Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Нева хаяррăн хумханать…

Ан ур, тăшман, ан антăх:

Памастпăр ирĕк хулана

Нихçан та! Никама та!

Илемлĕ, чаплă çурт-кермен,

Пахчи, музейĕ, шкулĕ -

Мĕн пурĕ хамăр ĕмĕртен,

Ялан вăл хамрăн пулĕ!

Çĕршыв пек анлă, сарлака

Хулан кашни урамĕ

Çĕклет ялавăн çăлакан

Çулпуç ятне, курап эп.

Хăватлă броневик çинче

Çĕнтерĕве пилленĕн

Тăрать вăл хăйĕн хулинче-

Алне çĕкленĕ Ленин.

Тăрать çĕршывăн чунĕ пек;

Вăл бронза мар, вăл чĕрĕ;

Тăрать йыхрав пек, ĕмĕрех

Çак вырăнта вăл тăрĕ…

Нева хаяррăн хумханать…

Ан ур, тăшман, ан антăх:

Памастпăр ирĕк хулана

Нихçан та! Никама та!

Хăш-пĕр вĕренекенсем географипе историе начар пĕлеççĕ.

Хаçатсенчен

Амăшĕ сĕтел хушшинче пуçне хыçкаласа ларакан ачи çине шывланнă куçĕсемпе пăхать:

— Йывăр-и-мĕн вĕренме?

— Йывăр, анне! Мĕн вĕренни пуçран тухсах пырать, — терĕ ача картишĕнче юлташĕсем шавланине итлесе.

— Ан хăра! Испытанире лайăх калатăн.

— «Лайăх» теме аван сана. Калаймасан вара?

— Çуркунне калайманнине халĕ калатăнах ĕнтĕ. Тепĕр класа куçатăнах.

— Çук, куçаймастăп пулĕ, аннем.

— Ан хăра. Авă сан кĕнекӳсем мĕн чухлĕ.

— Эсĕ, анне, манран çак кĕнекесем тăрăх ыйт-ха! — тет ача амăшĕ çине ачашшăн пăхса.

— Ыйтма пĕлĕп-ши?

— Пĕлетĕн. Пĕр-пĕр кĕнекине уçса хур та мĕн тухнине вуласа ыйт. Эсĕ хăш кĕнекерен ыйтнине пĕлмелле ан пултăр тесе эп сан еннелле çурăмпа çаврăнса ларăп, пăхмăп.

— Ну, юрĕ, — терĕ те амăшĕ пĕр кĕнекине уçса хучĕ. Вăйсăр куçĕсемпе чылайччен пĕр тĕле пăхса ларнă хыççăн: — Кам пулнă вăл Желябов? — тесе ыйтрĕ куçне кĕнеке çинчен илсе.

— «Кам» мар. «Мĕн». «Желябов» вăл — Атăл тăрăх çӳрекен пăрахут ячĕ. Нумай пулмасть Сĕнтĕрвăрринелле кайрĕ...

Малалла

"Мăн кăмăллă", — текелеççĕ ман пирки ялта. Пуç каçăртса çӳреместĕп пулин те. Тем тесен те кĕвеçеççĕ. Уйрăмах юлашки вăхăтра. Эпĕ капăртарах тăхăнса çӳреме тытăнтăм-ха та. Мĕншĕн тăхăнас мар? Арчара мĕн пуррине хăçан тăхăнса пĕтерес? Ĕлĕкрех мана "Хитре Хветли" тетчĕç те çав. Халĕ те аптăрамастăп-ха, хăшĕ-пĕри пек эрех ĕçсе сăн-пите илемсĕрлетметĕп. Çи-пуçа вара кашни кунах улăштаратăп. Манăн анне те питĕ тирпейлĕ пулнă. Эпĕ те аннене хывнă. Эпир ача чухне хурăнташ-кӳршĕпе питĕ туслă пурăнатчĕ, ялан пĕрле ĕçсе-çиетчĕç. Халь хамăр та вĕсенчен юлмастпăр-ха. Пурăннă чухне савăнма та пĕлмелле. Анчах тепĕр чухне ытлашширех пулса каять-çке. Малтан чип-чипер, йĕркеллĕ. Кайран тем пулать мана, кăмăлăм уçăлать, никам та тытса чараймасть — çав териех хавхаланса каятăп. Хам та тĕлĕнетĕп хăш чухне. Çунат пулсан вĕçсе кайăттăм.

— Атя, ĕçсе пар! — тет кума. — Каçхине çĕрĕпех лаçра лартăм. Ир енне куç хупăнать. Çывăрнă та кайнă.

