Ял тӑрӑхӗсенче ҫурт-йӗре комплекслӑ, пӗр вырӑнарах тӑвас тата вӗсене хӑтлӑлатас тӗлӗшпе пурнӑҫа кӗртекен пилот проект малалла тӑсӑлать. Нарӑс пуҫламӑшӗнче программӑна хутшӑнакан ял тӑрӑхӗсем тӑратнӑ хутсен пуххине Чӑваш Республикин ял хуҫалӑх министерствин комиссийӗ тишкернӗ, конкурс ҫӗнтерӳҫисене палӑртнӑ. Вӗсем камсем-ха? Министерствӑн инвестици тата ялӑн социаллӑ аталанӑвӗн пайӗн ертӳҫи Светлана Александрова хуравлать.
— Ял администрацийӗсен пуҫлӑхӗсем, культура ҫурчӗпе шкул директорӗсем комисси йышӑнӑвне чӑтӑмсӑр кӗтрӗҫ. Мӗн пӗлтеретӗр?
— Кӑҫал конкурса мӗн пур районти 70 ял тӑрӑхӗ проект тӑратрӗ, — терӗ Светлана Михайловна. — Иртнӗ ҫулсенче комисси ӗҫне Экономика тата Ҫурт тӑвӑм министерствисене явӑҫтарнӑ. Хальхинче Ял хуҫалӑх министерстви кӑна йӗркелерӗ, мӗншӗн тесен малашне ялсенче ҫул тӑвасси ҫак проект картинче пулса пымӗ. Ӑна пурнӑҫламашкӑн Чӑваш Ен хыснинчен 55 млн тенкӗ уйӑрма пӑхнӑ. 35-шне вӗренӳ учрежденийӗсем, 20-шне культура ҫурчӗсем илӗҫ.
— Хӑш муниципалитетсен проекчӗ социаллӑ пурнӑҫпа экономика тӗллевӗсене тивӗҫтерет тесе пӗтӗмлетнӗ?
Нарӑсӑн 22-мӗшӗнче Ҫӗршыв хӳтӗлевҫисен кунне халалласа стройпа юрӑ смотрӗ иртрӗ.
Каласа хӑварас пулать — ку мероприятие Шупашкар районӗнчи Ҫатра-Лапсар шкулӗнче кашни ҫулах ирттереҫҫӗ, ҫулран ҫул ачасем хӑйсене лайӑхрах та лайӑхрах кӑтартма тӑрӑшаҫҫӗ. Тумӗсене те хӑйсемех хатӗрлеҫҫӗ — кам кӑна ҫук пулӗ вӗсен хушшинче. Маряк та, ахаль салтак та, тата ытти хӗсмет тумлисем те.
Ачасем кӑҫал та стройпа юрӑ смотрне тӗплӗ хатӗрленни, хӑйсене ыттисенчен лайӑхрах кӑтартма тӑрӑшни сисӗнчӗ. Паллах, класс ертӳҫисем пулашнисӗр пулман ӗнтӗ.
Хаклавҫӑсем пӗтӗмлетнӗ май ҫак классем вырӑнсем йышӑнчӗҫ:
1–4 классем хушшинче:
• 1-мӗш вырӑн: 1-мӗшпе 4-мӗш классен ушкӑнӗ;
• 2-мӗш вырӑн: 2-мӗшпе 3-мӗш классен ушкӑнӗ.
5–9 классем хушшиче:
• 1-мӗш вырӑн: 9-мӗшсем;
• 2-мӗш вырӑн: 8-мӗшсем;
• 3-мӗш вырӑн: 7-мӗшсем.
Чи маттур командир ятне кӑҫал 2-мӗш класра ӑс пухакан Гена Петров тивӗҫрӗ.
Сӑнсем (73)
Нарӑсӑн 18-мӗшӗнче Йӗпреҫ районӗнчи Пучинкери пӗтӗмӗшле пӗлӳ паракан вӑтам шкулта пневматикӑллӑ пӑшалтан тӗл перекенсен районти IX уҫӑ турнирӗ иртрӗ. Кӑҫал ӑна Совет салтакӗсене Афганистан ҫӗрӗнчен илсе тухнӑранпа 23 ҫул ҫитнине халалланӑ. Ҫак ӑмӑртӑва пуҫласа йӗркелесе яраканӗ — 1987–89 ҫулсенче салтак-интернационалист тивӗҫне Афганистанра чыслӑн пурнӑҫланӑ Пучинкере ҫуралса ӳснӗ Валерий Михайлович Иванов.
