Пӑлхарсем ӑсталанӑ сайра тӗл пулакан, бронзӑран тунӑ икӗ хатӗр ҫывӑх вӑхӑтра Чулхулари музейра вырӑн тупмалла. Вӗсене темиҫе ҫул каялла Чулхула ҫывӑхӗнче тупнӑ. Вӗсене Атӑлҫи Пӑлхар патшалӑхӗн вӑхӑтӗнче ӑсталанӑ тесе шухӑшлаҫҫӗ иккен. Ҫав хатӗрсем пӗр вӑхӑтра уйрӑм ҫын аллинче упраннӑ.

Сайра тӗл пулакан экспонатра вӑтам ӗмӗрсенчи ӳкерчӗк — чупакан ҫар ҫынни — сӑнарланнӑ. Ҫар ҫыннисене ытларах чух тӑнӑ евӗр сӑнарланӑ иккен. Эпир калакан хатӗр ҫинчи ҫар ҫынни сылтӑм алӑра хӗҫ тытнӑ, ӑна вӑл малалла сулса янӑ. Пуҫа ҫар ҫынни шлем тӑхӑннӑ.

Ку хатӗре капӑрлатмалли хатӗр вырӑнне усӑ курнӑ тесе шухӑшлаҫҫӗ. Ӑна чӗн, портупея, сумка е лаша кӳлмелли хатӗр ҫумне ҫирӗплетсе хунӑ-тӑр теҫҫӗ.

Чулхула таврапӗлӳҫи Дмитрий Карабельников шучӗпе, асӑннӑ хатӗре XII–XIV ӗмӗрсенче ӑсталама пултарнӑ. «Тен, эпӗ йӑнӑшатӑп та пулӗ, анчах шӑп та лӑп ун пек хатӗрсене Раҫҫейӗн ытти тӑрӑхӗнче тупнине пӗлместӗп», — тесе ҫырнӑ вӑл «Московский комсомолец» хаҫатра.

Вырсарни шкулӗн ҫурчӗ / «Кукӑль Урамӗ» проектран

Пӗлтӗрсене эпир Ӗпхӳри чӑваш вырсарни шкулӗн ҫуртне сутса яма шухӑш тытни пирки пӗлтерсеччӗ. Юнкун, нарӑсӑн 12-мӗшӗнче, ҫак ӗҫе пурнӑҫланӑ та имӗш — ҫурта Нефтекамск хулинчи усламҫӑна Марат Хафизова сутса янӑ.

«Коммерсант-Уфа» хаҫат пӗлтернӗ тӑрӑх ҫуртшӑн ыйтнинчен икӗ хут пысӑкрах хак панӑ — пурӗ 5,23 миллион тенкӗ кӑларса хунӑ пулать. Ҫапла май ҫурта 25 ҫуллӑха Марат Хафизова тара парӗҫ. Аукционра пурӗ тӑваттӑн хутшӑннӑ, вӗсен шутӗнче малтан «Лукойл-Уралнефтепродукт» топ менеджерӗ пулса ӗҫленӗ Марат Хасановӑн компанийӗ те пулнӑ имӗш.

Аса илтеретпӗр, аукционра ҫӗнтерекене ҫурта 25 ҫуллӑха тара парӗҫ, хакӗ — пӗр тӑваткалшӑн 1 тенкӗ. Пӗтӗмӗшле ҫурт 728 тӑваткал метр йышӑнать. Марат Хафизовӑн халь икӗ ҫул хушшинче ҫак ҫурта юсаса ҫӗнетме тивӗ. Ун хыҫҫӑн ҫуртӑн 1-мӗш хучӗ — 187, 7 тв. м. — Чӑваш вырсарни шкулне куҫмалла. Ытти лаптӑкпа ҫӗнӗ хуҫа хӑйне кирлӗ пек усӑ курма пултарӗ — офиссем йӗркелеме, усламҫӑсене тара пама. Хальхи вӑхӑтччен вара пӗтӗм ҫуртпа Чӑваш вырсарни шкулӗ усӑ курнӑ.

Ку ҫурта 19 ӗмӗрӗн 30-мӗш ҫулӗсенче хута янӑ иккен. Революциччен унта Ӗпхӳри кӗпӗрнен земство управленийӗ, Уес училищи вырнаҫнӑ пулнӑ.

