Юпа уйӑхӗ вӗҫленнӗ май Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн вӑл уйӑхри ӗҫне пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Самай вӑй хурса малтанхи уйӑхӑн рекордне тата та ҫӗнетрӗмӗр. Авӑн уйӑхӗнче 30 пин ытла чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрӗ кӗртейрӗмӗр пулсан — юпа уйӑхӗнче вара 40 пин ытла!
Тӗплӗнрех чарӑнса тӑрар. Иртнӗ уйӑхра «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫи» чылай хайлавсемпе пуянланчӗ. Иван Гончаровӑн «Обломовӗ», А. Мусатовӑн «Стожарӗ», Антон Чеховӑн калавӗсем тата ытти хайлава эпир чӑвашла та вырӑсла та хамӑр корпуса кӗртрӗмӗр. Ҫапла май паянхи кун кунта 165 126 мӑшӑр шутланать. Иртнӗ уйӑхрипе танлаштарсан ку 40 пин те 308 пуплевӗш ытларах.
Электронлӑ сӑмахсарсен сайчӗ черетлӗ ҫӗнетӳсем кӗтет — юпа уйӑхӗнче ӗнтӗ эпир Николай Ашмарин хатӗрленӗ «Чӑваш сӑмахӗсен кӗнекин» 5-мӗш томне юсаса ҫитертӗмӗр. Ку ӗҫе Алина Ивановӑпа Михаил Саркӑмӑл турӗҫ. Юсанӑ текст сайта кӗме хатӗрленет — уйӑх вӗҫнелле туса ҫитернӗ май ӗлкӗреймерӗмӗр-ха.
Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫин кӑтартӑвӗсене илсе парар. Хыпара ҫырнӑ вӑхӑтра 1 428 (+63) текст, 204 733 (+38 859) пулевӗш, 2 396 853 (+389 752) сӑмах.
Ҫӗртмен 17-мӗшӗнче Чӑваш чӗлхи лабораторийӗнче хыпар тухнӑччӗ — «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинчи» чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрӗсен йышӗ 50 пинрен иртни пирки хыпарланӑччӗ. Ун хыҫҫӑн тепӗр пӗлтерӗшлӗ самант пулчӗ — Чӑваш халӑх сайчӗ ҫуралнӑ кунӗ тӗлне вӗсен йышӗ 100 пинрен иртрӗ. Акӑ халӗ паян ҫак кӑтарту 150 пин урлӑ каҫрӗ. Уйӑх вӗҫленмен пулин те ӗҫ-пуҫ каллех иртнӗ уйӑхри рекорда ҫӗнетес енне пурать. Хальхи вӑхӑтра эпир ҫак уйӑхра 25 пин ытла кӗртме ӗлкӗртӗмӗр те ӗнтӗ!
Ҫавах 150 пин вӑл 1 миллион мар. Йӗркеллӗ куҫаруҫӑ тӑвас тесен тата ӗҫлес те ӗҫлес пулать! Ку ӗҫе эсир те хутшӑнма пултаратӑр — «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинче» регистрациленмелле кӑна. Куҫарнӑ чухне сайт хӑй те сире куҫарусем сӗнӗ — чылай чухне ик-виҫӗ сӑмахне ҫеҫ тӳрлетме тивет.
Пӗр вӑй пулса ҫак пысӑк калӑпӑшлӑ ӗҫе пирӗн туса ҫитермеллех!
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн ҫурла уйӑхӗнчи ӗҫне пӗтӗмлетнӗ май рекордла ӗҫлени пирки асӑннӑччӗ — уйӑх хушшинче 21,6 пин куҫару кӗртнӗччӗ. Анчах та авӑн уйӑхрине пӑхсан эпир рекорда татах та ҫӗнетрӗмӗр — хальхинче уйӑхра 30 пин ытла чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен мӑшӑрне хушрӑмӑр. Ку ҫеҫ те мар, электронлӑ сӑмахсарсен сайчӗ ҫӗнӗ сӑмах кӗнекипе те пуянланчӗ — В.Г. Егоровӑн этимологи словарӗпе (2 298 сӑмах тишкерӗвӗ).