Ку ӑмартӑва кӑҫалхипе 9-мӗш хут ирттерчӗҫ. Уяв пӗлтерӗшӗ ӳссех пырать¸ ӑмӑртӑва хушӑнакансем те кашни ҫулах ытларах та ытларах килеҫҫӗ. Кӑҫалхи ӑмӑртӑва 12 шкултан 15 ушкӑн хутшӑнчӗ¸ вӗсем хушшинче — Канаш районӗнчи Раҫҫей Геройӗ Николай Гаврилов ячӗллӗ Янкӑлч шкулӗнчен килнӗ команда.
Ҫак кун уява отставкӑри генерал-лейтенант, Раҫҫей Геройӗ Николай Гаврилов¸ унӑн шӑллӗ Александр Гаврилов подполковник¸ «Тӑван ҫӗршыв ывӑлӗсем» офицерсен юлташлӑхӗ» регионти общество организацийӗн¸ Афганистан ветеранӗсен Союзӗн республикӑри тата районти уйрӑмӗсен представителӗсем килнӗ.
Нарӑсӑн 23-мӗшӗнче пӗтӗм Раҫҫей Ҫӗршыв хӳтӗлевҫисен кунне паллӑ тӑвать. Ҫак пысӑк уява кашни хӑйне май кӗтсе илет. Пӗрисем тин ҫеҫ хӗсметре пулнӑ яшсемпе тӗлпулусем ирттереҫҫӗ, теприсем вӑрҫӑ ветеранӗсене хӑнана йыхравлаҫҫӗ, хӗсметере пӗрле пулнисем пӗр-пӗрне саламлаҫҫӗ, пӗрле пуҫтарӑнса иртнӗ кунсене аса илеҫҫӗ.
Хырхӗрри тӗп шкулӗнче уяв ячӗпе савӑнӑҫлӑ концерт пулса иртрӗ. Ӑна шкул ачисем вӗрентекенсем ертсе пынипе хатӗрленӗ. Шкулта хӑйне май йӑлана кӗнӗ: ҫулталӑкри кашни уява черетлӗн пӗр класс хатӗрлесе ертсе пырать. Хальхинче ҫак хисепе саккӑрмӗшсем тивӗҫрӗҫ. Вӗсем Н.К. Иванова класс ертӳҫипе килӗшсе сӑвӑсем хатӗрлерӗҫ, уяв сценарине сӳтсе яврӗҫ. Палӑртнӑ кун уроксем иртсенех пӗрремӗш-тӑххӑрмӗш классенче вӗренекенсем тата вӗрентекенсем савӑк кӑмӑлпа истори кабинетне пуҫтарӑнчӗҫ. Уява уҫса салтак тумне тӑхӑнна саккӑрмӗш класс ачисем тухса тӑчӗҫ. Ҫар тумтирӗ вӗсене ҫӳллӗрех те, кӗрнеклӗрех те кӑтартрӗ. Салам сӑмахӗсем хыҫҫӑн хӑйсен пултарулӑхӗпе кӗҫӗн классенче вӗренекенсем паллаштарчӗҫ. Ҫиҫсе тӑракан куҫсемпе вӗсем авалхи тата хальхи салтак юррисене шӑрантарчӗҫ, ҫав хушӑрах вӗсене инсценировкӑсемпе илемлетрӗҫ.
Ҫӗмӗрлӗ тӑрӑхӗнчи Тӑванкас шкулӗнчи аслӑ классенче «Ҫамрӑк суйлавҫӑ» эрни пырать. Паллах ӗнтӗ, 18 ҫула ҫитмен ачасене суйлава хутшӑнма саккун хушмасть. Анчах, ирӗклӗ тата ӑнаҫлӑ пулма вӗренме чармасть, хистет тесен тӗрӗсрех пулӗ. Ачасем суйлав урлӑ хӑйсен пуласлӑхне суйланине ӑнкарни ку «эрнелӗхсен» чи кирлӗ енӗ. Вӗрентекен тӗллевӗ кашни ачан хӑйне кӑтартма вӗренмелле, ҫын ҫинче пулма хӑнӑхмалла. Политикӑра кусене «кандидат е претендент» теҫҫӗ. Ҫапла вара, кашни ача хӑйне хӑй кандидата кӑларса тӑратса, хӑй шухӑшне халӑха ӑнлантарса пама, тата ытти претендентсенчен иртсе кайма тӑрӑшмалла. Паллах ӗнтӗ, усал сӑмах е чышкӑ-маклашкӑ ку ӗҫре сана пулӑшма мар, усал кӳме ҫеҫ пултарнине те ачасен пӗлме тивет.
