Марина Карягина сӑнӳкерчӗкӗ

«Хальхи ҫамрӑксем тӑван культурӑна тата чӑвашла пӗлмеҫҫӗ, тӑван чӗлхепе калаҫмаҫҫӗ», — чунне ыраттарнӑҫи пулса калаҫаҫҫӗ хӑшӗсем. Фейсбукра Марина Карягина тележурналист, поэт, драматург кӑсӑклӑ пӗр пулӑма ҫырса кӑтартни шухӑша янӑран сире те унпа паллаштарас килчӗ:

«Шупашкарӑн кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ районӗнче пулнӑ май культурӑпа искусство институчӗ умӗнчи Петӗр Хусанкай палӑкӗ патне ҫитсе Аслӑ поэта пуҫ таяс терӗм. Палӑк патӗнчи арҫын ачасенчен ыйтатӑп:

— Камӑн палӑкӗ ку?

Ачасем мана пулӑшма васкаса хыпаланса ӳкрӗҫ, ҫырса хунине шыраҫҫӗ.

— Петр Хузангай, — терӗ пӗри.

— Кам вӑл? — питӗ ӑнӑҫлӑн (ютран килнӗ ҫын вырӑннех йышӑнчӗҫ) пӗлмӗше перетӗп ҫаплах. — Куллен тенӗ пек ҫакӑнта ҫӳресе, вуламасӑр мӗнле пӗлеймерӗр-ха камӑн палӑкӗ иккенне?

— Эпӗ пӗлнӗ!

— Тӳрех асилеймерӗм кӑна...

— Эпӗ те пӗлнӗ! — пӗр-пӗрне пӳлсе хуравлаҫҫӗ ачасем.

— Астуса юлӑр та нихҫан та ан манӑр: Петӗр Хусанкай — пысӑк поэт, — терӗм те хуллен пӑрӑнса утрӑм.

Ачасем шӑпланса хытса юлчӗҫ».

Унтан Марина Карягина ҫапларах пӗтӗмлетнӗ: «Ҫак шӑплӑх мана питӗ килӗшрӗ: унта пӗр ытлашши хускану тусанах ҫак Ята манса каясран хӑрани, эпӗ каланӑ сӑмах пӗлтерӗшне ӑнланса юлас тени пурччӗ.

Малалла...

Красноярск крайӗнче кӑҫалхипе ҫиччӗмӗш хут «Чӳклеме» уява пуҫтарӑннӑ. Чӑваш халӑх культурине халалланӑ уява крайри чӑвашсем ҫулсерен урӑх хулара е ялта ирттереҫҫӗ. Кӑҫал вӗсем ӑна ҫурла уйӑхӗн 19-мӗшӗнче Ачинскра уявланӑ.

Уяв Чӳклемене халалланӑ юрӑпа тата вӑйӑ картипе пуҫланнӑ. Ҫӗнтерӳ паркӗнче нацисен 20 картишне йӗркеленӗ. Хӑнасене наци апат-ҫимӗҫӗпе сӑйланӑ.

Арҫынсем спорт лапамӗнче кире пуканӗ йӑтассипе, ачасем кӗвенте йӑтса чупассипе тупӑшнӑ.

Вӑйӑ картине Ачинск хула мэрӗ Илай Ахметов тӑнӑ.

Красноярск крайӗнчи чӑвашсен автономине ертсе пыракан Геннадий Храмов та уявра халӑхпа савӑннӑ, унта тӗрлӗ мероприяти ялан йӗркелет. Геннадий Храмов — Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ культура ӗҫченӗ.

Иркутск облаҫӗнчи чӑвашсем хастарлӑхпа палӑрнине Чӑваш халӑх сайтне вулакансем те асӑрхарӗҫ пулӗ. Нумаях пулмасть вӗсем Китайри Хулумбир хули ҫывӑхӗнчи Хайлар провинцийӗнче иртнӗ Пӗтӗм тӗнчери эрешсемпе тумсен фестивальне хутшӑннӑ.

