Паян чӑваш халӑхӗн мухтавлӑ ҫыннин Андриян Григорьевич Николаевӑн ҫуралнӑ кунӗ — пурӑннӑ пулсан 84 ҫул тултарӗччӗ вӑл. Чӑвашра ун ятне манмаҫҫӗ — паянхи кун тӗлне тӗрлӗ мероприятисем хатӗрленӗ. Ак Хӗрлӗ Чутай район вулавӑшӗнче те ятарлӑ кӗнеке куравӗ хатӗрленӗ — «Ҫӑлтӑрсем патне...» ят панӑ ӑна.
Вулакансем кунта паллӑ космонавтӑн кун-ҫулӗпе паллашма пултараҫҫӗ. Кӗнекесенче ҫавӑн пекех сӑнсем те пур, паллӑ чӑвашсем Андриян Григорьевич пирки ҫырса хӑварнӑ асаилӳсем те. Вулакансене уйрӑмах «Андриян Николаев: орбиты космические и замные» (Андриян Николаев: тӗнче уҫӑхӗнчи тата ҫӗр ҫинчи орбитӑсем, 2013) кӗнеке кӑсӑклантармалла — унта космонавтпа тӗл пулнӑ хыҫҫӑн ҫырнӑ Петӗр Хусанкайӑн, Юрий Айташӑн, Александр Галкинӑн, Георгий Ефимовӑн, Яков Ухсайӑн тата ыттисен асаилӗвӗсене вулама пулать.
Нумаях пулмасть массӑлӑ информаци хатӗресенче «Улӑп» чӑваш халӑх эпосне туркӑлла пичетлесе кӑларнӑ сас-хура тухрӗ. Ҫак пысӑк ӗҫе вара Турцири паллӑ чӗлхеҫӗ тата фольклорист — Бюлент Байрам пурнӑҫланӑ пулнӑ имӗш. Ҫурлан 29-мӗшӗнче вара республикӑри наци вулавӑшӗнче кун ҫутти курнӑ куҫарӑвӑн хӑтлавӗ иртнӗ.
Куҫарупа тата унӑн авторӗпе паллашма хӑтлава республикӑри паллӑ ӑсчахсем, чӑваш культурине аталантаракансем, литература никӗсне тытса пыракансем — Порфирий Афанасьев, Юрий Сементер, Раиса Сарпи, Петӗр Яккусен, Валери Туркай — сӑвӑҫӑсем, Борис Чиндыков — ҫыравҫӑ, «Улӑп» эпоса вырӑс чӗлхи ҫине куҫаракан — Аристарх Дмитриев, Эктор Алос-и-Фонт — социолог, Николай Егоров, Виталий Родионов, Георгий Фёдоров — филологсем тата ытти чӑваш интелегенцийӗ пуҫтарӑннӑ.
Трибуна умне тухса калаҫакансен йышӗ сахал мар пулчӗ, вӗсенчен кашни Бюлент Байрам ӗҫе-хӗлӗн пысӑк тӳпине палӑртрӗ.
Чӑваш кӗнеке издательстви чӑваш тата вырӑс шкулӗсем валли ҫӗнӗ кӗнекесем кӑларнӑ. Ҫав шутра 2-мӗш тата 3-мӗш класра вӗренмелли «Чӑваш чӗлхи» учебникӗсене, 5-мӗш классен «Тӑван литературине», 8-мӗшсен «Тӑван енне» асӑнма пулать.
Шкул тулашӗнче вуламалли «Ылтӑн ҫӳпҫерен» 2-мӗш классен кӗнеки «Литература вулавӗ» кӗнекен тӑсӑмӗ шутланать.
Учительсене пулӑштӑр тесе кун ҫути кӑтартнӑ «Чӑваш чӗлхипе литератури олимпиадине ирттересси» пособи тестсенчен, ыйтусенчен, олимпиада валли хатӗрлемелли текстсенчен тӑрать иккен.
Чӑваш кӗнеке издательствин редакторӗсем шкулсене кирлӗ ытти кӗнекене кӑларассипе те нумай ӗҫлет иккен. Акӑ, М. Моро тата ытти автор 1-4-мӗш классем валли хатӗрленӗ икӗ пайлӑ учебника пичете хатӗрленӗ.
Икӗ пайран тӑракан «Пирӗн тавралӑх» кӗнекене 3-мӗш тата 4-мӗш классем валли юсаса ҫӗнетсе хатӗрленӗ. Пӗлӗве ачасем хӑйсем тӗллӗн тӗрӗслемелли страницӑсемпе те пуянлатнӑ.