— Ай-уй! Йĕркеллех тухрĕ-и?

— Йĕркеллех сана...

— Ак, тата мĕн? Йăвашланса кайрĕ-и?

— Ĕçсе пар малтан, вара пĕлен...

Ĕçсе пăхрăм та — шыв тута калать.

Малалла

Кавриле пичи каласа кăтартни

Пĕрре, вăл ĕлĕкех пулать ĕнтĕ, эпĕр виçĕ çамрăк ача -Митри, Ванюк /иккĕш те салтакран килнĕ анчах, эпĕ хам та маттур/ калăм каç, пĕр шут тытса, тухрăмăр тухатмăш шырама. Малтанах мунчасенче шырарăмăр. Çук, шуйттан çитĕр пуçна, пĕр калăм ватти те тупаймарăмăр. Кайрăмăр масар çине. Ун чух пирĕн икĕ масарччĕ: пĕри - тĕне кĕнĕ чăвашсен, тепри - тĕне кĕмен чăвашсен. Унта та çук. Уттартăмăр Емел масарĕ çине. Пĕр пилĕк-ултă çухрăм ытла каймалла. Каллех пĕр тухатмăш та çук. Киле пĕр тухатмăш та пулин тытмасăр каяс мар тесе тепĕр вун çухрăма, Вăтăр Юман киремечĕ /ял ячĕ/ масарĕ çине яра патăмăр. Каллех пĕр тухатмăш йĕрĕ те çук.

Тарăхса çитсе çутăласпа киле аран çитрĕмĕр. Ĕнтĕ нихçан та тухатмăш тытма каяс çук тетпĕр.

Пĕр ик-виç çултан çав калăм каçах Элентей мучи патĕнче çур çĕрчченех лара патăм. Çĕр тĕттĕм - куçна йĕп чик... Хамăн пăртак шикленес шухăш та пур.

Урам урлă каçас тесе утаттăмччĕ. Ах тур!.. Умра шурă курăнсах кайрĕ. Пăхатăл: хур. Ка-ка-ка-ка-ка! тет.

Чун çурăлсах кайрĕ. Пăхатăп — Утякин арăмĕн пӳрчĕ умĕнчех тăратăп. Утякин арăмне ялĕпех тухатмăш тетчĕç. Тата унăн качча кайман пĕр 30-35 çулти хĕрĕ пурччĕ. Кăна та тухатмăш тетчĕç.

