Ҫапла... Сӑмахӗ вара «хастар» тракторист ҫинчен пырать. Тӑрушӑллӑ пулнипе хайхи ӗҫе урӑла ҫеҫ мар, ӳсӗрле те пуҫарӑннӑ. Ҫӑмӑл шухӑшлӑ пулни вара тракториста пӑтӑрмах патне илсе ҫитернӗ.

Инкеке ӗнер, ҫурлан 26-мӗшӗнче Красноармейски районӗнчи Кушкӑ ялӗ ҫывӑхӗнче уйра сиксе тухнӑ. Хӗренкеленӗ пулнӑ пулин те 43 ҫулхи тракторист ӗҫе ҫаплипех пуҫарӑннӑ. Ҫапла майпа «Беларусь-892» ҫырма хӗрринче ҫаврӑнса ӳкнӗ те.

Тура шӗкӗр, водителӗ чӗрех юлнӑ. Ҫул-йӗр хӑрушсӑрлӑхне упраса тӑракан патшалӑх испекцийӗнче пӗлтернӗ тӑрӑх сусӑрланнӑ тракториста районти центр пульницинчи хирурги пайне леҫнӗ.

«Улӑп» чӑваш халӑх эпосне кӑҫал турккӑ чӗлхипе кун ҫути кӑтартнӑ. Ҫурлан 29-мӗшӗнче Чӑваш Енӗн Наци вулавӑшӗнче унӑн хӑтлавне ирттерме палӑртнӑ.

«Улӑпа» турккӑлла Бюлент Байрам куҫарнӑ. Вӑл — Турцири паллӑ чӗлхеҫӗ тата фольклорист. Унччен маларах вӑл чӑвашла-турккӑлла словарь хатӗрленӗ тата чӑваш юмахӗсене турккӑлла куҫарса пичетленӗ.

Нумаях пулмасть «Улӑп» чӑвашла тата турккӑлла пичетленнӗ. Ӑна кун ҫути кӑтартма Тӗрӗк культурин пӗтӗм тӗнчери организацийӗ пулӑшнӑ.

Юмах-халапра Улӑпа тӑван халӑхӑмӑрӑн хӳтӗлевҫи евӗр кӑтартнӑ. Улӑп пирки калакан халапсенчи сюжетсене Ҫемен Элкер, Николай Шелепи, Геннадий Юмарт тата ытти ҫыравҫӑ усӑ курнӑ. Улӑп пирки ҫырнисене пӗр кӗнекене Хӗветӗр Сюин ҫыравҫӑ пӗрлештернӗ. Улӑп пирки калакан юмах-халапа вӑл 60 ҫул ытла пухнӑ. Эпосӑн тулли пуххине 1996 ҫулта «Улӑп. Чӑваш эпосӗ» ятпа пичетлесе кӑларнӑ. Кӗнекене 40 юрӑ кӗнӗ. «Улӑпа» вырӑсла куҫарса 2009 ҫулта Аристарх Дмитриев кӑларнӑ.

И.Н. Ульянов ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх университечӗн профессорӗ В.А. Васильев Хӗвеланӑҫ Ҫӗпӗре тухса кайнӑ чӑвашсем пирки тӗпчесе пӗлнӗ иккен.

Вӑл Тӗмен облаҫӗнчи Нижнетавдински районӗнчи виҫӗ ялти — Пӗчӗк Хуторти, Пысӑк Хуторти тата Канашри — чӑвашсемпе кӑсӑкланнӑ. Ӑна Тӗмен тӑрӑхӗнчи О.Н. Тангаев журналист тата облаҫри чӑвашсен «Тӑван» общество организацийӗн вице-президенчӗ В.П. Тимофеев нумай пулӑшнӑ-мӗн.

Чӑваш Енрен Ҫӗпӗр тӑрӑхне ҫынсем Атӑлҫи тӑрӑхне 1921 ҫулта пырса ҫапнӑ выҫлӑх вӑхӑтӗнче тухса кайнӑ иккен. Унта кайнисенчен ытларахӑшӗ — хальхи Элӗк, Вӑрнар тата Красноармейски районӗн территорийӗнче пурӑннӑ чӑвашсем-мӗн. Йышлӑ куҫса кайнӑ тапхӑр вара ял хуҫалӑхне коллективизациленӗ вӑхӑта лекнӗ. Чӑваш Енри техникумсене тата аслӑ шкулсене пӗтернӗ яш-кӗрӗмпе хӗр-упраҫа унта ӗҫлеме янипе те Ҫӗпӗр тӑрӑхне пирӗн партисем лекнӗ.