Василий Егоровӑн этимологи словарӗ 1964 ҫулта тухнӑ, кӑҫал вара эпир ӑна сканерласа электронлӑ варианта куҫартӑмӑр. PDF форматпа мар, сканерласа саспаллилетнӗ хыҫӑн текста тӗрӗслесе тухрӑмӑр. Ҫапла май халь вӑл словарьте хӑвӑрт шырав та ирттерме пулать. Ӗҫе Алина Иванова пурнӑҫлани пирки пӗлтерсеччӗ ӗнтӗ.
Тӗплӗнрех Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫи ҫинче чарӑнса тӑрар. Авӑн уйӑхӗнче Чӑваш халӑх сайчӗ хӑйӗн ҫуралнӑ кунне паллӑ тӑвать. Ҫавна май, парне пек пултӑр тесе, вӑл кун тӗлне ҫӗр пин пуплевӗш таран ҫитерес тесе самай тӑрӑшрӑмӑр. Тӗллеве пурнӑҫларӑмӑр та. Чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен йышӗ 100 пинрен сайтӑн ҫуралнӑ кунӗччен темиҫе кун маларах иртрӗ.
Электронлӑ сӑмахсарсен сайчӗ ҫӗнӗ словарьпе пуянланчӗ — ку хутӗнче В.Г. Егоров хатӗрленӗ Чӑваш чӗлхин этимологи словарӗ хушӑнчӗ. Ҫапла май халь ҫак сайт 13 словарӗн электронлӑ варианчӗпе паллаштарайрать. Вӑл шутра Н.И. Ашмаринӑн «Чӑваш сӑмахӗсен кӗнеки» те пур.
Сӑмахсар 1964 ҫулта Чӑваш кӗнеке издательствинче тухнӑ. М.Р. Федотовӑн этимологи словарӗпе чӑваш чӗлхинчи сӑмахсем мӗнле пулса кайнине тата пирӗн чӗлхене ӑҫтан лекнине ӑнлантарса парать. Хӑй вӑхӑтӗнче вӑл 2000 экземплярпа пичетленсе тухнӑ. 356 страницӑллӑ кӗнекере пурӗ 2 298 ытла сӑмах тишкерӗвӗ шутланать.
Словаре электронлатма пулӑшаканӗ — Алина Иванова. Сайта кӗртекенӗ — Николай (Аҫтахар) Плотников.
Электронлӑ сӑмахсарсен сайчӗ ҫывӑх вӑхӑтра тата та пуянланмалла. Черетре Н.И. Ашмаринӑн 3-мӗш тата 5-мӗш томӗсем тӑраҫҫӗ.
Чӑваш халӑх сайчӗ паян хӑйӗн 14 ҫулне уявлать! Ҫакӑнпа эпир — ҫак пӗрлӗхе йӗркелекенсем тата ӑна аталантарма пулӑшакансем — сире пурсӑра та саламлатпӑр!
Хӑйӗн кун-ҫулне Чӑваш халӑх сайчӗ 2005 ҫулта пуҫланӑ. Авӑнӑн 7-мӗшне вара ҫак пӗрлӗхӗн ҫуралнӑ кунӗ тесе йышӑннӑ. Ҫак вӑхӑт хушшинче сахал мар ӗҫ пурнӑҫланӑ: нумай-нумай сайт хута янӑ, май ҫитнӗ таран чӑваш культурине аталантарма пулӑшнӑ.
Кӑҫалхи чи пӗлтерӗшлӗ ӗҫсенчен пӗри вӑл — Чӑваш чӗлхи лабораторине йӗркелесе яни. Вӑл та, паллах, Чӑваш халӑх сайтне йӗркеленӗренпех ӗҫлеме пуҫланӑ. Сӑмахсарсене электронлатасси, чӑваш чӗлхине компьютерта аталантарасси — ҫаксене пурне те пӗрлӗхе йӗркеленӗренпех тума пуҫланӑ. Анчах та шӑп та кӑҫал эпир ҫак ӗҫсене уйрӑммӑн проектпа палӑртма пуҫлас терӗмӗр. Сӑмах май, паянхи кунхи тӗп ӗҫсенчен пӗри — икчӗлхеллӗ корпуса пуянлатасси — ӑнӑҫлӑн пурнӑҫланса пырать. Чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен йышӗ унта 100 пинрен иртрӗ (ку хыпара ҫырнӑ тӗле 101,9 пин)!
