Нурсултан Назарбаев казах чӗлхине латиница ҫине куҫарма хушу кӑларни пирки эпир унччен пӗлтернӗччӗ. «New York Times» (чӑв. Нью Йорк вӑхӑчӗ) нумай пулмасть ҫӗнӗ статья пичетлесе кӑларнӑ — ӑна ӗненсен чӗлхеҫӗсемпе политиксем ҫӗршыв Президенчӗ йышӑннӑ латиница вариантне питӗ хытӑ тиркенӗ.

Латиница ҫине куҫма чӗлхеҫӗсем тӗрлӗ вариантсем сӗннӗ пулнӑ (сӑмахран, турккӑ чӗлхеллине), анчах Нурсултан Назарбаев вӗсен шучӗпе чи ӑнӑҫсӑр варианта — апострофлине — суйланӑ. Ҫапла май ҫӗнӗлле ҫырнӑ чухне апострафсен йышӗ нумайланса кайма пултарни чылайӑшне пӑшӑрхантарать. Сӑмахран, «Казахстан Республики» малашне «Qazaqstan Respy’bli’kasy» пек ҫырӑнмалла, «чие» сӑмах — «s’i’i’e» (малтан «шие» пулнӑ). Чӗлхеҫӗсем шутланӑ тӑрӑх, кунашкал вариант чылай чӑрмавсем кӑларса тӑратать. Тӗслӗхрен, тӗнче тетелӗнче казах сӑмахӗсене шырама чӑрмантарӗ (апострафсем ятарлӑ паллӑ шутланнӑран Google вӗсене, сӑмахран, шута илмест), хэштегсем те ҫырма май памӗ.

«Ку ухмахла шухӑша вӑл (Назарбаев) ӑҫтан илни пирки никам та нимӗн те калаймасть», — тенӗ Мичиган университетӗнчи профессор-тюрколог Тимур Кочаоглу.

Малалла...

Сергей Савин. Сар.ru сӑнӗ

Чӑваш Республикин Вӗренӳ институчӗн ректорне Сергей Савина ӗҫрен кӑларнӑ. Кун пирки Чӑваш Енӗн Министрсен Кабинечӗн пуҫлӑхӗ Иван Моторин ӗнер, кӑрлач уйӑхӗн 15-мӗшӗнче, хушу алӑ пуснӑ. Ҫакӑн ҫинчен паян «Мой город Чебоксары» (чӑв. «Манӑн хула Шупашкар») портал пӗлтернӗ.

Официаллӑ ҫӑлкуҫсем пӗлтернӗ тӑрӑх, Чӑваш Енӗн Вӗренӳ министерствине пӑхӑнса тӑракан учрежденийӗн ректорне должноҫран мӗнле сӑлтава пула хӑтарнине ҫӳлерех асӑннӑ документра палӑртман.

Ҫавӑн пекех каласа хӑварар, Сергей Савин ку должноҫра икӗ ҫултан кӑшт кӑна ытларах ӗҫлерӗ. Ректор пуканне вӑл 2015 ҫулхи юпа уйӑхӗнче йышӑннӑччӗ. Унччен маларах Психологипе педагогика реабилитацийӗн тата коррекцийӗн центрӗнче вӑй хунӑччӗ, Кӳкеҫри ятарлӑ интернат шкул директорӗнче тимленӗччӗ.

Шупашкара икӗ хутлӑ пуйӑссем ҫӳреме пуҫлӗҫ. Анчах халех мар. 2019–2020 ҫулсенче.

Федерацин пассажир компанийӗ вӗсене хамӑр патра туса кӑларакансенчен туянасшӑн.

Икӗ хутлӑ пуйӑссене эпир маларах асӑннӑ организацире 15 маршрутпа ҫӳреттересшӗн. Кунта Петрозаводск, Мурманск, Йошкар-Ола, Хусан, Чӗмпӗр, Тольятти, Ӗпхӳ, Ӗренпур, Пенза тата Шупашкар хулисене асӑннӑ.