Чи малтан ачасен «чӗнӳ сӑмахӗ» тапӑҫура хутшӑнма тиврӗ. Вырӑссем ӑна «слоган» теҫҫӗ. Кунта ҫак «слогансем» ҫӗнтерчӗҫ: «Пӗрле пулсан тем тума пулать!», «Чӑн сӑмахран усал хӑрать!», «Упана ташлатараҫҫӗ пулсан, ҫынпа ҫын калаҫса татӑлаҫҫех!», «Пӗр ҫын сурать — типсе ларать, пин ҫын сурать — кӳлӗ пулать!», «Сӑмса тӑрӑх туса суйламастпӑр!
Кашни ача хайӗн карточкипе шкул столовӑйӗнче апатланма тытӑнӗ. Паянхи куна 64 пин карточка туса хатӗрленӗ те ӗнтӗ. Хулари 40 шкулта ҫак йӗркепе паянах ӗҫлеме пуҫлама пултараҫҫӗ иккен, 26 шкулта вара ачасем ку меслетпе 2011 ҫултанах апатланаҫҫӗ имӗш.
Ҫӗнӗлле утма шкулсенче компьютерпа ӗҫлеме пултаракан ҫынсем ҫителӗксӗрри чарать иккен. Вӗрентекенсем нумайӗшӗ пенси патне ҫывхараҫҫӗ, ҫавӑнпа та ҫӗнӗлӗхе пит йывӑр ӑнкараҫҫӗ. Мӗнле пулсассӑн та карточка урла апатланас йӗркене Хусан ҫыннисен хӑнӑхма тиветех ӗнтӗ. Хӑнӑхнисем ашшӗ-амӑшне те ачисене те ку япала нумай ҫамӑллӑх парать теҫҫӗ. Ача аллинче укҫа пулманни, апат вырӑнне канихвет-премӗк туянма май памӗ тесе шанаҫҫӗ вӗсем. Столовӑйӗнче ачасене мӗнле ҫитернине те ашшӗ-амӑшӗн тӗрӗслесе тата пӗлсе тӑма канлӗ пулӗ.
Ача карточки ҫине укҫа хума вара почтӑра е шкулта вырнаҫнӑ банкоматсенче май пур иккен.
Пирӗн ентеш, паллӑ ҫар ертӳҫи Василий Иванович Чапаев ҫуралнӑранпа 125 ҫул ҫитнине халалласа Ҫӗмӗрлӗ тӑрӑхӗнчи вулав ҫуртӗсенче тата шкулӗсенче асаилӳ кунӗсем иртеҫҫӗ.
Ачасем В.И. Чапаев ҫинчен сӑвӑсем, калавсем вулаҫҫӗ. Хӑш-пӗр вырӑнсенче «Чапаев» кино куравӗсем йӗркеленӗ. Чӑваш ҫӗрӗ ҫӗршывӑмӑршӑн пуҫне хунӑ паттӑрсене манмасть, ҫитӗнекен ӑрӑва вӗрентсе тӗрӗс ҫулпа утма хистет.
Турхан ялӗнчи ачасем ку паллӑ куна асӑнса ӑмӑртусем йӗркеленӗ, ытти шкулсен ачисем час-часах Шупашкарти Чапаев музейӗнче те пулкалаҫҫӗ. Кашни шкултах «Ейӗк тӑрӑх Чапай ҫӳренӗ» ятлӑ калавсем те ҫыраҫҫӗ.
Сӑкӑт шкулӗнче (Патӑрьел районӗ) 11-мӗш класра вӗренекенсем (вӗрентекенӗ — Тинюкова Н.К.) чӑваш халӑх писателӗ Н. Терентьев ҫырнӑ «Пушар лаши трагикомедипе паллашрӗҫ.
Якку, Сталинград паттӑрӗ, хӑрах ураллӑ вӑрҫӑ инваличӗ пулин те, йывӑрлӑхра кирек кама та пулӑшма хатӗр. Вӑрҫӑ вучӗ витӗр ҫӗнтерсе тухнӑ салтакӑн килӗ-ҫурчӗ аҫа ҫапнипе ҫунса каять, хуйхӑпа мӑшӑрӗ вилет... Пӗрех пуҫне усмасть Сталинград ҫулӑмӗ ӗнтнӗ ватӑ салтак, ҫӗнӗ ҫурт лартать, малалла пурӑнасшӑн талпӑнать.