Тӑван халӑхӗн культура эткерлӗхне упраса хӑварассишӗн Ҫӗпӗр тӑрӑхӗнчи «Тантӑш» фольклор коллективӗ те нумай ӗҫ туса ирттерет иккен. Ӑна йӗркелесе яни ҫитес ҫулхи ҫу уйӑхӗнче чӗрӗк ӗмӗр ҫитет.

Малалла...

Чӑваш патшалӑх академи драма театрӗн артисчӗсем Шупашкар районӗнчи Ҫӗньял Чурачӑкра ирттернӗ ял уявне хутшӑннӑ. Тепӗр тесен, уяв сӗмӗ кӗртме пулӑшнӑ тесен тӗрӗсрех пулатчӗ-тӗр-ха. Ял халӑхӗ умӗнче вӗсем «Килех килчӗ Тур ҫырни» спектакле лартса панӑ.

Чӑваш драма театрӗн артисчӗсем Ҫӗньял Чурачӑкра пӗрремӗш хут мар иккен-ха. Хӑй вӑхӑтӗнче вӗсем унта «Савнӑ кин» тата «Юратсан юрлас килет» спектакльсемпе савӑнтарнӑ.

Хальхинче кӗтмен-туман ҫӗртен ҫумӑр ҫума тытӑнни те уяв сӗмне пӑсайман. Хамӑр енчен ҫакна та палӑртса хӑварар. Асӑннӑ театрӑн тӗп художникӗ Юрий Матросов асӑннӑ ялта ҫуралса ӳснӗ… Апла тӑк ял ҫыннисене вырӑна ҫитсе спектакльсемпе савӑнтарма май тупса панинче унӑн тӳпи те пурах-тӑр.

Пӗлекенсем ӗнентернӗ тӑрӑх, пирӗн республикӑра спортӑн ҫак енӗ — вӑл Японири кӗрешӳ меслечӗсенчен пӗри шутланать — питех аталанман иккен. Унтан та ытларах — ку енпе пирӗн патра халиччен Раҫҫей спорт маҫтӑрӗ пулман. Ӳлӗмрен пулӗ. Ҫак ята этемлӗхӗн черченкӗ ҫуррийӗ тивӗҫнӗ. Вӑл — Ҫӗнӗ Шупашкарти ачасемпе ҫамрӑксен спорт шкулӗн тренерӗн Николай Петровӑн вӗренекенӗ Анастасия Тарасова. Пике Джержинск хулинче иртнӗ Пӗтӗм Раҫҫейри чемпионатра 80 килограмран каярах виҫере ҫӗнтерсе Раҫҫей спорт маҫтӑрӗ ята ҫӗнсе илнӗ.

Анастасийӑсӑр пуҫне спорт маҫтӑрӑн ячӗсене ҫак кунсенче пирӗн республикӑри тата тепӗр тӑватӑ спортсмен тивӗҫнӗ: Александр Дудкин дзюдоист, Павел Григорьев тата Наталья Степанова самбистсем.

Ҫулталӑк пуҫланнӑранпа Чӑваш Енре 40 спортсмен Раҫҫей спорт маҫтӑрӗ пулса тӑнӑ-мӗн.

Тӗп сцена

Етӗрне хули республикӑн хӗвеланӑҫ енче вырнаҫнӑ. Чикки вырӑс Чулхула облаҫӗпе юнашар иртет. Иртнӗ шӑматкун унта хула кунне палӑ тунӑ — концертсемпе, конкурссемпе, тӗрлӗ мероприятисемпе. Салют пирки те манман уява хатӗрлекенсем. Шел те, Етӗрне хула кунӗнче чӑвашлӑх текенни ют пулни сисӗннӗ иккен. Кун пирки уява курма килнисем пӗлтереҫҫӗ.