Малалла

Мĕншĕн качча кайрăм-ши? Каймасан — "кайман" теççĕ. Кайсан — "усал" теççĕ. Курманнин курас килет тет. Курсан - тарас килет тет. Чăнах та çалла пуль. Хирĕçес мар тесен те хирĕçмелли тупăнатех. Чĕнес мар тесен те чĕнмесĕр чăтма çук-çке. Хĕр чухне чи илемли, чиперри, ачашши, ĕçченни, типтерличчĕ эпĕ. Арăм пултăм та: "кахал", "шампа", "сысна", "сурăх", "йĕксĕк", "хăмла шуччи" тата тем те пĕр итлеме тӳр килет. Мĕнле чăтмалла вара кăна? Малтанах упăшка хыттăн кăшкăрсанах "уйрăлатăп!" - тесе хăрататтăм. Эпĕ япаласене пуçтарма тытăнсанах йăпăлтатма, ӳкĕтлеме пуçлатчĕ. "Анна, эпĕ сансăр пĕр кун та пурăнмастăп çак килте! Ниçта та ямастăп", - тетчĕ. Япаласене пытара-пытара хуратчĕ. Пĕррехинче хĕлле тăхăнмалли атта аслăк тăррине таçта чикнĕ те, кайран ниепле те тупаймарĕ. Çуркунне тин, утă пĕтсен, тупăнчĕ. Манăн атă ăшĕнче кушак кайăксем йăва çавăрнă, çурисем чĕриклетеççĕ анчах! Йĕрĕннипе тислĕк купи çине тухса петĕм. Тăхăнма май çук. Мĕн чухлĕ вăрçрăмăр-ши кун пирки. Тепрехинче манăн урари çĕнĕ танкеткăна хывçа илчĕ те /эпĕ тухса каясран хăранипе ĕнтĕ/ анкартине, çĕр улми ани хушшинелле вăркăнтарчĕ. Хăраххине тупрăмăр, тепри ниçта та çук. Кӳршĕ йытти çĕклесе кайса çырмана пăрахнă пулмалла. Ура çинче питĕ илемлĕ курăнатчĕ - çук, тăхăнса савăнаймарăм. Мур йытти пĕтерчĕ. Мĕн тĕрлĕ мыскара пулмасть пирĕн. Çӳçе сапаласа яратăп та, юмахри вутăш пек, хачăпа касма хатĕрленетĕп. Эй, чупса пырать те... Эпĕ вырăн çинче, çăмăлскер, пакша пек сиккелетĕп. "Касап!" - тетĕп. "Турă пул, хĕрхен хăвна, ан кас!" - тесе йăлăнатчĕ. Каярахпа хăнк та туми пулчĕ ман этем. Эпĕ хачă тытатăп, касма тăратăп, вăл пур - чӳрече уçнă та лăпкăн çеç пирус мăкăрлантарса тă-ă-ăрать! Касма та шеллетĕп, ăна та тарăхтарас килет. "Касатăп ак!" - тетĕп. "Касмастăн", - тет. Манăн ăна пăхăнтармалла вĕт-ха! "Кур, касатăп!" - тетĕп. "Маншăн пулсан хуть те шакла касса яр!" - тесе хучĕ. Эп ку сăмахсене илтсен урсах кайрăм. Хама сиен тунине пăхмасăрах çӳçе йăлт касса вакларăм. Чăлăш-чалăш çӳçпе тăрса юлтăм. Анкă-минкĕ! Кайран-малтан тек çӳçĕм ӳсмерĕ, ыраш кĕлти пек çӳç вырăнне качака хӳри çеç тăрса юлчĕ. Каярахпа упăшкана апат çимесĕр хăратма пуçларăм. Эпĕ, хытканскер, апат кăшт çимесенех начарланса, типсе ларатăп. Вăл пур, кунран-кун самăрланса пырать. Шыв ĕçнипех мăнтăрланать пулмалла. Эрехне те лайăх кӳпет. Ăна хăратас тесе эпĕ эрнипе выçă тытма та хатĕр. Тирĕмпе шăммăм çеç тăрса юлать манран. Санпа, хăмла шуччипе, мĕнле пурăнмалла, тытмалăх та çук, ыталамалăх та çук!" - тесе ахăрать. "Юрать, эпĕ качча илтĕм, кама кирлĕ эсĕ? Эпĕ пурнăç турăм, эсĕ манăн ĕнсе çинче пурăнатăн!" - тет. Эпĕ парăнма мар, пушшех хытă тарăхса каятăп, ăна хирĕç качака пек сикетĕп. Хĕрарăма чĕниччен - чĕнменни. "Эп пулмасан эсĕ тахçанах кĕлмĕçе тухаттăн, мăнтăрланса ларнă!" - кăкăр çапса кăшкăратăп ăна хирĕç. Хăйне, мăнтăр пулсан та, темшĕн юрататăп-ха. Тарăхнă чухне çавах тем те калас килет. "Юрать, эпĕ пăхатăп сана, эсĕ никама та кирлĕ мар!" - ку сăмахсемпе тĕлĕнтерейместĕп, паллах, никама та. Кĕçех пирĕн килте кастрюльсем "вĕçме" пуçлаççĕ. Ку та пирĕнтен тухнă япала мар, нумай çемьере пулкалать. Арçын мыскари ĕмĕртен пырать. Хĕрарăм мĕнле чăтать-ши тулĕк? Ăна пĕлместĕп вара. Ну, кайран, "аслати кĕмсĕртетни" иртсен эпĕ кутăнланса, апат çимесĕр пурăнма тытăнсан пирĕн килте чăн-чăн "драма" пуçланать. Питĕ хăрать эпĕ "выçă тытассинчен". Ахаль те хытканскер, пушшех те хытса ларăп. Пит чирлĕ сысна çурин хырăмĕ евĕр путса кĕрет, витĕр йĕп чиксен йĕп тухать. Урасем патак пек çеç юлаççĕ. Пĕр куçсем анчах ĕнтĕ. Вĕсем те пулин сӳннĕ, упăшкана çилленсе сиввĕн пăхнă чухне анчах ялкăшаççĕ. Вăл пур, мана куçран пăхать. /Куçĕсем манăн юрăри утмăл турат пек кăн-кăвак!/ Ухмах та мар эпĕ выçă пурăнма. Упăшка выльăхсене апат пама тухать те кил хушшине, эпĕ чĕрĕ çăмарта, турăх, хăйма ĕçетĕп. Вăл кĕнĕ çĕре ним пулман пек, вăйран кайнăн, пĕр çĕрелле пăхса ла-аратăп. Кунĕпе çĕрти çӳпе те илсе пăрахмастăп. "Юрать каç пулать!" - тетчĕ аннем. Чăнах та, каç пулни кăна çăлать пулĕ çынсене. Çĕрле çывăрса лăпланатăп. Унта, тĕттĕмре, нимĕн те курăнмасть, çав паха. Тата килте арăм пур чухне арçын пĕччен çывăрма юратмасть. Хĕрарăм мĕн, хĕрарăм юнтарать. Хăйне мĕнле тытмаллине вăл пит аван пĕлет.