Малалла...

Маргаритта Литта тунӑ сӑн

Иртнӗ эрне вӗҫӗнче Тутарстанри Нурлат районӗнче Чӑваш наци культура центрӗн (ЧНКЦ) отчетпа суйлав конференцийӗ иртнӗ — кун пирки «Сувар» хаҫат хыпарлать.

Пухура ҫӗнӗ ертӳҫе суйланӑ — нурлатсен ӗҫне малашне чӑваш чӗлхипе литературине вӗрентекенсен районти методика пӗрлешӗвне ертсе пыракан Галина Терентьевана ертсе пырӗ. Ҫавӑн пекех канаш йышне те пысӑклатнӑ. Унччен Нурлат районӗнчи чӑвашсен ертӳҫи Аркадий Клементьев пулнӑ, вӑлах суйлав умӗн иртнӗ тапхӑрта ирттернӗ мероприятисем, пурнӑҫланӑ ӗҫсем пирки каласа панӑ.

Чулхулара пурӑнакан Виктор Медведев ятлӑ ҫын хӑйне евӗр сӗтелҫи вӑййисем шухӑшласа кӑларнӑ. Вӗсене вӑл «чӑваш шашки» тата «Шупашкар шашки» тет иккен. «Чӑваш шашкине» епле вылямаллине «Тӗлӗнмелле шашкӑ» ятлӑ кӗнекере ҫырса кӑтартнӑ. Ҫӗнӗ кӑларӑма хӑтлав ирттерсех пахалаттарнӑ иккен. Кӗнеке хаклавне Чулхулара кӑрлачӑн 30-мӗшӗнче йӗркеленӗ.

«Чӑваш шашки» «тӳнтер шашкӑ» вӑйӑн хӑйне евӗрлӗ шутланать-мӗн. Ҫапла калани чётлӑ майпа ҫӳренӗ чух шашкӑн вӑйӑ йӗрки пӗр майлӑ иккен, чётлӑ майпа мар чухне — тепӗр йышши. «Чӑваш шашкине» йӑлана кӗнӗ шашка хӑми ҫинчех выляҫҫӗ. Унта пурӗ 32 шашка иккен. Вӗсем хурапа шурӑ тӗслӗ кӑна мар. Кӑвакпа хӗрлӗ тӗссем те пур. Шуррипе кӑвакки пӗр вӑйӑҫа лекет, хурипе хӗрли — тепӗрне. Хӑшӗ епле ҫӳрени пирки каласан, хурисемпе шуррисем малалла диагональ тӑрӑх куҫаҫҫӗ иккен, кӑваккисемпе хӗрлисем — малалла, айккинелле вертикальпе тата горизонтальпе. Юрӗ, мӗнпур йӗрке пирки ҫырса кӑтартар мар — вӗренесех тесен хӑнӑхма пулать.

«Шупашкар шашки» вӑйӑ та хӑйне евӗр. Унта пурӗ 40 шашка вылять иккен. Мӗнпурӗшӗ малалла диагональпе куҫать, тепӗр ҫынӑнне горизонтальпе тата вертикальпе «ҫиет» иккен.

Малалла...

В. Уканеева ӳкернӗ сӑн

Нумаях пулмасть Тутарстанри Аксу, Ҫарӑмсан, Нурлат, Чистай тата Элкел районӗсенчи чӑваш чӗлхипе литературине вӗрентекенсем семинара пухӑннӑ. Мероприяти Аксу районӗнчи Аслӑ Сӗнчел вӑтам шкулӗнче иртнӗ.

Унта «Вӗрентӳ пахалӑхне ӳстерессинче чӑваш этнокультурин компоненчӗсемпе усӑ курасси» темӑпа калаҫнӑ.

Семинара йӗркелесе ирттерес тесе Аксу районӗнчи Информаципе методика центрӗ тата Аслӑ Сӗнчел вӑтам шкулӗн вӗрентекенӗсем хытӑ тӑрӑшни пирки хыпарлать Тутарстанри чӑвашсен «Сувар» обществӑпа политика хаҫачӗ.

