Ҫак кунсенче Чӑваш наци конгресӗн президиумӗн пайташӗн Михаил Красновӑн ҫӗнӗ кӗнеки пичетленсе тухнӑ. Литературӑра ӑна Ара Мишши ятпа пӗлеҫҫӗ.
«Ҫамрӑк юланутҫӑ» кӗнекене Михаил Красновӑн малтанхи калавӗсем кӗнӗ. Тӗп сӑнар — Макҫӑм. Ӑна тӗрлӗ ыйту канӑҫсӑрлантарать.
Ара Мишши 1953 ҫулта Вӑрмар районӗнчи Кӗтеснер ялӗнче нумай ачаллӑ ҫемьере ҫуралнӑ. Ӗмӗр тӑршшӗпех патшалӑх влаҫӗнче, вырӑнти хӑйтытӑмлӑхра ӗҫленӗ. ЧР культура министрӗнче пилӗк ҫул ӗҫленӗ. 2008 ҫулта ӑна ЧР тава тивӗҫлӗ культура ӗҫченӗн ятне панӑ. 2013 ҫулта РФ Журналистсен союзӗн пайташӗ пулса тӑнӑ.
Ара Мишши кӗнекене пур вулавӑша та ҫитересшӗн. Вӑрмар районӗнчи кашни вулавӑша ҫак кӗнекене парнелесшӗн.
Раштавӑн 18-мӗшӗнче иртнӗ кӗҫнерникун Красноармейскинче «Хальхи тапхӑрта чӑваш чӗлхине упраса хӑварасси тата аталантарасси: ҫивӗч ыйтусем тата малашлӑх» темӑпа конференци иртнӗ. Конференцие пирӗн ентеш, Чӑваш халӑх поэчӗ Юрий Сементер, Трак ен ентешлӗхӗн ертӳҫи Алексей Николаевич Львов, «Чӑваш наци конгресӗ» регионсем хушшинчи общество организацийӗн вӗренӳпе ӑслӑлӑх комитечӗн пайташӗ, «Чӑваш Республикин учителӗсен ассоциацийӗ» общество организацийӗн чӑваш чӗлхипе литератури вӗрентекенсен секцийӗн председателӗ Геронтий Лукиянович Никифоров, Чӑваш наци конгресӗн Президиумӗн членӗ, Шупашкар хулин 10-мӗш шкулӗн чӑваш чӗлхи вӗрентекенӗ Юлия Елисеевна Анисимова, «Чӑваш Республикин учителӗсен ассоциацийӗ» общество организацийӗн чӑваш чӗлхипе литератури вӗрентекенсен секцийӗн ҫыруҫи Лариса Валерьевна Анисимова, Республикӑра тухса тӑракан «Самант» журнал редакторӗ Владимир Васильевич Степанов, районти шкулсемпе ача сачӗсен ертӳҫисем, чӑваш чӗлхипе литератури вӗрентекенсем, культура ӗҫченӗсем, ЧНКан Красноармейскинчи уйрӑмӗн пайташӗсем хутшӑнчӗҫ.
Кун пирки Чӑваш наци конгресӗн официаллӑ страницинче ҫырнӑ. «Хӗрлӗ Чутай районӗнче Чӑваш наци конгресӗн уйрӑмӗ ӗҫлеме пуҫӑннӑранпа нумаях та вӑхӑт иртмен-ха. Анчах чӑн-чӑн чӑвашлӑха упрас тесе тӑрӑшни куҫ умӗнчех», — тесе ҫырать Юлия Задонская ятлӑ автор. Вӑл пӗлтернӗ тӑрӑх, ЧНКн вырӑнти хастарӗсем «авалхи йӑла-йӗркене упрассипе те курӑмлӑ ӗҫлемелли ҫул-йӗре палӑртаҫҫӗ».
Ҫак пуҫарура, автор шучӗпе, тин ҫеҫ йӗркеленнӗ Ваттисен Канашӗн витӗмӗ пысӑк пуласса шанаҫҫӗ. Ун йышӗнче педагогика ӗҫӗн ветеранӗсем, влаҫ тытӑмӗнче тимлесе тивӗҫлӗ канӑва тухнисем, культурӑра тӑрӑшнӑ ветерансем, район пурнӑҫне хастар хутшӑнакансем пур иккен. Наци конгресӗн районти уйрӑмӗн председателӗ Юлия Мареева Ваттисен Канашӗ умӗнче тӑракан тӗллевсемпе, ку таранччен районти наци конгресӗн хастарӗсем туса ирттернӗ ӗҫ-пуҫпа паллаштарнӑ. Район администрацийӗн пуҫлӑхӗ Александр Башкиров хисеплӗ аслӑ ӑру ҫыннисене ҫак Канаш йышне кӗнӗ ятпа саламланӑ май Геннадий Волков академик Чутайсем ҫинчен каланине аса илнӗ. Пухӑннисем академикӑн статйине шӗкӗлченӗ. «Вӗрентекенӗмӗр каланине тӗпе хурса тӑван чӗлхене упрассипе, авалхи несӗлӗмӗрсен йӑли-йӗркине ҫӗнӗрен чӗртсе халӑх хушшинче сарассипе хастартарах ӗҫлеме йышӑнчӗҫ», — тесе пӗлтерет информаци авторӗ.