2021-мӗш ҫултан пуҫласа 2022-мӗш ҫул таран тата тепӗр тӑхӑр маршрутпа ҫӳретме тытӑнасшӑн. Пассажирсем нумай пулсан кӑҫал ун йышши пуйӑссене Ижевска ярасшӑн.

Сӑмах май, «Шупашкар–Хусан» маршрутпа пысӑк хӑвӑртлӑхлӑ пуйӑссене ҫӳретме пуҫлас, унӑн вокзалӗ Шупашкар районӗнчи Ҫырмапуҫ ҫывӑхӗнче пулас пирки сӑмах-юмах ҫӳренине Чӑваш халӑх сайчӗ маларах пӗлтернӗччӗ.

Чӑваш Ен Элтеперӗ Михал Игнатьев министрсемпе тата ытти ведомство ертӳҫисемпе тунтикунсерен ирттерекен ӗнерхи канашлура хир сыснисемпе ҫыхӑннӑ ыйту сиксе тухнӑ.

«Республикӑра миҫе хир сысни?» — кӑсӑкланнӑ Михаил Игнатьев унта. Ҫутҫанталӑк пурлӑхӗсен министрӗ Александр Коршунов сыснасен шутне кашни гектар пуҫне 0,25 единица чухлӗ хӑварма палӑртнине ҫирӗплетнӗ, анчах вӗсене шута илессишӗн Ял хуҫалӑх министерстви яваплине палӑртнӑ. Ку хыпара «Хыпар» издательство ҫурчӗн сайтӗнче Николай Коновалов журналист ӗнер пӗлтернӗ. Ҫав вӑхӑтрах ветеринари служби Ҫутҫанталӑк министерствин кӑтартӑвӗсем ҫине таянать иккен.

Михаил Игнатьев: «Ял хуҫалӑх министрӗ Артамонов вӑрмансенче мар, ытларах уй-хирте пулать…», — тенӗ иккен Ялхуҫалӑх министерствине хир сысни шутлаттарас текенсене. Ҫапах та Чӑваш Енре 843 хир сыснине шута илнине калакан тупӑннӑ-тупӑннах, анчах Михаил Игнатьев унӑн чӑнлӑхӗ пирки иккӗленнӗ. «Вӑрмансене тара илнӗ тытӑмсем ҫак кӑтартусене юриех пӗчӗклетсе кӑтартаҫҫӗ пулас…», — палӑртнӑ вӑл хӑй шухӑшне.

Макс Планк Пӗрлӗхӗн этемлӗх историне тӗпчекен институт

Чӑваш чӗлхеҫи Александр Савельев (Сантӑр Савкилта) Германири Йена хулинче кӑрлачӑн 9-мӗшпе 11-мӗшӗсенче иртнӗ пӗтӗм тӗнчери алтаистика конференцине хутшӑннӑ. Ӑна Макс Планк Пӗрлӗхӗн этемлӗх историне тӗпчекен институт йӗркеленӗ.

Конференцие пурӗ 60 ытла ҫын пуҫтарӑннӑ, Йена хулине вӗсем Раҫҫейрен, Германирен, АПШран тата ытти ҫӗршывсенчен ҫитнӗ.

Александр Савельев хӑйӗн докладӗнче алтай халӑхӗсен кӑк вырӑнне сӑнласа кӑтартнӑ. Макс Планк институтӗнче тӑрӑшакан чӗлхеҫӗсен, археологсен тата генетиксен пӗтӗмлетӗвне тӗпе хурсан кӑк алтай чӗлхи нумай-нумай пин ҫул каялла хальхи Китайӑн ҫурҫӗр-тухӑҫ ҫӗрӗсенче ҫуралнӑ. Ун чухне вӗсем ҫӗр ӗҫӗпе пурӑннӑ. Пирӗн эрӑчченхи 5700 ҫул каялла ҫак чӗлхе икӗ пая вакланса кайнӑ — тӗрӗк-монгол-тунгус тата яппун-корей чӗлхисем ҫине. Тӗрӗксем куҫса ҫӳрекен халӑха пирӗн эрӑчченхи 1500 ҫул каялла ҫеҫ куҫнӑ. Вӑл вӑхӑтра пирӗн мӑн-мӑн асаттесем кӑк тӗрӗк чӗлхипе калаҫнӑ ӗнтӗ.

