Ҫурлан 17-мӗшӗнче Элӗк районӗнчи Юнтапа ял вулавӑшӗнче ҫӗнӗ чӑваш кӗнекин кунӗ иртнӗ. Вулавӑш пулӑшӑвӗпе усӑ куракансене Чӑваш кӗнеке издательстви пичетлесе кӑларнӑ ҫӗнӗ кӑларӑмсемпе паллаштарнӑ. Вӗсем хушшинче чӑваш халӑх историне ҫутатса паракан кӗнекесем: Н.И. Ашмаринӑн «Пӑлхарсемпе чӑвашсем» (выр. «Болгары и чуваши»), «Халӑх ӑстисен опытӗнчен» (выр. «Из опыта народных мастеров») ятарлӑ альбом ярӑмӗ, Элӗк районӗнче ҫуралса ӳснӗ, Раҫҫей патӑрӗ, космонавт Н.М.Бударин ҫинчен пичетлесе кӑларнӑ «Николай Бударин космонавт: Ман орбита вӗҫӗ-хӗррисӗр...» (выр. «Космонавт Николай Бударин: Моя орбита бесконечная…».
Шӑпӑрлансене сӑрӑллӑ, хитре кӗнекесем чуна кайнӑ: «Чӑваш халӑх юмахӗсем», Елена Нарпи ҫырнӑ «Салтак тӳммипе талпиҫен» юмахӗ, Урмарта ҫуралса ӳснӗ Т. Дорофеева сӑвӑҫ сӑввисем «Пур ҫул та — Вӑрмаралла» тата «Летушка» калавсен пуххи. Пӗтӗмпе чӑваш тата вырӑс чӗлхипе пичетленсе тухнӑ 26 кӗнеке вулавӑш ҫӳлекӗсенче вырӑн тупнӑ.
Ҫӗнӗ кӗнекесемпе вулавӑша ҫӳрекен 8 ҫын паллашнӑ, 16 кӗнеке вара хӑйӗн пӗрремӗш вулакансен аллине лекнӗ.
Электронлӑ сӑмахсарсен сайчӗ паян тепӗр словарьпе пуянланчӗ — 1993 ҫулта тухнӑ «Чӗрчун ячӗсен чӑваш-вырӑс-латин словарӗпе». Ку вӑл ҫак сайтри 10-мӗш сӑмах пуххи. Туллин кӗртнисене ҫеҫ шута илес пулсан — 7-мӗш.
Авторсем — Н.Г. Игнатьевпа И.П. Павлов — словаре вӗренӳ пособийӗсенче, ял хуҫалӑх литературинче, ӑслӑлӑх ӗҫӗсенче час-часах тӗл пулакан чӗрчунсен ячӗсене кӗртме тӑйӑшнӑ. Пурӗ 1 500 яхӑн чӗрчун ятне унта тупма май пур. Ҫак словаре хатӗрленӗ чухне авторӗсем халиччен тухнӑ чӑваш-вырӑс, вырӑс-чӑваш словарӗсене, термин тата диалектологи словарӗсене, ҫутҫанталӑк ҫинчен ҫырнӑ кӗнекесене, учебниксене пӑхса тухса, чӗрчунсен ячӗсене пӗр ҫӗре пухма тӑрӑшнӑ, йӗркене кӗртнӗ. Май пур чухне чӗлхемӗрте ҫук ятсене авторсем хӑйсем тунӑ.
Ку сӑмах пуххи тухнӑранпа 20 ҫул иртнине тата вулавӑшсенче тупма йывӑртарах пулнине шута илсе эпир ӑна электронлӑлатрӑмӑр та. Кӗнекене ҫӗнӗ орфографи правилисемпе хатӗрленине кура эпир май ҫитнӗ таран ӑна кивӗ орфографи ҫине куҫартӑмӑр — ку ӗҫ терминсене тупас ӗҫе ҫӑмӑллатмалла.
Ачана шкула яма тӑрсан пӗр ҫул та кӗнеке хамӑр укҫа парса туянманни пулман. Е, чим-ха, пулнӑччӗ-ха. Пӗрремӗш класа кайнӑ чух. Ытти чух вӗҫӗмех илме тивнӗ. Хӑшне-пӗрне ҫӗннисене, теприсене — усӑ курнисене. Ҫӗннисене илме шкултан калатчӗҫ те — ара, программи ҫӗнӗ-мӗн тата тем те пӗр… Халӗ вӑл вӑхӑта усал тӗлӗкри пек аса илетӗп.