Чулхула влаҫӗсем Атӑлҫи тӑрӑхӗнчи халӑхсен архитектурипе тата йӑли-йӗркипе паллаштаракан музее юсаса ҫӗнетесшӗн.

Ӑна 1973 ҫулта уҫӑ вырӑнта уҫнӑ. Аваллӑх управҫи XVII-XIX ӗмӗрти ял архитектурин объекчӗсем – пӳртсем, ампарсем, армансем, чиркӳсем вырнаҫнӑ. Анчах унти 14 обьектран 13-шӗ ишӗлме тытӑннӑ иккен, килен-каяна пырса ҫӳреме те хӑрушӑ теҫҫӗ.

Пӗлтӗр музей хысни 4 миллион тенкӗпе танлашнӑ-мӗн. Ку тупра коммуналлӑ пулӑшушӑн тӳлеме тата унта ӗҫлекенсене шалу тӳлеме кӑна ҫитнӗ иккен.

Экспонатсене ҫӗнетме вуншар кӑна мар, ҫӗршер миллион та кирлӗ тесе пӗлтереҫҫӗ. Ӑна тупассишӗнех хула влаҫӗсем попечительсен канашне йӗркелеме йышӑннӑ. Кунсӑр пуҫне регионсен хыснинчен укҫа уйӑрса пулӑшасса та тем пекех шанаҫҫӗ.

Ячӗ Атӑлҫи халӑхсен тесе янӑрать те, анчах хальлӗхе унта вырӑс архитектури кӑна пур иккен. Чулхула облаҫӗнчи ытти тымар халӑхӑн — чӑвашсен, тутарсен, мӑкшӑсен тата ҫармӑссен архитектурине унта кӑтартман. Вырӑссен архитектурине унта иртнӗ ӗмӗрӗн 70-мӗш ҫулӗсенче Чулхулан ҫурҫӗр енчи районӗнчен кӳрсе килсе вырнаҫтарнӑ.

Чӗмпӗр облаҫӗнче ҫӗр айӗнче пӑлхарсен авалхи мунчине тупни, ӑна музей евӗр упрас шухӑш тытни пирки хӑй вӑхӑтӗнче Чӑваш халӑх сайчӗ хыпарланӑччӗ. Археологсем мунчана X–XII ӗмӗрсенче туса лартнӑ тесе шухӑшлаҫҫӗ.

Чӗмпӗр облаҫӗн культура эткерлӗхне упрас енӗпе ӗҫлекен комитечӗн ертӳҫи Шарпудин Хаутиев ҫак кунсенче тӗнче тетелӗнче пӗлтернӗ тӑрӑх, авалхи ҫурта ятарлӑ ҫивиттипе витме тытӑннӑ. Вӑл ӑна юр-ҫумӑртан хуплӗ. Авалхи мунча тӑррине ҫӳлтен хупланипе пӗрлех ӑна туристсене кӑтартмалла хатӗрлесшӗн.

Пӑлхар эткерлӗхӗн палӑкне иртнӗ ӗмӗрӗн 90-мӗш ҫулӗнче ӑнсӑртран асӑрханӑ. Ҫав вырӑнта влаҫ ҫыннисем Атӑлҫи тӑрӑхӗнчен тахӑҫан ссылкӑна янӑ нимӗҫсем унчченхи вырӑна таврӑнма тытӑнсан хайхисем валли поселок тӑвас тенӗ. Строительство ӗҫӗсене пуҫӑннӑ экскаватор кирпӗч никӗсе сиенлетнӗ.. Строительсем мунча кӑмакине, хутмаллине тата ытти хӑш-пӗр пая ватса пӗтернӗ. Ҫав вырӑн культура эткерлӗхӗн объекчӗ кӑна мар, унта пӑлхар тапхӑрӗнчи мунча пулнине каярах тин ӑнланса илнӗ. Поселок тума вырӑнти тӳре-шара саккуна пӑсса ирӗк панӑ иккен.

Пушкӑртан хакимӗ — Рустэм Хамитов

Пушкӑртстанӑн конституци сучӗ республика пуҫлӑхне епле ят памаллине татса панӑ иккен. Малашне ӑна республикӑра Хаким тейӗҫ.