Республикӑн тӗп хулинче Ҫӗнӗ ҫул уявӗпе саламланисем ытларах енӗпе вырӑсла. Ку йӑлана кӗнӗ япала теме пулать. Пӗлтӗр те ҫаплаччӗ. ЧНК хула администрацине кун пирки ҫыру шӑрҫаланӑ хыҫҫӑн вӗсем ҫак лару-тӑрӑва тӳрлетме — чӑвашла ытларах ҫырма шантарнӑччӗ. Чӑн та кӑҫал Республика тӳремӗнче малтанхи пек пӗр вырӑсла кӑна мар, чӑвашла саламлани те пур. Анчах шел те, ҫав-ҫавах Шупашкарти саламсем тӗпрен илсен вырӑсла. Тӗслӗх пек тӗп урамри чарӑнусенче вырнаҫтарнӑ плакатсене илсе кӑтартма пулать — вӗсенче пуринче те «С Новым Годом!» кӑна ҫырса тухнӑ, чӑвашли куҫ умне лекмест.
ЧНК-на ҫакӑн пирки шӑнкӑравласа ыйтнӑ хыҫҫӑн вӗсем кӗҫех ҫак ыйтупа хула администрацине тепӗр хут ҫыру ҫырма шутлани пирки, кунашкал йӗрке вӗсене тивӗҫтерменни ҫинчен пӗлтерчӗҫ.
Сӑмах май ыран ЧНК пайташӗсем хулан администрацийӗ ҫумӗнчи ятарлӑ ревизи комиссийӗпе тӗл пулмалла иккен. Унта вӗсем чӑвашла ятсӑр юлнӑ чарӑну ячӗсене ҫырса хурасси пирки, тӗрӗс мар ҫырнӑ ятсене тӳрлетесси пирки калаҫма планланӑ.
Чӑваш наци конгрессӗн ертӳҫи Николай Угаслов республикӑри шкулсенче чӑваш чӗлхине вӗрентмесен те тем мар тесе шухӑшлать иккен. Ҫапла шухӑшланине вӑл Интернет-хаҫатсенчен пӗрне, «Правда ПФО» текеннине, панӑ интервьюра палӑртнӑ.
«Чӑваш чӗлхине кирек епле пулсан та вӗрентмеллех тени ытлашши тесе шухӑшлатӑп, — тесе хуравланӑ Николай Угаслов Александр Белов ыйтӑвне хуравласа. — Мӗн тесен те ку ыйтӑва ҫын ирӗкӗпе татса памалла. Енчен ҫынна чӑваш чӗлхи кирлӗ мар-тӑк ӑна пусахлама кирлӗ мар. Вӑйпа юраймӑн».
Ҫав вӑхӑтрах Угаслов конгресс «чӑваш чӗлхине аталантарас тата сарас программӑпа ӗҫлет» тесе ӗнентернӗ.
ЧНК ертӳҫинчен журналист вырӑс тата чӑваш чӗлхисене шкулта епле шайлашура вӗрентмелли пирки те ыйтнӑ. Анчах Угаслов хӑй педагог маррипе сӑлтавласа ку енпе шухӑша пӗлтерме килӗшмен.
Угаслов шухӑшӗ чӑваш блогосферинче кӑмӑлсӑрлану ҫуратнине «Ирӗклӗ сӑмах» интернет-хаҫат та асӑрханӑ. «Сылтӑм Хӑват» блог авторӗ, сӑмахран, ЧНК ертӳҫи хуравне юрама тӑрӑшни евӗр йышӑннӑ. Блогер шучӗпе ун пек юхӑм патшалӑх органӗсене кӑна мар, управленин ытти институтне те кӗрсе пырать.
Сӑмахӗ кунта Чӑваш наци конгресӗн «Чӑваш ялӗ» комитечӗ сӑнӳкерчӗксен куҫса ҫӳрекен куравне Патшалӑх Канашӗнче вырнаҫтарни пирки пырать-ха. «Ку куравра — Чӑваш наци конгресӗн хастарӗсем йӗркеленипе ирттернӗ Шупашкар районӗнчи Атӑлъялти ял уявне сӑнлакан сӑнӳкерчӗксем, ял халӑхӗ тӑван тавралӑха илем кӳрессишӗн тӑрӑшнӑ самантсем», — тесе пӗлтерет ЧНКн пресс-служби.