Чӑваш халӑх сайтне пулӑшакансене пурне те тепӗр хут пысӑк тав сӑмахӗ калатпӑр! Уяв ячӗпе!
Ак, хайхи ҫак самант ҫитрӗ те! Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинчи чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш (предложени) мӑшӑрӗсен йышӗ 100 пинрен иртрӗ. Ку эрне пуҫламӑшӗнче кӑнаҫ 94 пин ытларахччӗ... Ҫавах та пӗрлехи вӑйпа Чӑваш халӑх сайчӗн ҫуралнӑ кунӗ тӗлне ҫӗр пин мӑшӑр тӑвайрӑмӑр-тӑвайрӑмӑрах!
Аҫтахар Плотников, Александр Антонов, Светлана Трофимова, Эрбина Портнова, Оксана Антонова, Тихонова Татьяна, Марина Яковлева... Ку списока тата та тӑсма пулать — шӑп вӗсем тӑрӑшнипе ӗнтӗ ҫак корпусри чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен йышӗ пӗлтерӗшлӗ чикӗ урлӑ каҫрӗ.
Паллах, ку пуҫламӑшӗ кӑна-ха. Йӗркеллӗ машинлӑ куҫаруҫӑ тума пӗр миллион мӑшӑр кирлӗ. Хальлӗхе пирӗн ҫак тӗллевӗн 10% ҫеҫ-ха. Ҫавах та тӑрӑшса ӗҫлесен — ҫулталӑк иртӗ-и, иккӗ-и, е виҫҫӗ — пӗр миллион мӑшӑр тӑвасси шансах тӑратпӑр!
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн ҫурла уйӑхӗнчи ӗҫне пӗтӗмлетнӗ май рекорд лартни пирки пӗр иккӗленмесӗр калама май пур. Сӑмахсарсен сайчӗ ҫӗнелеймерӗ пулин те, икчӗлхеллӗ корпусри чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен йышӗ 20 пин ытла ӳсрӗ. Унсӑр пуҫне чӑвашла ҫырнӑ текстсенчи орфографие тӗрӗслемелли хатӗр ҫӗнелчӗ — ҫӗнӗ верси тухрӗ.
Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫи паянхи кун тӗлне 94 455 куҫарнӑ пуплевӗшпе пуян. Утӑ уйӑхӗнчипе танлаштарсан унта 21 622 куҫару ытларах. Унччен уйӑх хушшинче чи нумай мӑшӑр кӗртни — ҫӗртме уйӑхӗнчеччӗ. Ун чухне эпир 18 пин ытла кӗртрӗмӗр. 20 пин ытла тума пире Борис Полевойӑн «Чӑн-чӑн этем ҫинчен ҫырнӑ повеҫне», Анлександр Пушкинӑн «Иван Петрович Белкин ҫырса хӑварнӑ повеҫсем» тата «Дубровский» хайлавӗсене, ҫавӑн пекех Юлиус Фучикӑн «Асаплӑ вилӗм умӗнхи сӑмахне» тата Михаил Лермонтовӑн «Пирӗн вӑхӑтри геройне» электронлӑлатса ҫитерме пултарнипе май килчӗ. Александр Пушкинӑн «Капитан хӗрӗ» те майӗпен корпуса кӗрсе пырать — ҫуррине ытла тунӑ та ӗнтӗ. Хальхи вӑхӑтра эпир ҫавӑн пекех Лев Кассилӗн (ача-пӑча ҫыравҫи) «Аслӑ хирӗҫтӑрӑвне» кӗртетпӗр, майӗпен Вениамин Каверинӑн «Икӗ капитанне» электронлатпӑр.
Утӑ уйӑхне пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Иртнӗ уйӑхра та эпир сахал мар ӗҫлерӗмӗр: икчӗлхеллӗ корпусри чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен йышӗ 10 пин ытла ӳсрӗ, сӑмахсарсен сайчӗ Николай Ашмаринӑн черетлӗ томӗпе пуянланчӗ.