Малалла

Пухăва хатĕрленетпĕр. Акционерсен пухăвне. Манăн та темиçе акци пур. Çавăнпа пулас пуху мана тӳрремĕнех пырса тивет. Унта пирĕн обществăна малашне кам ертсе пырасси паллă пулать. Хальхи директора кăларса пăрахас сас-хура çӳрет. Заводра ăçта кăна çитместĕн — пур çĕрте те çакăн çинчен калаçу. Манашкаллисем, хăйсен аллинче темиçешер акци тытаканнисем эппин, икшер-виçшерĕн пуçтарăнсанах сăмах пуху пирки пуçланать. Килте те, ĕçе кайнă е унтан таврăннă чухне троллейбус-автобусра та çав шухăш пуçран тухмасть. Халăх тем те пĕлет, тем çинчен те калаçать. Çавăн пек чухне ман юлташ, юнашар цехра ĕçлекен Мирон Иванч, сăмах-юмаха хăй аллине илет.

Юлташ тенĕрен, Мирон Иванч пирки çакна каласа парам. Ача чухне эпĕ унпа ялти шкулта пĕрле вĕреннĕ. Мирун вăл вăхăтра та пĕрле вĕренекенсен хушшинче хăйĕн хастарлăхĕпе палăратчĕ: пионерсен пухăвĕсенче сăмах калатчĕ, стена хаçатне çыркаласа тăратчĕ. Тĕрлĕрен уявсенче е яла, шкула килекен хаклă хăнасене кĕтсе илнĕ чухне ăна сăвăллă салам калаттаратчĕç.

Кайран та, институтран вĕренсе тухсан, инженер дипломĕсем илнĕ хыççăн, эпĕ унпа пĕр заводах лекрĕм. Кунта та вăл хăйĕн активлăхĕпе палăрма тытăнчĕ, ăна часах партбюрона суйларĕç. Парти историне вĕренекенсен кружокне ертсе пычĕ. Кĕскен калас-тăк, заводра ăна пĕлмен-палламан çын çук тесен те йăнăш пулмĕ.

Малалла

I пайĕ. Пăлхар халăхĕ — пĕлӳллĕ халăх

Çӳллĕ тусем çинче — çӳллĕ вăрман,

Çӳллĕ вăрманĕнче — ылттăн пăлан.

Ылттăн пăлан чуппи — чул çинче,

Манăн калас сăмах — хут çинче.

Аслă тинĕс варринче — шур утрав,

Шур утрав варринче — шур путрав.

Шур путрав эрешĕ — чул çинче,

Эпе юрлас юрă — хут çинче.

Çеçенхир варринче — ват юман,

Ват юман çумĕнче — йӳç палан.

Паланăн пиллĕхĕ — çырлинче,

Манăн калас пилĕм — хут çинче.

Ямахат юрри.

Хула хĕрри улах. Сĕве йăвашшăн

Пахча çуммисемпе иртсе каять...

Çак лăпкă кĕтесре тăван чăвашшăн

Çуралнă ĕлĕк чух пĕр çамрăк ят.

Ак ун кĕперĕ, вăл юратнă вырăн,

Ак вăл час-час таяннă ват йăмра.

Паян та вăл кунта çӳрет пек ыррăн,

Тăрать пек сыввăн умăмра.

Ун лăпкă куçĕсем йăл-йăл тăваççĕ,

Ун сăнĕнче – те хурлăх, те телей...

«Мĕнле пурнан? Мĕнле çĕршыв хăвачĕ?

Ман шăллăмсем нумай-и, Ваçилей?» –

Тесе ыйтассăн тăрать пек поэтăн

Шухăшăмра çĕкленнĕ ĕмĕлки...

– Аван, манми тете. Аван, – теетĕп. –

Сывлать чăвашăмăр, сывлать чĕлхи.

Çак пирĕн ӳсĕмри чăваш этемĕ

Иртме шанать чăн пурнăç тĕпелне.

Çитет пире, çитет – тертленнĕ,

Лаххан таврашĕнче çитет-тĕр йĕпенме!

Чăвашăн ăнсăртран сывалнă куçĕ

Культура кил-çуртне пăхса илет.

Телейлĕх тупсăмне хăех вăл уçĕ,

Хăех туянĕ хăй валли тивлет.