«Патшалӑх ӗҫне парӑнса ӗҫлекенсем коридорпа иртнӗ май чӑваш ялӗсем хальхи вӑхӑтра мӗнлерех аталанма пуҫланине курса ӗненччӗр», — курав тӗллевне ҫапларах уҫӑмлатать конгресӑн пресс-служби.
Курава уҫма «Чӑваш ялӗ» комитет ертӳҫи Эдуард Бахмисов, Шупашкар районӗнчи Атӑлъялти Сергейпа Елена Сорокинсем, асӑннӑ районти Леонид Фадеев таврапӗлӳҫӗ, Вӑрман Ҫӗктер ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗ Николай Хорасев хутшӑннӑ.
Курава уҫма Патшалӑх Канашӗнче вӑй хуракансем те пуҫтарӑннӑ паллах. Ҫав йышра асӑннӑ органӑн Аппарат ертӳҫине Анатолий Ухтиярова, ЧР Патшалӑх Канашӗн ертӳҫин ҫумне Игорь Кушева асӑннӑ.
Республикӑн саккун кӑларакан органӗнче тӗрлӗ курав унччен те иртнине унта ӗҫлекенсемпе пырса ҫӳрекенсем пӗлеҫҫӗ-ха.
Чӳкӗн 28-мӗшӗнче Шупашкарти Яков Ухсай ячӗллӗ культура керменӗнче «Чӑваш пики — 2014» конкурс иртнӗ. Кӑҫалхипе вӑл 8-мӗш хут йӗркеленнӗ.
Кӑҫал унта 16 пике хутшӑннӑ. Малтан конкурсҫӑсене ЧНК президенчӗ Николай Угаслов саламланӑ, унтан ЧР Культура министерствин пай пуҫлӑхӗ Сергей Казаков, пӗлтӗрхи конкурс ҫӗнтерӳҫи Алиса Чайникова сӑмах илнӗ.
Пӗрремӗш конкурсра пикесем хӑйсемпе паллаштарнӑ. Вӗсем куракансене хӑйсене сцена ҫинче хӑюллӑн тытма пӗлнипе, ҫепӗҫ чӗлхипе тыткӑнланӑ. Тепӗр конкурсра пикесем анлӑ тавракурӑмлӑ пулнипе тӗлӗнтернӗ. Хӗрсем республикӑри хула ячӗсене те, чӑваш гимнӗн авторӗсене те, чӑваш театрне кам пуҫарнине те, чӑвашсен ӗлӗкхи календарьне те пӗлнӗ. Тӗрӗссипе, ыйтусем йывӑрах та пулман. Ҫапах такӑнакан та тупӑннӑ. Пӗр пике «ӑраскал» сӑмах пӗлтерӗшне пӗлеймен, тепри чӑвашсен этнографи ушкӑнӗсене калайман.
Пултарулӑх конкурсӗнче пикесем чӑваш ташшине те, тангӑна та ташланӑ, чӑваш юррисене шӑрантарнӑ, сӑвӑсем вуланӑ. Акӑ Трак тӑрӑхӗнчен килнӗ Мария Козлова «Илеймӗн телее укҫа парса» сӑвӑ вуланӑ, Ҫӗрпӳ районӗнчи Зоя Михайлова Хусанкайӑн «Таня» поэмин сыпӑкне пӑхмасӑр каланӑ.
Кӗҫнерникун, чӳкӗн 27-мӗшӗнче, Ҫеҫпӗл Мишши ҫуралнӑранпа 115 ҫул ҫитнине халалласа Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче «Чӑваша чӑваш чӗлхи кирлӗ» канашлу иртрӗ. Ӑна асӑннӑ институтпа вӗренӳ институчӗ, ЧНК тата ЧР учительсен ассоциацийӗ ҫумӗнчи чӑваш чӗлхипе литератури вӗрентекенсен секцийӗ йӗркеленӗ. Канашлӑва вӗренӳ министерствинчен Петрова Светлана Владимировна, ЧНК вице-президенчӗ Валерий Кламентьев ҫитнӗ.