Кӑҫал шкула каякансен ашшӗ-амӑшӗн вара укҫа кӑларса хума тивмӗ. Республикӑн вӗренӳ минситрӗ Владимир Иванов пресс-конференцире мӗнпур ачана шкул кӗнекисемпе тивӗҫтерме шантарнӑ. Ун валли тӗрлӗ хыснаран 200 миллион тенкӗ уйӑрнӑ-мӗн. Министр пӗлтӗр пуҫламӑш классене кӑна тӳлевсӗр шкул кӗнекисемпе тивӗҫтерни пирки те аса илтернӗ. Пӗлтӗр, чӑн та, пӗрремӗшпе иккӗмӗш класра вӗренекенсене пӗр кӗнеке туянтарман-мӗн, виҫҫӗмӗшпе тӑваттӑмӗш классне вара тӗп предметсем валли тивӗҫтернӗ.
Паянхи кунсенче «чӑвашлӑх» проблеми ҫивӗччӗн тӑрать пуль, «эпӗ чӑваш» теме имменсе тӑракансен йышӗ те ӳсет пуль, чӑваш халӑх культурипе кӑсӑкланакансем те пуль сахал, ҫапах пӗтӗмӗшлӗ ӳкерчӗк ҫав тери синкерлех мар-ха. Чӑваш наци пуласлӑхӗшӗн пӑшӑрханаканнисем пулсан «чӑвашлӑх» тени упранса пурӑнӗ.
К.В. Иванов ҫырнӑ «Нарспи» поэма ҫинчен республикӑра пӗлмен ҫын та ҫук пуль. Хулари ҫамрӑксем те Нарспи хӗрен йывӑр шӑпи ҫинчен лайӑхах пӗлеҫҫӗ. Ӗмӗр каялла ҫырнӑ хайлав паянхи кунсенче те хӑйӗн кӑткӑслӑхне ҫухатман. Чӑвашсем кӑна мар ытти региосенче те «Нарспие» юратсах вулаҫҫӗ.
Вилемсӗр поэмӑна ют чӗлхесем ҫине малтан та куҫарнӑ, анчах ку таранчен пӗр хуплашка айӗнче темиҫе чӗлхепе куҫарнӑ «Нарспи» пичетленмен. Паян вара чӑваш культури ҫине ал сулманнисем чӑннипех те пысӑк ӗҫ пурнӑҫланӑ. Чӑваш Республикин халӑх поэчӗ Валери Туркай пуҫарӑвӗпе «Нарспи» поэма пӗр кӗнекере тӳрех 7 чӗлхепе тухнӑ (Шупашкар, 2013). Республика вулавӗшӗсемшӗн, чӑваш литературине кӑмӑллакансемшӗн, К.В.Иванов пултаруллӑхӗпе кӑсӑкланнисемшӗн ку чӑннипех те пысӑк парне.
Ҫакна та палӑртмалла, Валери Туркай пуҫараканӗ кӑна мар, ҫак кӗнекен хайлаканӗ те редакторӗ те пулнӑ.
Чӑваш Енӗн наци вулавӑшӗ «Алӑран алла. Пире тата тӑхӑмӑрсене» ятпа ыркӑмӑллӑх акцийӗ ирттерет. Унта паллӑ ҫыравҫӑ тата журналист Иван Тенюшев та хӑйӗн тӳпине хывма кӑмӑл тунӑ. Вӑл Николай Ытарайӑн «Кайӑксем» сӑрлав кӗнекине икӗ пин экземпляр парнеленӗ. Кӑларӑмӑн кашни страницинче пӗрер кайӑк ӳкернӗ, унсӑр пуҫне — тӑватӑ йӗркеллӗ чӑвашла-вырӑсла сӑвӑ.
Иван Яковлевич «Пӑлхар» пӗчӗк предприятин ертӳҫи пулнӑ май кӗнекене кун ҫути кӑтартма пулӑшнӑ иккен. Аса илтеретпӗр, Иван Тенюшев кӑҫалхи кӑралчӑн 19-мӗшӗнче 90 ҫул тултарчӗ. Паян та вӑл Чӑваш патшалӑх университетӗнче преподавательте тӑрӑшать.
