Пирӗн ентеш — Яманакӑн пултаруллӑ арӗ — Эдисон Патмар кӗнеке хыҫҫӑн кӗнеке калӑплать.
Шупашкарти «Ҫӗнӗ вӑхӑт» издательствӑра нумаях пулмасть унӑн 140-мӗш кӗнеки 1500 экземпляр тиражпа пичетленсе тухрӗ. Иккӗмӗш авторӗ — ашшӗ — чӑваш халӑх сӑмахлӑхне пухассипе палӑрнӑ Иван Анисимович Патмар.
Сӑмах май, ҫак ӗҫ — Патмарсен пуххинчи 10 томлӑ халӑх сӑмахлӑхӗн 7-мӗш томӗ. 228 страницӑран тӑракан илемлӗ те хытӑ хуплашкаллӑ кӗнекен умсӑмахӗнче ку тома чӑваш арҫынӗсене халалланине асӑннӑ. Хайлавсенче салтакӑн ҫӑмӑл мар пурнӑҫӗ пирки тӗплӗн ҫырса кӑтартнӑ. Урӑхла пулма та пултараймасть, мӗншӗн тесен Эдисон Иванович хӑй те салтак пӑттине тутаннӑ, 20 ҫул ытла ҫар хӗсметӗнче пулнӑ. Ашшӗ — Иван Анисимович вара — иртнӗ хаяр вӑрҫа хутшӑннӑ, старшина, тӑватӑ хутчен аманнӑ, икӗ хут — Хӗрлӗ Ҫӑлтӑр орденне, «Паттӑрлӑхшӑн», «Варшавӑна ирӗке кӑларнӑшӑн» тата ытти медальсене тивӗҫнӗ. «Эх, мӑнтарӑн, нушалантӑн, ҫавах ырӑ пулаймарӑн, хӑв ятна сыхлаймарӑн...» пая шӑпах унӑн асаилӗвӗсене кӗртнӗ.
| АКА | 26 |
Акан 24-мӗшӗнче Чӑваш наци вулавӑшӗнче Чӑваш энциклопедийӗн тӑватӑ томӗн хӑтлавӗ иртрӗ. Асӑннӑ кӑларӑмӑн пӗлтерӗшӗ вышкайсӑр пысӑк: сӑнарлӑн ӑна Чӑваш Енӗн автобиографийӗ тени те вырӑнлӑ. Вунӑ ҫула тӑсӑлнӑ ӗҫ хыҫа юлчӗ.
Мероприятие ЧР Министрсен Кабинечӗн Председателӗ Иван Моторин, ЧР культура, вӗренӳ министрӗсем Роза Лизаковӑпа Владимир Иванов, Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн директорӗ Юрий Исаев, федерацин Чӑваш Енри тӗп инспекторӗ Геннадий Федоров, энциклопеди статйисене хатӗрленӗ авторсем, тӗпчевҫӗсем хутшӑнчӗҫ.
Юрий Исаев презентацие ертсе пынӑ май Чӑваш энциклопедине хатӗрлесе кӑларас самантсем пирки чарӑнса тӑчӗ.
2001 ҫулта «Краткая чувашская энциклопедия» кун ҫути курнӑ. 2002 ҫулта Чӑваш Ен Президенчӗ нумай томлӑ Чӑваш энциклопедине хатӗрлесси пирки Указа алӑ пуснӑ. Тепӗр ҫулне унӑн концепцийӗсене хатӗрлесе ҫитернӗ, каярах редакци канашӗпе редакци коллегине палӑртнӑ, ӗҫе пуҫӑннӑ.
Энциклопедин пӗрремӗш томӗ 2006 ҫулта пичетленнӗ, иккӗмӗшӗ — 2008, виҫҫӗмӗшӗ — 2009, тӑваттӑмӗшӗ — 2011 ҫулсенче.
| АКА | 24 |
Акан 26-мӗшӗнче Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче Чӑваш чӗлхи кунне халалласа «Тӑван чӗлхен кун-ҫул хевти» ятпа ҫавра сӗтел иртет. Унта чӑваш халӑхӗн чӗлхипе культурине упраса аталантарассипе ҫыхӑннӑ ҫивӗч ыйтусене сӳтсе явма палӑртнӑ. Ҫавра сӗтеле йӗркелекенсем (Патшалӑх Канашӗн социаллӑ политика тата национальноҫсен ыйтӑвӗсен комитечӗ, вӗренӳ тата ҫамрӑксен политикин министерстви, культура, национальноҫсен ӗҫӗсен, информаци политикипе архив ӗҫӗн министерстви, ЧПГӐИ) тӗп вырӑнта ӗҫлӗ калаҫу, уҫӑмлӑ та мал курӑмлӑ сӗнӳсем пуласса шанаҫҫӗ.