Унта аякри йӑхташӑмӑрсем тивӗҫлипех палӑрнӑ. Китайри курава ҫитнӗскерсене ылтӑн турилккепе, дипломпа чысланӑ.

Иркутск облаҫӗнчи чӑвашсен наципе культура автономине ҫав фестивале хутшӑнма Этнодизайнерсен Евразири ассоциацийӗ пулӑшнӑ.

Ҫӗртме уйӑхӗн 4-мӗшӗнче Иркутск тӑрӑхӗнче Раҫҫейӗн тӗрлӗ кӗтесӗнче тӗпленнӗ чӑвашсем Байкал кӳлли хӗрринче, «Тальцы» уҫӑ сывлӑш айӗнчи музей комплексӗнче, Пӗтӗм чӑвашсен Акатуйне ирттернине Чӑваш халӑх сайчӗ пӗлтернӗччӗ.

Сарӑту облаҫӗнчи Пасар Карабулак районӗнчи Ӗшнеуй (выр. Шняево) ялӗ никӗсленнӗренпе 325 ҫул, Сарӑту облаҫӗнчи чӑваш наципе культурин «Ентеш» автономийӗ йӗркеленнӗренпе 20 ҫул ҫитнине халалласа утӑ уйӑхӗн вӗҫӗнче регионта пысӑк уяв иртнӗ. Кун пирки «Чӑваш хӗрарӑмӗ» хаҫат пӗлтернӗ.

Унта Чӑваш Ен, Пушкӑртстан, Чӗмпӗр, Пенза облаҫӗнчи делегацисем те кайнӑ.

Сарӑту облаҫӗнче чӑвашсен наципе культура автономине Сергей Васильев ертсе пырать. Хӑнасене ял халӑхӗ юрӑ-ташӑпа кӗтсе илнӗ. Уява валли чӑваш, вырӑс, мӑкшӑ, тутар тата ытти халӑх картишӗсем йӑла-йӗркепе паллаштаракан курав йӗркеленӗ.

«Уяв театрализациленӗ акаран пуҫланнӑ. Аслӑраххисем ака пуҫне йӑтса утнӑ, хӗрсемпе каччӑсем тырӑ акнӑ. Ҫакӑ хирти ӗҫсене сӑнланисӗр пуҫне пурнӑҫӑн пӗр чарӑнми ҫаврӑнӑвне те палӑртать: ака пуҫӗ — арҫын, ҫӗр аннемӗр — хӗрарӑм», — тесе ҫырнӑ «Чӑваш хӗрарӑмӗнче».

Тӗлӗнмелле пек те, анчах Чӑваш Енре пурӑнатпӑр пулин те чӑвашла ҫырнӑ баннерсене, стендсене, учрежденисен ячӗсене курсан ачалла хӗпӗртетпӗр. Вӑрмар районӗнчи Энӗшпуҫӗнче нумаях пулмасть уҫнӑ культура ҫуртне аякран курӑнмалла пысӑк саспаллисемпе тӑван чӗлхепе ҫырни куҫа илӗртет.

Нумай ҫул хушши клубсӑр пурӑннӑ ялти культура ҫуртне ҫурла уйӑхӗн 5-мӗшӗнче ӗҫлеттесре янӑ. Вӑл — 150 вырӑнлӑх.

«Хыпар» издательство ҫурчӗ пӗлтернӗ тӑрӑх, «культура вучахӗнче вулавӑш та, санузел та пур. Юнашарах — спорт площадки, ҫуллахи сцена. Ҫурла уйӑхӗн 18-мӗшӗнче кунта Чӑваш патшалӑх академи театрӗн артисчӗсем «Ыйӑх ҫухатнисем» спектакль лартнӑ. Паян вара асӑннӑ культура керменӗнче республика пӗлтерӗшлӗ пӗрремӗш мероприяти иртнӗ. Унта Вӑрмар районӗн пӗрремӗш ҫур ҫулти социаллӑ пурнӑҫӗпе экономика аталанӑвне пӗтӗмлетнӗ».