«Кайӑксем» кӗнекене республикӑри вулавӑшсене валеҫӗҫ.
Сиссе те юлаймарӑмӑр — ҫуллахи кунсен юлашки уйӑхне те ҫитсе килтемӗр. Шӑпӑрлансем кану кунӗсемпе хаваспах киленеҫҫӗ-ха. Шкулсенче вара ҫӗнӗ вӗренӳ ҫулӗ валли хӗмленсе хатӗрленеҫҫӗ.
Элӗк районӗн пӗтӗмӗшле пӗлӳ паракан 13 учрежденийӗнче ҫӗнӗ вӗренӳ ҫулӗнче 165 пӗрремӗш класс ачи вӗренме тытӑнать. 2013–2014 вӗренӳ ҫулӗнче районти шкулсен партӑ хушшине пурӗ 1 973 вӗренекен ларать, ҫав шутра 1–4 класс ачисем — 682. Утӑн 18-мӗш тӗлнелле районӑн вӗренӳ учрежденийӗсенче нумай ӗҫ тунӑ. Иртнӗ вӗренӳ ҫулӗнчи пекех пӗрремӗш классем ҫӗнӗ стандартпа вӗренме тытӑнаҫҫӗ. Шкулсенчи вулавӑшсем те ҫӗнӗ шкул кӗникесемпе пуянланнӑ.
Пӗтӗмӗшле пӗлӗве модернезацилес тӗллевпе йышӑннӑ ятарлӑ программӑпа килешӳллӗн Элӗк районӗн шкулӗсем шкул кӗнекисене 878 пин тенкӗллӗх туянма палӑртнӑ. Унсӑр пуҫне Мӑн Ямашри, Тавӑтри, Утаркассинчи тата Тенинчи вӑтам шкулсенче вӗренӳ ҫулӗ валли сӗтӗл-пукан туяннӑ.
Хальхи вӑхӑтри этнокультура тата халӑхсен хушшинчи лару-тӑру епле-ха? Ҫак ыйтӑва уҫӑмлатать те сӑрӑ шӑрши кайса пӗтме ӗлкӗреймен кӗнеке.
«Информационно-коммуникационные технологии в этнокультурном развитии региона» ят панӑскерӗн авторӗсем — Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн ӗҫченӗсем Наталья Ивановӑпа Валентина Харитонова. 100 экзмепляр тиражпа пичетленнӗ ӗҫе кун ҫути кӑтартиччен вӗсем юлашки икӗ ҫулхи тӗпчеве тӗпе хунӑ. Сӑмах май, ку проекта Раҫҫейӗн гуманитарин ӑслӑлӑх фончӗ ырланӑ иккен.
Тӗпченӗ чух тӗрлӗ материалпа усӑ курнӑ-мӗн: 2011 ҫулта экспертсен тата ҫынсен шухӑш-кӑмӑлне ыйтса пӗлнӗ, МИХсемпе Интернет материалӗсене шута илнӗ, статистсен кӑтартӑвӗсене тӗпе хунӑ.
«Кӗнеке — пӗлӳ ҫӑлкуҫӗ». Ахальтен мар ӗнтӗ каланӑ ҫак сӑмахсене Петӗр Хусанкай. Шкулсенче вара кӗнекесӗр пӗлӗве тарӑнӑн тӗпчеме май ҫук.
Пӗтӗмӗшле пӗлӗве модернезацилес тӗллевпе йышӑннӑ ятарлӑ программӑпа килешӳллӗн федераллӑ хыснинчен уйӑрнӑ укҫа-тенкӗпе Шӑмӑршӑ районӗн шкулӗсене 2013–2014 вӗренӳ ҫулӗ валли туяннӑ шкул кӗнекисемпе тивӗҫтереҫҫӗ. Ку лару-тӑру вара 1–4 тата 9–11 класс ачисене шкул кӗнекисене укҫалла туянассинчен хӑтарать. 5–8 класра вӗренекенсен те кӗнекесем ҫине тӑкакланмалла мар пулӗ, вӗсем валли вӗренӳ литературине республика тата вырӑнти хыснаран уйӑрнӑ укҫапа туянма палӑртнӑ.