Эх, Константин! Пирĕнпеле пулсамччĕ.

Пулсамччĕ кĕрекере илем пур чух...

Анчах мĕскершĕн-ши нимле асамçăн

Сан ыйхуна сирме хăвачĕ çук?..

Вăрмантан пуçтарăнкаласа тухнă çĕре кун каç енне сулăнма та ĕлкĕрчĕ. Кунĕпе хĕртнĕ хĕвел ывăнчĕ пулас, вăрман хыçне кайса пытанчĕ. Акă вăрман хĕрринче ӳхĕ ӳхлетсе илчĕ. Таврана каçхи сĕм çапрĕ. Кутамккари кăмпа сисĕнмеллех аялалла туртать. Пырсан-пырсан кутамккана çурăм çине меллĕрех вырнаçтарса хуратăп. Анне çырса пĕлтернĕччĕ çав кăçал кăмпа нумай пулма кирлĕ тесе. Çапла кăмпа вара вырăнĕ-вырăнĕпе çавапа çулса илмелĕх те пур.

Ытти çулсенче кану вăхăтĕнче юлташсемпе тинĕс хĕрринче хĕвелпе хĕртĕнсе ирттерекенччĕ. Кăçал вара анне сывлăхĕ начарланнипе яла таврăнтăм. Эх, анне, анне! Шухăшламан та çапла ватăлса халсăр пулан тесе. Çапла ĕнтĕ, çитмĕлтен иртсен лайăххине кĕтмелли çук. Йывăр пулсан та пире çын пулма, ура çине тăма пулăшнă. Атте вăрçă хыççăн киле таврăнсан нумаях пурăнаймарĕ. Суранĕсем хытă аптăратнă. Атте пирĕн питĕ те ырă кăмăллă çынччĕ. Пире вăрçăра пулнă мыскарасем каласа паратчĕ, халапсем те питĕ нумай пĕлетчĕ. Эпир вара çăварсене карсах итлесе лараттăмăр.

Çулсем майĕпен малалла шурĕç. Эпир те ӳссе çитĕнсе каччă шутне кĕтĕмĕр. Çуллахи вăхăтра колхозра утă пухнă çĕрте, выльăх апачĕ хатĕрленĕ çĕрте тăрăшнă. Ĕç хыççăн ывăннă пулсан та урама вăййа тухаттăмăр. Çамрăк çамрăках çав.

Малалла

Ватăлса çитнĕ качакине сутса ярсан пирĕн ялти сатур Варук аппан качака путекки тăлăха юлчĕ. Аван ӳсрĕ çамрăк така, çитĕнсе çитрĕ, яланах кил хуçи хыççăн явăнса çӳрерĕ.

«Кĕрхи праçниксем çитнĕ çĕре пусмалла пулать çак такана»,– тесе ĕмĕтленетчĕ кил хуçи. Вара пусса паракана хăналама тесе эрех хатĕрлеме шутларĕ. Ара, пĕр «сăпаççипă» сăмахшăн кам чăрманса çӳретĕр хальхи саманара? Вĕсен умне эрех кăлармалла, çыртмаллине лартмалла, ыр кăмăллă пулмалла... Çапла шутларĕ те Варук аппа вĕтĕ тураса кăмакара пĕçернĕ сахăр чĕкĕнтĕрне йӳçме çенĕке кăларса лартрĕ. Качака таки çакна яр уçă алăкран тимлĕ сăнаса тăчĕ. Мĕн пăтти, кам валли хатĕрлет кил хуçи – йăлтах пĕлес килчĕ унăн.

Пĕррехинче, хĕвел анăçалла сулăнсан, Варук аппа калаçса ларма кӳршĕсем патне кайрĕ. Çак самантпа усă курса качака таки çенĕкре йӳçсе ларакан пăтта тĕрĕслесе пăхма шутларĕ те ĕçе пуçăнчĕ: мăйракисемпе хирсе çенĕк алăкне уçса ячĕ, йӳçекен савăтăн виткĕçне тĕксе ӳкерчĕ, унти пăтранчăка шăшласа пăхрĕ, пĕр çăвар сыпса илчĕ, хаяр пулнипе çӳçенсе кайрĕ, куçне мăч-мач хупкаларĕ – ним те ăнланмарĕ. Çак пăтранчăка тата ĕçсе пăхрĕ, çӳхе тутисене хĕп-хĕрлĕ чĕлхипе çуларĕ. Хăйĕн пĕчĕк пуçне пăркала-пăркала каяша татах ĕçрĕ, унтан тата, тата...

Малалла