Ӗнер Шупашкарта тӗрӗк халӑхӗсен фестивалӗ уҫӑлнӑ. Унта Самар, Ӗрӗнпур, Липецк, Аҫтӑрхан, Челепи, Омск облаҫӗсенчи, Тутарстан, Калмӑк, Пушкӑртстан, Мӑкшӑ, Мордва республикисенчен, Алтай крайӗнчен килнӗ пултарулӑх ушкӑнӗсем Шупашкарти тӗп сцена ҫинче пултарулӑха кӑтартнӑ. Унччен куракансене тӗрӗк халӑхӗсен историйӗпе паллаштарнӑ, вӗсен йӑли-йӗрки ҫинчен каласа панӑ.

Паян пултарулӑх ушкӑнӗсем тӗрлӗ сцена ҫине тухнӑ. 18 сехетре вӗсен гала-концерчӗ пуҫланнӑ. Унтах чи пултаруллисене дипломсемпе наградӑлама палӑртнӑ. Чӑваш тӗррин музейӗнче паян тӗрӗк халӑхӗсен ҫавра сӗтелӗ иртнӗ.

Аса илтерер, фестиваль ҫурла уйӑхӗн 19-21-мӗшӗсенче иртет. Ӑна йӗркелеме Раҫҫейӗн культура министерстви, Раҫҫейӗн халӑх пултарулӑхӗн ҫурчӗ тата Шупашкар хула администрацийӗ пулӑшнӑ.

Дина Гаврилова кӗнеки

Ҫурла уйӑхӗн 18-мӗшӗнче 16 сехетре Чӑваш Енӗн наци вулавӑшӗнче Эстонире пурӑнакан Дина Гаврилова ҫыравҫӑн «Путешествие Пуси Югорской из Сибири в Эстонию» кӗнекине хӑтлӗҫ. Ҫӗпӗртен Эстоние ҫитнӗ кушак ҫинчен ҫырнӑ юмаха социаллӑ сатира шутне кӗртнӗ. Пушкӑртстанри Пишпӳлек районӗнчи Мелеспуҫ Ялтӑра чӑваш ялӗнче 1962 ҫулта ҫуралнӑскерӗн чӑн ячӗ — Надежда Григоренко. Политехника техникумӗнче, каярах Ленинградри политехника институтӗнче вӗреннӗскер 1985 ҫултанпа Эстонире пурӑнать.

Ҫиччӗре чухне вырӑс интернатне лекнӗ пулин те тӑван чӗлхене манман. Кӗнекисене те ентешӗсем ҫинчен ҫырать. Хӑй калашле, малашне те пултарулӑхне вӗсене халалласшӑн.

Чӑваш Енре Эстони ҫыравҫи Раиса Сарпи, Альбина Юрату тата Валерий Туркай сӑвӑҫсемпе тӗл пуласшӑн. 2015 ҫулта Пушкӑртстан ҫӗрӗ ҫинче «Силпи» фестиваль иртнӗ чух ҫав чӑваш поэчӗсемпе паллашнӑ та вӗсем тӑван культурӑшӑн хыпса ҫуннине курнӑран килӗштернӗ.

Шухӑша яма тивӗҫ ҫак тӗслӗхе Чӗмпӗр тӑрӑхӗнче пурӑнакан Микулай Павловский хӑйӗн чӗрӗ журналӗнче ҫырса кӑтартнӑ.

Иртнӗ ӗмӗрӗн 90-мӗш ҫулӗсенче вӑл Пӳлер салинче час-часах пулнӑ. Пӗррехинче ӑна унта вырӑс майри пурӑнни ҫинчен каланӑ хыҫҫӑн ҫав кинеми патне ҫул тытнӑ. Кивӗрех йывӑҫ ҫуртра тирпейлӗ пурӑнакан 70-сенчи вырӑс вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче Унтакшӑ ялне лекнӗ, ҫавӑнта чӑвашла та вӗреннӗ иккен.