Чылай кӗнеке валли ӗҫ тетрачӗсем хатӗрленӗ. «Вӗренекенӗн уйрӑм маршручӗ» текен серипе те кӗҫех кӗнекесем кун ҫути курмалла.
Кӗнекесене Чӑваш Енӗн Вӗренӳ министерстви заказ панипе кӑлараҫҫӗ иккен.
«Улӑп» чӑваш халӑх эпосне кӑҫал турккӑ чӗлхипе кун ҫути кӑтартнӑ. Ҫурлан 29-мӗшӗнче Чӑваш Енӗн Наци вулавӑшӗнче унӑн хӑтлавне ирттерме палӑртнӑ.
«Улӑпа» турккӑлла Бюлент Байрам куҫарнӑ. Вӑл — Турцири паллӑ чӗлхеҫӗ тата фольклорист. Унччен маларах вӑл чӑвашла-турккӑлла словарь хатӗрленӗ тата чӑваш юмахӗсене турккӑлла куҫарса пичетленӗ.
Нумаях пулмасть «Улӑп» чӑвашла тата турккӑлла пичетленнӗ. Ӑна кун ҫути кӑтартма Тӗрӗк культурин пӗтӗм тӗнчери организацийӗ пулӑшнӑ.
Юмах-халапра Улӑпа тӑван халӑхӑмӑрӑн хӳтӗлевҫи евӗр кӑтартнӑ. Улӑп пирки калакан халапсенчи сюжетсене Ҫемен Элкер, Николай Шелепи, Геннадий Юмарт тата ытти ҫыравҫӑ усӑ курнӑ. Улӑп пирки ҫырнисене пӗр кӗнекене Хӗветӗр Сюин ҫыравҫӑ пӗрлештернӗ. Улӑп пирки калакан юмах-халапа вӑл 60 ҫул ытла пухнӑ. Эпосӑн тулли пуххине 1996 ҫулта «Улӑп. Чӑваш эпосӗ» ятпа пичетлесе кӑларнӑ. Кӗнекене 40 юрӑ кӗнӗ. «Улӑпа» вырӑсла куҫарса 2009 ҫулта Аристарх Дмитриев кӑларнӑ.
Чӗмпӗр ҫыравҫин — Анатоли Ырьятӑн — черетлӗ кeнеки кун ҫути курчӗ. Ячӗ — «Пурнӑҫ утравӗсем». Суйласа илнисем. Поэзи пайне ҫак сӑвӑ ярӑмӗсем вырнаҫнӑ: «Телее аякра шырамаҫҫӗ», «Ӑраскал», «Пурнӑҫ утравӗсем», «Пурнӑҫ тулӑх — пурӑнма пӗлсен», «Ватлӑха эп читлӗхе хупатӑп», «Юрра хывнӑ сӑвӑсем», «Удел», «Халалсем». Проза жанрӗпе виҫӗ ҫӗнӗ повеҫ вырнаҫнӑ: «Тамӑкра тӗвӗленнӗ кӗтрет», «Таврӑннӑ юрату», «Юн шыв мар». Кӗнекере Чӑваш тата Раҫҫей ҫыравҫисен пӗрлешӗвӗн пайташӗсем — Алексаедр Богатов, Серте Мишши, Валентина Тарават, Николай Ларионов, Николай Симунов, Роман Чепунов, Анатолий Юман — автор пултарулӑхне хак панӑ статьясем, халалсем кӗнӗ. Сӑнӳкерчӗксем нумай. Кӗнеке «Хамашкал эп» сӑвӑпа уҫӑлать.
Хамашкал ман туйӑм. Хамашкал ман кӑмӑл.
Хамашкал пулнӑран пурӑнма та ҫӑмӑл.
Телейлӗ ман ӗмӗр. Телейлӗ эп — пӗлӗр!
Пысӑк пуҫлӑ ҫын мар, ятран кӑна чӗнӗр.
Анне парнелерӗ мана ҫивӗч ӑсне.
Атте парнелерӗ мӑшӑр кӑвак куҫне.
Ял-йышпа тӑвансем вӑй-хал парнелерӗҫ,
«Тӑхӑрьял ятне эс ҫӗклеме пӗл!
Сӑмахӑмӑр «Раҫҫей пӗрлӗхӗшӗн» истори курсӗ пирки-ха. Раҫҫейӗн Вӗренӳ министерстви шкулта историе вӗрентмелли концепцие хатӗрлеме конкурс ирттересси пирки пӗлтернӗ. Тендерӑн пӗтӗмӗшле хакӗ 11,4 миллион тенкӗпе танлашать-мӗн.