Уявпа саламласа ҫырнӑ пӗр чӑваш саламӗ те тупӑнман иккен — аса илме, Етӗрне районӗ Улатӑрпа Пӑрачкав районӗсем пек вырӑс тӑрӑхӗ шутланмасть. Унсӑр пуҫне чӑваш чӗлхи патшалӑх чӗлхи пулнине шута илсе тӗп сцена ҫинче те пулин икӗ чӗлхепе ҫырмаллах пулнӑ ӗнтӗ. Республика Элтепӗрне вырӑсла юрлакан фольклор ушкӑнӗ кӗтсе илни ҫинче чылай чарӑнса тӑмӑпӑр, ку хула — Сӗнтӗрвӑрри пекех — вырӑссен хули шутланать, унта та вырӑс фольклор ушкӑнӗсем чылай пуль.

Уява килнисене хулара Республика ялавӗсем ҫукки вӑйлӑ тӗлӗнтернӗ тет — ҫав хушӑрах Раҫҫей ялавӗсем сахал мар урамсенче вырнаҫнӑ.

Концерт тӗлӗшӗнчен чӑн та чӑвашла ушкӑнсем ҫук мар пулнӑ, анчах та вӗсем сцена ҫине тухсан пирӗн чӗлхе хӑшӗ-пӗрне темшӗн килӗшмен, «хватит петь на чувашском!

Малалла...

Ҫурт-йӗрпе коммуналлӑ хуҫалӑх отраслӗнчи объектсене юпа уйӑхӗн 1-мӗшӗ тӗлне хатӗрлесе ҫитермелле. Кун пирки паян Чӑваш Ен Элтеперӗ Михаил Игнатьев правительство пайташӗсемпе ирттернӗ канашлура республикӑн строительство министрӗ Олег Марков шантарнӑ. Хальхи вӑхӑта илсен, объектсен 84,5 процентне хатӗрлесе ҫитернӗ. Тӗп ӗҫене ҫитес уйӑхӑн ҫурри тӗлне вӗҫлесшӗн, юпа уйӑхӗн пуҫламӑшӗ тӗлне вара ҫуртсем хатӗрри пирки паспорт илме палӑртаҫҫӗ.

Кунсӑр пуҫне тата кӑҫал республикӑри нумай хваттерлӗ 119 ҫурта тӗплӗ юсамалла. Михаил Игнатьев Строймина ӗҫе ҫирӗп тӗрӗслесе тӑма хушнӑ. Ҫӗнӗ Шупашкарсене вара ӳпкев сӑмахӗ те лекнӗ. Унти темиҫе ҫуртра ҫивитти шӑтнине пула шыв анать иккен. Вӗсене юсама подряд организацине вӑхӑтра палӑртманшӑн республика пуҫлӑхӗ хула влаҫӗсене хурланӑ. Шупашкар хула влаҫӗсене вара Николаев урамӗнчи ҫула хӑвӑртрах туса пӗтерме хушнӑ. Вӑл ҫул, ҫитменнине, ял хуҫалӑх пасарӗ патне транспорта кайма кирлӗ.

Тӳре-шарана тӑватӑ кунлӑх ӗҫ эрни ҫине куҫарасшӑн. Перекетленӗ «кӗмӗле» хысна вӗрентекенсене тата хысна тытӑмӗнче ӗҫлекен ытти ҫынна шалу ӳстерсе пама ярасшӑн. «Кӗмӗле» перекетлемелли ҫакӑн пек хӑйне евӗр меслет сӗннӗ нумаях пулмасть Вологда облаҫӗн кӗпӗрнатторӗ Олег Кувшинников. Ҫапла-ҫапла, пирӗн патра мар.

Ку хыпара илтнӗ хыҫҫӑн, «Советская Чувашия» хаҫат, сӑмах май, республикӑри хӑш-пӗр тӳре-шарапа, профсоюз тата прокуратура ӗҫченӗсемпе тата тивӗҫлӗ канури ҫынпа калаҫнӑ, кун пек меслете вӗсем епле йышӑннипе кӑсӑкланнӑ. Никам та хапӑлланине палӑртман. Вӗренӳ министрӗн ҫумӗ Светлана Петрова вара ун пек хӑтланмасӑр та Чӑваш Енре педагогсен шалӑвне ӳстерсе пынине асӑнса хӑварнӑ.