Тӑван чӗлхене «манакан», унран вӑтанакан чӑваш этеммисем ҫинчен сӑмах пуҫарнӑ та Микулай унпа, вырӑс кинеми ҫынсем апла хӑтланнине ырламан: «Кун пек хӑтланни — ӑслӑ ҫынсем туни мар», — тенӗ чӑвашла...

«Савӑнтӑм унпа калаҫса, чун хӑйӗнпе пӗр шухӑшлӑ чуна тупнипе хӗпӗртерӗ. Вырӑссем хушшинче те пур, иккен, пит сайра тӗл пулсан та, ӑнлӑ-пуҫлӑ ҫынсем: ҫумри халӑх чӗлхине те пӗлеҫҫӗ, чӗлхе урлӑ кӳршӗсене лайӑхрах пӗлсе хисеплеҫҫӗ. Ҫакӑн пек ҫынсем, чӑнах та, «халӑхсен туслӑхне» хут ҫинче, плакатсем — лозунгсем ҫырни пек кӑна пӗлмен — вӗсем ӑна пурнӑҫ витӗр, пурӑнса курнӑ, туйнӑ», — пӗтӗмлетнӗ чӑвашлӑхшӑн ҫунакан Микулай Павловский.

Николаевкӑри чӑваш ачисем вырӑсла калаҫаҫҫӗ

Пушкӑртстанри чӑваш ялӗсенчен пӗринчи пурнӑҫпа вӑл тӑрӑхри «Proufu.ru» интернет-хаҫатра Зухра Буракаева журналист ҫырса кӑтартнӑ. Калем ӑсти республикӑри право хуралҫипе,чӑваш чӗлхине упраса хӑварасшӑн ҫунакан хастарпа, Чӑвашсен наципе культура автономийӗн вӗрентӳ енӗпе ӗҫлекен комиссийӗн ертӳҫипе Николай Игнатьевпа Кармаскалӑ районӗнчи Николаевка ялне ҫул тытнӑ.

Анлӑ материалта журналист чӑваш ялӗн чун ыратӑвне пур енлӗ ҫутатма тӑрӑшнӑ. Пӗрремӗшӗнчен, ялта аслисем ҫеҫ чӑвашла калаҫни. Ҫамрӑксем тата ачасем вырӑсла пупленине асӑрханӑ вӑл. Иккӗмӗшӗнчен, ялта ӗҫ ҫукран ҫынсем урӑх ҫӗре ҫӳреҫҫӗ. Ача пахчи те ҫук. Ферма юхӑнса ларать, ҫӳп-ҫап купи пысӑкланса пырать, тислӗк хирте купаланса выртать.

Журналист пынӑ кун чӑваш ялӗнче туй пынӑ. Унта чӑвашла тумланса пынӑ туй арӑмӗсем Николаевка ялӗнче юрласа савӑнма пиллӗк хыҫҫӑн ҫеҫ юранине пӗлтернӗ.

Вӑрнар районӗнчи Ҫӗньял ялӗнче хӑйне евӗр мероприяти иртнӗ. Ял халӑхӗ ватӑ юман патне пухӑннӑ, ун тавра вӑйӑ картине тӑрса ӗлӗкхи чӑваш юррисене шӑрантарнӑ.

Ҫӗньялсем ку мероприятие Раҫҫейри экологи ҫулталӑкне халалланӑ. Сӑмах май, ватӑ юман 432 ҫултан кая мар ӳсет. Мероприятие юман чӑвашсемшӗн уйрӑмах хаклӑ йывӑҫ пулнине шута илсе йӗркеленӗ.

Ватӑ ҫынсем каланӑ тӑрӑх, ҫак юман Ҫӗньял йӗркеленсе кайичченех ӳснӗ. Ял вара нумаях пулмасть 200 ҫулхи юбилейне паллӑ тунӑ. Йывӑҫ миҫе ҫултине Николай Ефимов палӑртнӑ. Ҫак хисепе юман умне хӑма ҫине ҫырса хунӑ.