Ҫавра сӗтел умӗн нумай томлӑ «Чӑваш чӗлхин ӑнлантаруллӑ сӑмах кӗнекин» тин ҫеҫ тухнӑ I томӗн хӑтлавӗ пулать.
Сире институтӑн вулав залӗнче 10 сехетре кӗтеҫҫӗ!
«СУМ» лавкка таварсемпе пуянлансах пырать — ак, тин кӑнаҫ, унти таварсен йышӗ 300-тен иртрӗ. Чуна кантармалли, кӑмӑла хӑпартмалли, ӑса ҫивӗчлетмелли япаласем кунта пайтах сутӑнаҫҫӗ. Туянакансем те сахал мар — Тутарстан, Чӑваш ҫӗрӗ, Пушкӑртстан, Темен тӑрӑхӗ, Мускав...
Нумай пулмасть лаввкана вырнаҫнӑ таварсем: «Чӑваш чӗлхин ӑнлантаруллӑ сӑмах кӗнеки» (130 тенкӗ), «Ҫӑлтӑр ҫӳлти тӳпере» (100 тенкӗ), «Ермей Рожанский. Пурнӑҫӗпе пултарулӑхӗ» (130 тенкӗ), «Краткая чувашская региональная энциклопедия (Пензенская, Саратовская, Ульяновская области)» (1 том 430 тенкӗ, 2-мӗш том 670 тенкӗ), курмаюрӑсен пуххисем («Пӗртӑвансем, юрлар-и?», «Атте», «Пулӑн эсӗ», «Калым (Турӑ ҫырни)» — пурте 100 тенкӗ).
Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче нумай пулмасть ҫӗнӗ кӗнеке тухрӗ — «Ермей Рожанский. Пурнӑҫӗпе пултарулӑхӗ».
Виталий Родионовӑн тин кӑна тухнӑ кӗнекинче эсир Е.И. Рожанский пирки ҫырнӑ статьисемпе паллашма пултаратӑр. Ытларах пайӗ — чӑвашла, вырӑслисем те пур. Чӗлхеҫӗсемшӗн уйрӑмах Ермей Рожанскийпе унӑн вӗренекенӗсен ӗҫӗсем кӑсӑклӑ пулмалла — малтанхи словарьсем (сӑмахран, «отец» тата «мать» сӑмахсене унта «атей» тата «апай» сӑмахсемпе куҫарнӑ), тӗн кӗнекисен куҫарӑвӗсем, чӑвашла вӗрентнӗ чухнехи сӑмахсен пуххи (уроксемпе пайланӑ) вырнаҫнӑ. Ытти кивӗ документсем те чылай.
Кӗнеке «СУМ» лаввкана та ҫитнӗ — ун хакӗ 130 тенкӗ.
«Сӑвӑллӑ географи» — Шупашкарти 38-мӗш шкулта тӑрӑшакан Иван Дубановпа Людмила Фадеевӑн анчахрах тухнӑ ҫӗне кӗнеки. Ӑҫтахсем каланӑ тӑрӑх ҫӗнӗ меслет ачасене ҫутҫанталӑка икенлӗн вӗрентме май парӗ, тавракурӑма самай анлӑлатӗ.
Ҫутҫанталӑк пуянлӑхне сӑвӑ чӗлхипе кӑтартма тӑрӑшни паянхи вӗрентес ӗҫре паллах ӗнтӗ пысӑк пӗлтерӗшлӗ ҫӗнӗ утӑм. Кӗнекере вырӑс тата ют ҫӗршыв сӑвӑҫӗсем кӑна мар, чӑвашри ӑстасем те йышлӑн пуҫтарӑннӑ иккен. Ҫак ӗҫри сӑвӑҫсен пӗрлӗхӗ тӗнче те пӗр йыш пулнине палӑртать ӗнтӗ.