Паянхи куна Шӑмӑршӑ районӗн вӗренӳ пайӗ тата ҫамрӑксен политикин администрацийӗ 1–4 тата 9–11 класс ачисем валли пайӑмлӑ учебниксен пуххи ҫитнӗ — 2 602 яхӑн экземпляр, вӗсен пӗтӗмӗшле суммми — 424 764 тенкӗ.
Район администрацине килнӗ кӗнекесем шкулсене вӗренӳ учрежденийӗ панӑ заявкӑсем тӑрӑх валеҫӗнет.
Чӑваш Енӗн кӗнеке палатине «Суды и судьи Чувашии 1917–2012 гг.» кӗнеке ҫитнӗ. Кӑларӑмӑн содержанине ятӗнченех тавҫӑрма май пур. Ӑна пин экземпляр тиражпа кун ҫути кӑтартнӑ. Кӗнеке авторӗ — Раҫҫей Федерацийӗн тава тивӗҫлӗ юрисчӗ, Чӑваш Республикин Аслӑ сучӗн судйи Н.В. Яковлев иккен. «Ӑна Чӑваш Енӗн Аслӑ судне йӗркеленӗренпе 90 ҫул ҫитнине халалланӑ, ку вӑл Чӑваш Республикин Аслӑ сучӗн энциклопедийӗн тӑсӑмӗ шутланать», — тесе пӗлтерет Кӗнеке палати.
Кӗнекере архив материалӗсемпе, сӑнӳкерчӗксемпе тата ытти документлӑ материалпа самай усӑ курнӑ иккен.
Судсем пирки каласа паракан кӑларӑмсене, сӑмах май, унччен те пичетленӗ-мӗн-ха. 2006 ҫулта, акӑ, «Они служили провосудию» кун ҫути курнӑ, ҫав ҫулах «Верховный суд Чувашской Республики, годы, события, лица», «Суд, прокуратура, милиция Козловского района» ятлисем пичетленнӗ. Виҫӗ ҫул каялла Чӑваш енӗн Аслӑ сучӗ пирки энциклопеди кӑларнӑ.
«Лӑпкӑ халӑх пултӑр паттӑр, Вӑл йӑваш — йӑвашлӑх ҫӗттӗр!» — ҫапла чӗнсе каланӑ пире Ҫеҫпӗл Мишши «Тинӗс» сӑвӑра. Тахҫан-авал йӑваш чӑваш та йӑвантарнӑ-ха, тӑшмансене маххӑ паман. Чӑвашсен мӑн аслашшӗсем тутар-монголсене те тӳпке-тӳпке янӑ, ытти-хытти путсӗрсене те сехӗрлентерсе тӑнӑ. Авалхи паттӑрсем пире ҫӗнӗрен хӑват илме, хамӑр вӑя ҫирӗп шанма ӗмӗрсем витӗр чӗнсе калаҫҫӗ. Ҫак йыхрава эпир тин ҫеҫ кун ҫути курнӑ «Вут-шу пӑлхар-чӑваш ҫапӑҫу ӳнерӗ» (Булгаро-чувашское боевое искусство Вут-шу) кӗнекере уҫӑмлӑнах илтетпӗр. Чӑваш кӗрешӗвӗ пурри пирки пӗлеттӗмӗр-ха эпир, унсӑр пуҫне чӑвашсен ҫапӑҫу та пур иккен. Ҫук-ҫук, лешӗ мар, хаяррине ӗҫсен хаярланнипе пуҫа мӑкӑль, куҫа кӑвак, хӑлхана ҫурӑк лартаканни мар. Ку пачах та ахаль-махаль ҫапӑҫу мар, ҫапӑҫу ӳнерӗ. Тепӗр майлӑ каласан пире кӳрентерме хӑякан путсӗре меллӗн те евӗклӗн чышкӑ, тапкӑ е ҫупкӑ ҫитермелли Искусство! Ҫак ӑсталӑха вӗренес тата ӑна туптас тесен ҫӗнӗ кӗнекене вуласа тухмалла та «Вут-шу» ушкӑна ҫырӑнмалла (vut-shu@yandex.ru адреспа ҫыхӑнма пулать).
+5.3 °C