Концепцие хатӗрлекенсен Раҫҫей халӑхне пӗтӗҫтерес тата ҫӗршывӑн хӑрушсӑрлӑхне тивӗҫтерес тесе (ку шухӑша конкурс условийӗнче палӑртнӑ) ӑслӑлӑхпа тӗпчев ӗҫӗ ирттермелле иккен.
Аукционта кам ҫӗнтерни кӑҫалхи юпа уйӑхӗн 2-мӗшӗнче паллӑ пулӗ. Мӗнпур ӗҫе вара килес ҫулхи ҫу уйӑхӗн 30-мӗшӗччен вӗҫлемелле.
Проектра Раҫҫейӗн историне «унӑн регионӗсен историйӗ» урлӑ вӗренмелле тесе каланӑ-мӗн-ха. Анчах, «Ирӗклӗ сӑмах» интернет-хаҫат асӑрханӑ тӑрӑх, 39 страницӑллӑ документра чӑвашсемпе тӗрӗк халӑхӗсен несӗлӗсем пирки кӗскен кӑна асӑнса хӑварнӑ иккен. «Пирӗн эрӑчченхи I ӗмӗрти Хӗвелтухӑҫ Европа» текен пайра «Хӗвелтухӑҫ Европа, Ҫӗпӗр тата Инҫет Хӗвелтухӑҫ ҫӗршывӗсемпе халӑхӗсем. Хасар каганачӗ. Атӑлҫи Пӑлхар. Тӗрӗк каганачӗсем» текен пункт пур кӑна-мӗн.
Раҫҫейӗн пӗрлехи истори учебникне хатӗрлес шухӑша ҫӗршыв Президенчӗ Владимир Путин палӑртнӑ.
Ҫурлан 17-мӗшӗнче Элӗк районӗнчи Юнтапа ял вулавӑшӗнче ҫӗнӗ чӑваш кӗнекин кунӗ иртнӗ. Вулавӑш пулӑшӑвӗпе усӑ куракансене Чӑваш кӗнеке издательстви пичетлесе кӑларнӑ ҫӗнӗ кӑларӑмсемпе паллаштарнӑ. Вӗсем хушшинче чӑваш халӑх историне ҫутатса паракан кӗнекесем: Н.И. Ашмаринӑн «Пӑлхарсемпе чӑвашсем» (выр. «Болгары и чуваши»), «Халӑх ӑстисен опытӗнчен» (выр. «Из опыта народных мастеров») ятарлӑ альбом ярӑмӗ, Элӗк районӗнче ҫуралса ӳснӗ, Раҫҫей патӑрӗ, космонавт Н.М.Бударин ҫинчен пичетлесе кӑларнӑ «Николай Бударин космонавт: Ман орбита вӗҫӗ-хӗррисӗр...» (выр. «Космонавт Николай Бударин: Моя орбита бесконечная…».
Шӑпӑрлансене сӑрӑллӑ, хитре кӗнекесем чуна кайнӑ: «Чӑваш халӑх юмахӗсем», Елена Нарпи ҫырнӑ «Салтак тӳммипе талпиҫен» юмахӗ, Урмарта ҫуралса ӳснӗ Т. Дорофеева сӑвӑҫ сӑввисем «Пур ҫул та — Вӑрмаралла» тата «Летушка» калавсен пуххи. Пӗтӗмпе чӑваш тата вырӑс чӗлхипе пичетленсе тухнӑ 26 кӗнеке вулавӑш ҫӳлекӗсенче вырӑн тупнӑ.
Ҫӗнӗ кӗнекесемпе вулавӑша ҫӳрекен 8 ҫын паллашнӑ, 16 кӗнеке вара хӑйӗн пӗрремӗш вулакансен аллине лекнӗ.
Электронлӑ сӑмахсарсен сайчӗ паян тепӗр словарьпе пуянланчӗ — 1993 ҫулта тухнӑ «Чӗрчун ячӗсен чӑваш-вырӑс-латин словарӗпе». Ку вӑл ҫак сайтри 10-мӗш сӑмах пуххи. Туллин кӗртнисене ҫеҫ шута илес пулсан — 7-мӗш.
Авторсем — Н.Г. Игнатьевпа И.П. Павлов — словаре вӗренӳ пособийӗсенче, ял хуҫалӑх литературинче, ӑслӑлӑх ӗҫӗсенче час-часах тӗл пулакан чӗрчунсен ячӗсене кӗртме тӑйӑшнӑ. Пурӗ 1 500 яхӑн чӗрчун ятне унта тупма май пур. Ҫак словаре хатӗрленӗ чухне авторӗсем халиччен тухнӑ чӑваш-вырӑс, вырӑс-чӑваш словарӗсене, термин тата диалектологи словарӗсене, ҫутҫанталӑк ҫинчен ҫырнӑ кӗнекесене, учебниксене пӑхса тухса, чӗрчунсен ячӗсене пӗр ҫӗре пухма тӑрӑшнӑ, йӗркене кӗртнӗ. Май пур чухне чӗлхемӗрте ҫук ятсене авторсем хӑйсем тунӑ.