Иван Дубанов Чӑваш Ен вӗренткенӗсем хушшинче чи паллисенчен пӗри, унӑн кӗнекисем тӑван ен пуласлӑхӗшӗн куллянакан кашни ҫын сӗтелӗ ҫинче. 38-мӗш шкулта ачасен ӑсне литературӑна хывакан Людмила Фадеевапа Иван Дубанов пӗрремӗш хут ӗҫлет пулин те вӗрентекенсене ҫӗнӗ меслет кӗнеки кӑмала кайнӑ. Чӑн та, чӑвашсем калашле, тӑрашсан ту ҫинче тулӑ пулать. Пӗрле йӗркеленӗ ӗҫ малалла та ӑнӑҫлӑ тӑсӑлтӑрччӗ — вӗренӳ ӗҫӗнче усӑ курма юрӑхлӑ ҫӗнӗрен те ҫӗнӗ кӗнекесем кӑлармалла пултӑрччӗ!
Тин кӑна тенӗ пек Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ хатӗрленӗ «Чӑваш чӗлхин ӑнлантаруллӑ сӑмах кӗнекин» 1-мӗш томӗ пичетрен тухрӗ. Нумай-нумай ҫул хатӗрленӗ ӑнлантару словарӗ вулакансем патне ҫитрӗ.
Нумай томпа кӑларма палӑртнӑ ӑнлантару словарӗн пӗрремӗш томӗ А — И саспаллисенчен пуҫланакан сӑмахсемпе паллаштарать. Авторсем чӑваш чӗлхин пуянлӑхӗпе илемне туллин кӑтартма тӑрӑшнӑ. Вулакан кашни сӑмахӑн пӗлтерӗшӗпе е пӗлтерӗш ярӑмӗпе, ҫирӗпленнӗ ҫыхӑнӑвӗсемпе тата стилистика уйрӑмлӑхӗпе паллашма пултарать. Тӑтӑш усӑ куракан сӑмахсемпе пӗрлех сайра тел пулаканнисем те, кивелнисемпе вӗр ҫӗннисем те ку словарьте вырӑн тупнӑ.
«Чӑваш чӗлхин ӑнлантаруллӑ сӑмах кӗнеки» тӑван чӗлхене хаклакан, ӑна тӗплӗрех пӗлме тӑрӑшакан кашни ҫыншӑн интереслӗ те усӑллӑ пулӗ. Ҫитес вӑхӑтра ӑна эсир «СУМ» лавккара туянма пултарӑтӑр — хакӗ 130 тенкӗ!
«Ӗмӗр сакки сарлака» роман хӑй вӑхӑтӗнче чӑваш литературишӗн пысӑк ҫитӗнӳ пулнӑ — халӑх ӑна хапӑл йышӑннӑ, автор та хавхаланса пӗрремӗш кӗнекене калӑпланӑ хыҫҫӑн тепӗр 5 том хушса ҫырнӑ. Паллах, улттӑмӗш кӗнекене пӗтереймен, вӑл халӑх патне вӗҫленмен хайлав пек ҫитнӗ.
Темиҫе кӑларӑмпа, пысӑк тиражпа тухнӑ ҫак роман. Пӗрремӗш кӗнекине Никифор Мранька 1959 ҫулта кун ҫути кӑтартма мехел ҫитернӗ. Иккӗмӗшӗ — 1960 ҫулта тухнӑ, виҫҫӗмӗшӗ — 1961 ҫулта. 1965 тата 1967 ҫулсенче пӗрремӗшпе иккӗмӗш кӗнекисен тепӗр кӑларӑмӗ тухать. 1970 ҫулта иккӗмӗш кӑларӑмпа 3-мӗш кӗнеки кун ҫути курать. Ҫулталӑк иртсен халӑх патне романӑн тӑваттӑмӗш кӗнеки ҫитет. Пиллӗкмӗш кӗнеки тепӗр 9 ҫултан калӑпланса пӗтет — 1980 ҫулта. 1989 ҫулта, автор 90 ҫул тултарнӑ тӗле (хӑй, шел те, вӑл вӑхӑта пурӑнса ҫитереймен), романа ҫӗнӗрен пичетлесе кӑлараҫҫӗ.