Чӗмпӗр ҫыравҫин — Анатоли Ырьятӑн — черетлӗ кeнеки кун ҫути курчӗ. Ячӗ — «Пурнӑҫ утравӗсем». Суйласа илнисем. Поэзи пайне ҫак сӑвӑ ярӑмӗсем вырнаҫнӑ: «Телее аякра шырамаҫҫӗ», «Ӑраскал», «Пурнӑҫ утравӗсем», «Пурнӑҫ тулӑх — пурӑнма пӗлсен», «Ватлӑха эп читлӗхе хупатӑп», «Юрра хывнӑ сӑвӑсем», «Удел», «Халалсем». Проза жанрӗпе виҫӗ ҫӗнӗ повеҫ вырнаҫнӑ: «Тамӑкра тӗвӗленнӗ кӗтрет», «Таврӑннӑ юрату», «Юн шыв мар». Кӗнекере Чӑваш тата Раҫҫей ҫыравҫисен пӗрлешӗвӗн пайташӗсем — Алексаедр Богатов, Серте Мишши, Валентина Тарават, Николай Ларионов, Николай Симунов, Роман Чепунов, Анатолий Юман — автор пултарулӑхне хак панӑ статьясем, халалсем кӗнӗ. Сӑнӳкерчӗксем нумай. Кӗнеке «Хамашкал эп» сӑвӑпа уҫӑлать.

Хамашкал ман туйӑм. Хамашкал ман кӑмӑл.

Хамашкал пулнӑран пурӑнма та ҫӑмӑл.

Телейлӗ ман ӗмӗр. Телейлӗ эп — пӗлӗр!

Пысӑк пуҫлӑ ҫын мар, ятран кӑна чӗнӗр.

Анне парнелерӗ мана ҫивӗч ӑсне.

Атте парнелерӗ мӑшӑр кӑвак куҫне.

Ял-йышпа тӑвансем вӑй-хал парнелерӗҫ,

«Тӑхӑрьял ятне эс ҫӗклеме пӗл!

Малалла...

Раҫҫей халӑхӗ эрех нумай ӗҫни тӳре-шарана вӑйлах пӑшӑрхантарать пулас. Хӑй вӑхӑтӗнче «типӗ саккун» йышӑнни те пулнӑччӗ, халӗ те чӑрмавсем хатӗрлесе тӑраҫҫӗ: эрех таврашне, сӑмахран, халь пӗчӗк лавккасенче сутма чарнӑ, ку ӗҫпе ӗҫлес тесен те ятарлӑ лицензи илмелле. Паянхи саккунсемпе унсӑр пуҫне эрех-сӑрана каҫхи сутма юрамасть.

Тепӗр ҫӗнӗ саккунпа «Тӳрӗ кӑмӑллӑ Раҫҫей» партине кӗрекен Олег Михеев — вӑл энергетика енӗпе ӗҫлекен комитетӑн председатель ҫумӗ пулса тӑрӑшать — тухнӑ иккен. Ҫӗнӗлӗхпе килӗшӳллӗн эрех-сӑрана алри укҫапа сутма чармалла имӗш, ӗҫес килсен банк карточкисемпе ҫеҫ туянма май памалла.

Саккуна ӑнлантарса панӑ тӑрӑх малтанхи чарусем ҫӗршыври лару-тӑрӑва ытлашшиех улӑштарайман имӗш — Раҫҫей ҫав-ҫавах чи нумай ӗҫекенсен йышӗнче тӑрать иккен. Карточкӑсемпе кӑна сутни вара ӗҫкӗҫсен йышне чакарнисӗр пуҫне эрех-сӑра епле сутӑннине те лайӑхрах тӗрӗслеме май парасса шанать Олег Михеев.

Паллах, кунашкал саккуна йышӑнас умӗн ытти ӗҫе самай тума тивӗ. Ҫавӑнпа та Патшалӑх Думи ӑна пурнӑҫа кӗртессин шанӑҫӗ пысӑках мар.