Ку сӑмах пуххи тухнӑранпа 20 ҫул иртнине тата вулавӑшсенче тупма йывӑртарах пулнине шута илсе эпир ӑна электронлӑлатрӑмӑр та. Кӗнекене ҫӗнӗ орфографи правилисемпе хатӗрленине кура эпир май ҫитнӗ таран ӑна кивӗ орфографи ҫине куҫартӑмӑр — ку ӗҫ терминсене тупас ӗҫе ҫӑмӑллатмалла.
Ачана шкула яма тӑрсан пӗр ҫул та кӗнеке хамӑр укҫа парса туянманни пулман. Е, чим-ха, пулнӑччӗ-ха. Пӗрремӗш класа кайнӑ чух. Ытти чух вӗҫӗмех илме тивнӗ. Хӑшне-пӗрне ҫӗннисене, теприсене — усӑ курнисене. Ҫӗннисене илме шкултан калатчӗҫ те — ара, программи ҫӗнӗ-мӗн тата тем те пӗр… Халӗ вӑл вӑхӑта усал тӗлӗкри пек аса илетӗп.
Кӑҫал шкула каякансен ашшӗ-амӑшӗн вара укҫа кӑларса хума тивмӗ. Республикӑн вӗренӳ минситрӗ Владимир Иванов пресс-конференцире мӗнпур ачана шкул кӗнекисемпе тивӗҫтерме шантарнӑ. Ун валли тӗрлӗ хыснаран 200 миллион тенкӗ уйӑрнӑ-мӗн. Министр пӗлтӗр пуҫламӑш классене кӑна тӳлевсӗр шкул кӗнекисемпе тивӗҫтерни пирки те аса илтернӗ. Пӗлтӗр, чӑн та, пӗрремӗшпе иккӗмӗш класра вӗренекенсене пӗр кӗнеке туянтарман-мӗн, виҫҫӗмӗшпе тӑваттӑмӗш классне вара тӗп предметсем валли тивӗҫтернӗ.
Паянхи кунсенче «чӑвашлӑх» проблеми ҫивӗччӗн тӑрать пуль, «эпӗ чӑваш» теме имменсе тӑракансен йышӗ те ӳсет пуль, чӑваш халӑх культурипе кӑсӑкланакансем те пуль сахал, ҫапах пӗтӗмӗшлӗ ӳкерчӗк ҫав тери синкерлех мар-ха. Чӑваш наци пуласлӑхӗшӗн пӑшӑрханаканнисем пулсан «чӑвашлӑх» тени упранса пурӑнӗ.
К.В. Иванов ҫырнӑ «Нарспи» поэма ҫинчен республикӑра пӗлмен ҫын та ҫук пуль. Хулари ҫамрӑксем те Нарспи хӗрен йывӑр шӑпи ҫинчен лайӑхах пӗлеҫҫӗ. Ӗмӗр каялла ҫырнӑ хайлав паянхи кунсенче те хӑйӗн кӑткӑслӑхне ҫухатман. Чӑвашсем кӑна мар ытти региосенче те «Нарспие» юратсах вулаҫҫӗ.
Вилемсӗр поэмӑна ют чӗлхесем ҫине малтан та куҫарнӑ, анчах ку таранчен пӗр хуплашка айӗнче темиҫе чӗлхепе куҫарнӑ «Нарспи» пичетленмен. Паян вара чӑваш культури ҫине ал сулманнисем чӑннипех те пысӑк ӗҫ пурнӑҫланӑ. Чӑваш Республикин халӑх поэчӗ Валери Туркай пуҫарӑвӗпе «Нарспи» поэма пӗр кӗнекере тӳрех 7 чӗлхепе тухнӑ (Шупашкар, 2013). Республика вулавӗшӗсемшӗн, чӑваш литературине кӑмӑллакансемшӗн, К.В.Иванов пултаруллӑхӗпе кӑсӑкланнисемшӗн ку чӑннипех те пысӑк парне.
Ҫакна та палӑртмалла, Валери Туркай пуҫараканӗ кӑна мар, ҫак кӗнекен хайлаканӗ те редакторӗ те пулнӑ.
+11.3 °C