Паян пирӗн электронлӑ вулавӑшра вара ҫак пысӑк калӑпӑшлӑ романан пӗрремӗш кӗнеки вырнаҫрӗ. Ӑна эпир 1989 ҫулхи кӑларӑмран илсе электронлатрӑмӑр. Ҫапла май эсир те, романпа хальччен паллашайман пулсан, ӑна вуласа киленме пултаратӑр!
Сӑмах май, Никифор Мранька романне кӗртнӗ хыҫҫӑн электронлӑ вулавӑшри текстсен калӑпӑшӗ 30 миллион саспаллирен иртрӗ!
Паян, пушӑн 22-мӗшӗнче, чӑваш халӑхӑн паллӑ артисчӗ Кӗлпук Мучи 100 ҫул тултармаллаччӗ. Пирӗнтен вӑл, шел те, 88 ҫулта уйрӑлчӗ.
Ҫак куна халалласа Чӑваш халӑх сайчӗ унӑн «Ватӑ чӗре — ҫамрӑк чун» кӗнекине электронлӑ вулавӑша кӗртрӗ. Вӑл чӑваш халӑх артисчӗ, паллӑ драматург, эстрада ӑсти Ефим Никитин (Кӗлпук Мучи) пурнӑҫӗпе тата пултарулӑхӗпе тӗплӗн паллаштарать. Хӑй вӑхӑтӗнче унӑн пьесисемпе кулӑшӗсене вулакансемпе куракансем яланах хапӑл туса йышӑнатчӗҫ. Кӗнекене кӗнӗ хайлавсем: «Пурнӑҫ ҫулӗ такӑр мар» очерк; «Ан сивӗн, савни», «Хуняма», «Ик айкки те тӑвайкки» камитсем; «Ватӑ чӗре — ҫамрӑк чун» трагикомеди; пӗчӗк мыскарасем.
Ефим Никитин 1912 ҫулхи пушӑн 22-мӗшӗнче Вӑрмар районӗнчи Арапуҫ ялӗнче ҫуралнӑ. Шупашкарти музыкӑпа театр техникумӗнче вӗреннӗ. Каярахпа Ҫамрӑксен театрӗнче вылянӑ, Иккӗмӗш колхоз чӑвашӗсен театрне (Комсомольски) ертсе пынӑ. 1943 ҫултанпа тӑхтавсӑр К.
Кӑҫал «Краткая чувашская региональная энциклопедия» кӗнекен 2-мӗш томӗ тухрӗ. Ӑна пуҫараканӗ, материалсене пуҫтараканӗ, редакцилекенӗ, укҫа-тенкӗ уйӑраканӗ — Дмитрий Васильевич Кузьмин, Чӗмпӗрти сӗтел-пукан туса кӑларакан ателье директорӗ.
Кӗнекен 1-мӗш томӗ 2009 ҫулта пичетленнӗччӗ.
Энциклопедие Чӗмпӗр чӑвашӗсемсӗр пуҫне Сарӑту тата Пенза тӑрӑхӗнче пурӑнакан ентешсене те кӗртнӗ. Ку вырӑнсене Д.Кузьмин хӑй темиҫе хут материалсем пуҫтарма ҫитсе килнӗ. Икӗ том кӑларма автор 6 ҫул ӗҫленӗ, 3 миллион тенкӗ укҫа тӑкакланӑ.
Нумаях пулмасть Ишевке посёлокӗнче энциклопеди хӑтлавӗ иртрӗ. Унта хӑнасем Шупашкартан, Сарӑту облаҫӗнчен, Пушкӑрт тата Тутарстан Республикисенчен, Чӗмпӗр облаҫӗн тӗрлӗ районӗсенчен килнӗччӗ. Энциклопеди авторне халӑх ура ҫине тӑрса тӑвӑллӑн алӑ ҫупса чысларӗ!
Тухса калаҫакансем Д.Кузьмин пӗр-пӗр институт тумалли ӗҫе пурнӑҫларӗ тесе хакларӗҫ. Виталий Станьял вара: «Кузьмина Александр Матросовпа танлаштарас килет.
-1.7 °C