Ку канашлура пӗтӗмӗшле илсен чӑваш чӗлхине шкулсенче тата ача пахчисенче вӗрентесси пирки калаҫрӗҫ. ФГОС тавра калаҫрӗҫ, чӑваш чӗлхин сехечӗсене мӗнле майпа чакармасӑр хӑварма пултарасси ҫинчен. Светлана Владимировна хӑйӗн сӑмахӗнче министерство ҫак ыйту ҫине мӗнле пӑхнине каласа пачӗ. Вӗсем имӗш шкулсене ФГОС панӑ 3-мӗш варианта йышӑнма сӗннӗ. Ку варианта наци республикисенче усӑ курмашкӑн тунӑ, анчах пӑтӑрмах ҫуратнӑ шкулсем темшӗн тепӗр вариантсене илнӗ пулать. Кӑна тӳрлетмелле иккен. Светлана Владимировна ҫавӑн пекех шкулсен уставӗсене ҫӗнетесси пирки каларӗ — унта вӗренӗве чӑвашла та ирттермелли пирки кӗртмелле имӗш.
Илем тӗнчене ҫӑлать теме юратаҫҫӗ вырӑссем. Чӑвашсен ун пек каларӑш ҫук та, анчах хӳхӗм хӗрсене вӗсем те кӑмӑллаҫҫӗ. Ҫӗрпӳ районӗнче, ав, нумаях пулмасть «Ҫӗрпӳ пики — 2014» илем конкурсӗ иртнӗ. Унта 5 ял тӑрӑхӗнчи пике хутшӑннӑ, Чурачӑкри Мария Степанова, Чиричкассинчи Зоя Михайлова, Тавӑшкассинчи Ирина Апполонова, Апаккассинчи Диана Попова, Паваркассинчи Ксения Емельянова.
Конкурса хутшӑнакан пикесене чи малтанах Ҫӗрпӳ район администрацийӗн пуҫлӑхӗн Сергей Артамоновӑн ячӗпе вӗренӳ тата социаллӑ аталану пайӗн пуҫлӑхӗ Алла Волчкова саламланӑ. Ҫӗнтерӳҫӗ валли ятарлӑ парне хатӗрленине пӗлтернӗ.
Хӗрсен пултарулӑхне хаклама тӳре пулса маларах асӑннӑ Алла Волчкована, Чӑваш наци конгрессӗн Ҫӗрпӳ районӗнчи уйрӑмӗн ертӳҫине Алефтина Дмитриевана, районти Культура уҫрчӗн (ку вӑл — ӗлӗкхилле каласан. Халӗ ӑна урӑхларах ят пачӗҫ-ха) пуҫлӑхне Светлана Смирнована, вырӑнти халӑх театрӗн режиссерне Сергей Кувшинова шаннӑ.
Чӑваш наци конгресӗн Красноармейскинчи уйрӑмӗн ӗҫ планӗпе килӗшӳллӗн юпа уйӑхӗн вӗҫӗнче Красноармейски районӗнчи краеведени музейӗнче Культура ҫулталӑкне халалласа «Асамлӑ тӗрӗ-ҫӗвӗ тӗнчинче ӑсталаннӑ Трак ен ҫи-пуҫӗ» темӑпа ал ӑстисен куравӗ уҫӑлчӗ. Чаплӑ курав тесен те йӑнӑш пулмӗ. Курава тӑратнӑ кашни экспонат куҫа илӗртет, чунра ырӑ туйӑм ҫуратать. Курса киленме те, пӑхса тӑранма та май ҫук. Асатте-асаннесен авалхи ҫи-пуҫӗнчен пуҫласа паянхи илемлӗ тумтир таранах паллашма пулать унта. Ҫавсене йӑлтах халӑх алли ӑсталанӑ, тӗрлӗрен тӗрӗ-эрешпе илемлетнӗ. Мӗн чухлӗ ӑсталӑх, пултарулӑх, тӑрӑшулӑх, чӑтӑмлӑх, хастарлӑх, ыркӑмӑллӑх, чунлӑх палӑрса тӑрать ҫав япаласенче. Кашни япали – пысӑк пуянлӑх. Харпӑр хӑй илемлетсе ӑсталанӑ ӗҫсене нимӗнле укҫапа та виҫме май ҫук. Вӗсене ӑшӑ куҫпа та чунпа ҫеҫ хаклама пулать. Кашни япалинех юратса тунӑ. Ҫавӑнпа илемлӗ те вӗсем, ҫавӑнпа чуна тыткӑнлаҫҫӗ те.
Музей ӗҫченӗ Валентина Аркадьевна Тихонова Трак енри ал ӑстисемпе калаҫса, кашни япалишӗн яваплӑха хӑй ҫине илсе ҫак курава йӗркелеме пултарнӑ. Экспонатсене пӗлсе вырнаҫтарнӑ вӑл: эстетика тӗлӗшӗнчен те паха, содержани енчен те пуян.
-2.7 °C