Пӑхса тухнӑ вариантсем хушшинче ҫаван пекех «юғары вакил» (чӑв. аслӑ хуҫа), «башлыҡ» (чӑв. «пуҫлӑх») пулнӑ иккен, анчах иккӗмӗшне депутатсем сивленӗ — вӑл сӑмахӑн пушкӑрт чӗлхинче тепӗр пӗлтерӗш пур имӗш — ача калпакне ҫапла калаҫҫӗ. Румиль Азнабаев калашле вӗсем хӑйсен пуҫлӑхне калпак ячӗпе каласшӑн мар. «Хаким» вара пушкӑрт чӗлхинче «ертӳҫӗ», «аслӑ», «хуҫа», «тӳре» пӗлтерӗшлӗ.

Хальхи вӑхӑтра икӗ республикӑсӑр пуҫне пуринче те хӑйсен пуҫлӑхӗсене Президент ячӗпе каламаҫҫӗ. Ҫак саккуна Раҫҫей Президенчӗн вырӑнӗнче Дмитрий Медведев пулнӑ вӑхӑтра йышӑннӑччӗ. Ун чухне чи малтан Ҫӳрҫӗр Капкасри республика пуҫлӑхӗсем хӑйсене Президент теме пӑрахрӗҫ, каярах ыттисем те. Пушкӑртсем те ҫак саккуна йышӑнсан пӗр Тутарстан республики ҫеҫ тӑрса юлӗ (Рустам Минниханов каланӑ тӑрӑх вӗсем те ку ыйтупа ӗҫлеҫҫӗ имӗш).

Каласа хӑварас пулать, Пушкӑртстан пуҫлӑхне вырӑсла ҫавах та «Глава» тейӗҫ.

Малалла...

Хӑш-пӗр ют ҫӗршывра канма хамӑр патра каннинчен хаклине пушӑ вӑхӑта савӑк иртерме кӑмӑллакансем пӗлеҫҫӗ-тӗр-ха. Ҫынсем хамӑр патра канма ӑнтӑлччӑр тесен ҫӗршыв шайӗнче таранах программа кирлине палӑртакансем те пур. Илӗртӳллӗ вырӑнсем, чӑн та, пур. Ҫакна «Атӑлҫине уҫ» ятпа Чулхулара иртекен фестиваль-хӑтлав вӑхӑтӗнче те тепӗр хут курса ӗненме май килнӗ.

Унта хутшӑнакан 14 регион хушшинче Чӑваш Енте пур. Чӑваш Ентен унта Сӗнтӗрвӑрри тӑрӑхӗсем те тухса кайнӑ. Конкурсра «Атӑлҫи тӑрӑхӗнчи туризм пӗчӗк хули» номинацире Сӗнтӗрвӑрри ҫӗнтернӗ.

Самар облаҫӗнче чӑвашсем ача йышлӑ ҫуратакан урӑх халӑх ҫук та иккен. Статистсем хӑш халӑх ҫемйинче мӗн чухлӗ ача пулнине тишкернӗ те ҫакӑн пек пӗтӗмлетӳ тунӑ. Ку кӑтарту паянхи лару-тӑрӑва уҫӑмлатакан цифра мар-ха. Виҫӗ ҫул каяллахиех. Тупнӑ хӑҫанхи пирки калаҫмалли тейӗҫ, тен, теприсем. Ҫапла та пулӗ-ха. Ҫапах та вӑл цифрӑна Пӗтӗм Раҫҫейри ҫырав тӑрӑх илсе кӑтартнине палӑртмалла — унтанпа халӑх йышне ҫавӑн пек калӑпӑшлӑн шутламан-ҫке.

Самар облаҫӗнче пурӑнакан пин хӗрарӑм пуҫне ике пине яхӑн ача тивет иккен. Ирҫесен ку кӑтрату 1878-па танлашнӑ. Виҫҫӗмӗш вырӑнта — 1787 ачаллӑ казахсем, тӑваттӑмӗшӗнче — 1754-ллӑ узбексем. Вырӑс хӗрарӑмӗсем вара сахал ҫуратаҫҫӗ: пин хӗрарӑм пуҫне пӗтӗмпе те 1410 пепке лекнӗ.