Кунти сӑнарсен шӑпипе паллашнӑ май, ачасем Тӑван ҫӗршывӑн паттӑр хули — Сталинград пирки те чарӑнса тӑчӗҫ. 1943 ҫулхи нарӑс уйӑхӗн пуҫламӑшӗнче шӑпах вӑйлӑ ҫапӑҫусем пынӑ кунта. Сталинград патӗнче нимӗҫ фашисчӗсене ҫапса аркатни пирӗн ҫӗршывшӑн питӗ пысӑк пӗлтерӗшлӗ пулни пирки те калаҫрӗҫ урокра вунпӗрмӗшсем. Ҫак Тӑван Ҫӗршывӑн Аслӑ вӑрҫинче пуҫ хунӑ мӑн аслашшӗсене те аса илчӗҫ.
Нарӑсӑн 7-мӗшӗнче урамра шартлама сивӗ пулин те Ҫеҫпӗл Мишши ячӗллӗ ҫемье вулав центрне халӑх йышлӑн пуҫтарӑнчӗ. Кунта Петӗр Хусанкай паллӑ сӑвӑҫӑмӑр ҫуралнӑранпа 105 ҫул ҫитнине халалласа тӗлпулу каҫӗ йӗркеленӗ. Вулавӑшӗн хӑтлӑ пӳлӗмне Чӑваш Республикин сумлӑ ҫыннисене — Вера Кузьмина Чӑваш халӑх артисткине, Юрий Сементерпе Порфирий Афанасьев Чӑваш халӑх поэчӗсене, Светлана Асамат юрӑҫ-композитора — тата тӗрлӗ вӗрентӳ заведенийӗсенче вӑй хуракан доцентсемпе учительсене, шкул ачисене пӗр ҫӗре пуҫтараканӗ тата уява ертсе пыраканӗ вара — асӑннӑ вулавӑшӑн ӗҫченӗ А.А. Сосаева.
Тӗлпулу П.Хусанкая астӑвакансен асаилӗвӗсенчен пуҫланчӗ. Унтан уява Вӗрентӳ институчӗн доценчӗ Н.Г. Иванова ертсе пынипе килнӗ тӗрлӗ шкулсен вӗрентекенӗсем Петӗр Хусанкай пултарулӑхне шкулта вӗрентес меслетсемпе паллаштарчӗҫ, слайд-презентацисем ирттерчӗҫ.
Шупашкарти 37-мӗш шкулта «Ҫӗнӗ пурнӑҫ» проект пуҫланнӑ. Ҫак пректӑн тӗп тӗллевӗ — пенси ҫулне ҫывхаракан тата тивӗҫлӗ канури ҫынсен пурнӑҫне интереслӗрех тӑвасси, вӗсем килӗсенче хӑйсен шухӑшӗсемпе, пӗчченлӗхпе нушаланса ларассинчен хӑтарасси, хӑйсен ачисемпе тата манукӗсемпе савӑнса, сывлӑха упраса малалла пурӑнма вӑй хушасси.
Шупашкарти 37-мӗш шкулти 10-мӗш класра вӗренекен Михеева Маша хӑй пӳрчӗ умӗнчи сак ҫинче ларакан ватӑсене кашни кунах курать. Вӗсен кулленхи пурнӑҫӗ мӗнле иртнине те аван пӗлет вал. «Мӑнукӑмсем — шкулта, ачасем — кунӗпех ӗҫре. Канмалли кунсенче пӗр-ик сехетлӗх килсе савӑнтарсан та аван», — теҫҫӗ ватӑсем. Ҫак ҫынсен пурнӑҫне улӑштарасси пирки Маша чылайччен шухӑшласа ҫӳренӗ. Кун пирки хӑй тусӗпе, 49-мӗш шкулти Лаврентьев Димӑпа, сӳтсе явнӑ хыҫҫӑн ҫак проект ҫуралнӑ та.
«Ҫӗнӗ пурнӑҫ» — ҫутӑ, таса, илемлӗ, ӑшӑ, сывлӑхлӑ, туслӑ, юратуллӑ, ҫынна ырӑ туйӑмсем парнелекен проект. Пӗрремӗш тӗлпулу нарӑсӑн 3-мӗшӗнче Шупашкарти 37-мӗш шкулта иртрӗ. Пурӗ 11 ҫын пухӑнчӗ. Малтанах вӗсем пӗр-пӗринпе паллашрӗҫ. Проект ертӳҫисем малаллахи ӗҫсемпе паллаштарчӗҫ.
+12.3 °C