Унсӑр пуҫне Александр Савельев хальхи меслетсемпе усӑ курса хатӗрленӗ тӗрӗк чӗлхисен ҫӗнӗ генетикӑллӑ классификацине кӑтартнӑ. Тӗпрен илсен вӑл унчченхи тӗрӗк чӗлхисен историне ҫирӗплетет.

Малалла...

Нумаях пулмасть ҫӗршыври тата республикӑри хӑш-пӗр массӑллӑ информаци хатӗрӗсенче ҫӗре пусса йӑранласа тухмасан (вырӑсла ку сӑмах межевание тенине пӗлтерет) ӑна сутса-туянма, парнелеме тата ытти хӑш-пӗр ҫавӑн пек утӑма тума май килменни пирки хыпарланӑ. Росреестрӑн республикӑри управленийӗнче ку сӑмах тӗрӗс маррине ӗнентереҫҫӗ.

Виҫтермен ҫӗрпе хальлӗхе ирӗклӗнех хуҫаланма юрать. Федераци е регионсенчи саккунсенче ҫакӑнпа ҫыхӑ нимле чару та ҫук. Кун пирки Росреестрӑн Чӑваш Енри управленийӗн ертӳҫи Екатерина Карпеева шантарсах калать.

Апла пулин те кунта ҫӗре пусса йӑранласа тухни ҫынсемшӗн хӑйсемшӗн лайӑххине те палӑртмаллах. Чиккине саккунлӑ палӑртнӑ пурлӑхпа усӑ курнӑ чух кӳршӗ-аршӑпа тавлашу сиксе тухмӗ.

«Шупашкарти троллейбус управленийӗ» муниципалитетӑн унитарлӑ предприятийӗ Чӑваш Енӗн Финанс министерствинчен укҫа шыраса илесшӗн. Ҫакна тума вӑл пулӑшакана шырать. Ку хыпара Чӑваш халӑх сайчӗ иртнӗ эрнере пӗлтернӗччӗ. Контракт хакӗ 12 миллион тесе ҫырнӑччӗ унта. Халӗ вара ку конкурса ирттермессине пӗлтернӗ.

Аса илтерер, Шупашкарти троллейбус управленийӗ Чӑваш Енӗн Финанс министерствине ҫӑмӑллӑхлӑ категорие 2014–2015 ҫулсенче турттарнишӗн саплаштарма ыйтма шухӑш тытнӑччӗ. Укҫана шыраса илессине Шупашкарти троллейбус управленийӗ 2021 ҫулхи кӑрлачӑн 31-мӗшӗччен кӗтме хатӗр тенӗччӗ.

Малтанхи пӗлтерӗве те, хальхине те троллейбус управленийӗ патшалӑх нуши валли туянассине пӗлтерекен сайтра вырнаҫтарнӑ.

Истори ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ Сергей Щербаков ку ҫулхи пӗрремӗш лекцине ирттерет, чӑвашсен кун-ҫулне ҫутатаканскере итлеме йыхравлать. Чӑваш халӑхӗн истори эткерлӗхӗн архивӗнче нумай-нумай ҫул ӗҫленӗ историк 1918 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗнче иртнӗ пӗтӗм чӑвашсен пухӑвӗ пирки каласа парӗ.

Совет саманинче ку пухӑва ытлашши ҫутатман, вӑл вӑхӑтра ӑна советсене хирӗҫ, шурӑ гвардеецсен мероприятийӗ тесе хак панӑ. Хӑйӗн лекцийӗнче Сергей Щербаков пӗтӗм чӑвашсен пухӑвӗн пӗлтерӗшне уҫса парӗ, вӑл вӑхӑтри Атӑлҫи тӑрӑхӗнче иртнӗ ытти унашкал пухусемпе танлаштарса кӑтартӗ.

Истори лекцийӗ 2018 ҫулхи кӑрлачӑн 18-мӗшӗнче Чӑваш Республикин наци вулавӑшӗнче иртӗ. Вӑл 18 сехетре 218-меш пӳлӗмре пуҫланӗ.

Ҫӗнӗ Шупашкарти Тӗкӗрҫ катинче вырнаҫнӑ «Йӗнӗ» (Берлога) кафене суд йышӑнӑвӗпе килӗшӳллӗн виҫӗ уйӑхлӑха хупса хунӑ. Роспотребнадзор тӗрӗсленӗ хыҫҫӑн ҫапла тума тивнӗ. Суд приставӗсем кафе алӑкӗсем ҫине ҫӑра ҫактарнӑ та ӗнтӗ. Кун пирки «Мой город Чебоксары» (чӑв. «Ман хула Шупашкар») портал паян, кӑрлач уйӑхӗн 15-мӗшӗнче, пӗлтернӗ.

Тӗрӗслев вӑхӑтӗнче Роспотребнадзор ӗҫченӗсемшӗн тӗлӗнмелли самай тупӑннӑ. Апатланӑш урайӗ, стенисем, холодильникӗ, савӑт-сапи таса мар пулнӑ, дезинфекцилемелли хутӑшсем вара пачах та курӑнман. Ку кӑна та мар, кафере ӗҫлеме ҫынсене санитари кӗнекисӗрех йышӑннӑ, вӗсене ятарлӑ тум та уйӑрса паман.

Ҫак кӑлтӑксене кура кафе хуҫине асӑрхаттарнӑ. Суд приставӗсем кафе ҫуртне тӑтӑшах пырса тӗрӗслӗҫ, виҫӗ уйӑхсӑр ӗҫлеме ирӗк памӗҫ.

Вӑл тӑрӑхри Улӑп тӑприсем

Тува республикинче Раҫҫей тат Швейцари археологӗсем авалхи скифсен чи пысӑк Улӑп тӑприне тупнӑ. Унӑн диаметрӗ 140 метра ҫитет. Ӑсчахсен шучӗпе ӑна пирӗн эрӑчченхи VIII-IX ӗмӗрсенче хатӗрленӗ.

Улӑп тӑпри Уюк юханшыв хӗрринче вырнаҫнӑ, ҫавна май унӑн пӗр пайне шывпа юхтарса кайнӑ. Ҫавах ӑсчахсем унӑн 3D модельне хатӗрлесе вӑл мӗнле пулнине палӑрма пултарнӑ. Улӑп тӑприн пӗр кӗтесне чавса пӑхса йывӑҫ татӑкӗсене тупнӑ — вӗсем пирӗн эрӑчченхи IX ӗмӗрхисем пулни палӑрнӑ. Ҫавах та тӗп пайне тӗпченӗ хыҫҫӑн ӑсчахсем улӑп тӑприне тата та маларах вӑхӑтра тунине тупса палӑртасса шанаҫҫӗ.

Пурӗ ку тӑрӑхра темиҫе улӑп тӑпри вырнаҫнӑ. Пурӗ — ҫиччӗ. Хӑй вӑхӑтӗнче вӗсенче чи сумлӑ ҫар ҫыннисене пытарнӑ. Сӑмахран, Аржаан-2 ятлинче 20 кило таран ылтӑн япаласем тупнӑ.

Аса илтеретпӗр, ӑсчахсен шучӗпе скифсем иран чӗлхеллӗ пулнӑ. Вӗсен тӳртен тӑхӑмӗ паянхи осетинсем шутланаҫҫӗ. Ҫав вӑхӑтрах скифсене чӑвашсен мӑн-мӑн аслашшӗ тесе шутлакансем те пур.