Хальхи вӑхӑтра электронлӑ сӑмахсарсен сайтӗнче 3-мӗшпе 5-мӗш томсем кӑна ҫитмеҫҫӗ. 3-мӗшне, унпа ӗҫлекен ҫын пире пӗлтернӗ тӑрӑх, туса ҫитернипе пӗрех. Пиллӗкмӗшӗпе те ӗҫлеме пуҫланӑ, ҫурла уйӑхӗ вӗҫлениччен хатӗрлесе пӗтерме шантарчӗҫ. Паянхи куна илес пулсан Н.И. Ашмаринӑн «Чӑваш сӑмахӗсен кӗнекинче» пурӗ 42,8 пин статья (иртнӗ уйӑхра 39,1 ҫеҫ пулса). Тата унсӑр пуҫне эпир тепӗр ӗҫ те пуҫларӑмӑр — Василий Егоров хатӗрленӗ чӑваш чӗлхин этимологи словарьне электронлатас ӗҫе. Вӑл та ҫак сайтра вырӑн тупасса шанатпӑр (ӗҫлекенни — Алина Иванова).
Икчӗлхеллӗ корпусра вара паянхи кун 72 833 чӑвашла-вырӑсла куҫару мӑшӑрӗ шутланать. Иртнӗ уйӑхрипе танлаштарсан ку кӑтарту 10 750 ҫӗнӗ мӑшӑрпа пуянланнине кӑтартать. Ҫакна тума Владислав Николаевӑн икӗ пьеси (вӗсене вӑл пире хӑй тивӗҫтерчӗ) тата Леонид Агаков куҫарнӑ Валентин Катаевӑн «Полк ывӑлӗ» повеҫӗ май пачӗ. Унсӑр пуҫне ҫак хушӑра эпир саккунсене те сахал мар кӗртрӗмӗр.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ иртнӗ уйӑхра уйрӑмах хӗрӳ ӗҫлерӗ — Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ корпусӗ те чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрӗсемпе самай пуянланчӗ, черетлӗ «Чӑваш сӑмахӗсен кӗнекин» томӗ те хушӑнчӗ.
Чи малтанах электронлӑ сӑмахсарсен сайчӗ Н.И. Ашмарин хатӗрленӗ словарӗн черетлӗ томӗпе — 4-мӗшпе — пуянланни пирки калас пулать. Ҫапла май халь вӑл сӑмах пуххинче 39,1 статья пур. Унччен 36,2 пинччӗ. Ҫывӑх вӑхӑтра 3, 5 тата 8-мӗш томсем электронланасса шанатпӑр.
Чи пысӑк ӗҫ вара Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ корпусӗнче иртрӗ — мӑшӑрсен шучӗ 44 012-рен 62 083 ҫитрӗ. 18 пин ытла кӗртме пултартӑмӑр. Вӑл шутра — Библири мӑшӑрсене пурне те хушрӑмӑр, Феодосия Ишетер куҫарнӑ «Том Сойер темтепӗр курса ҫӳрени» кӗнекерисене тата Василий Шукшинӑн сакӑр калавне асӑнас пулать. Ҫывӑх вӑхӑтра корпусра машинлӑ куҫарӑвӗн бета-вариантне вырнаҫтарассипе ӗҫлӗпӗр. Мӑшӑрсем сахал пулнӑ май хальхи вӑхӑтра вӑл куҫару ҫавах ытла пахалӑхлӑ пулманнине асӑрхаттаратпӑр. Мӑшӑрсен шутне ӳстерес ӗҫе чӑвашла пӗлекенсем хутшӑнма пултарни пирки та асӑнса хӑвармасӑр пултараймастпӑр — пӗрле кар! тӑрса ӗҫленипе кӑна чӑваш чӗлхине эпир тӗнче шайне хӑпартма пултаратпӑр!
Чӑваш чӗлхин лабораторийӗ хӑйӗн ӗҫне малалла тӑсать. Иртнӗ эрнере эпир уйрӑмах лайӑх ӗҫлерӗмӗр теме пулать — чӑвашла-вырӑсла мӑшӑр пуплевӗшсен йышӗ 50 пинрен иртрӗ. Ку хыпара ҫырнӑ вӑхӑтра кӑтарту 51 961 пуплевӗшпе танлашать.
Аса илтеретпӗр, 40 пинрен эпир ҫу уйӑхӗн 20-мӗшӗсенче иртрӗмӗр. Иртнӗ уйӑха вара 44 012 пуплевӗшпе вӗҫлерӗмӗр. Тепӗр май каласан, иртнӗ эрнере эпир корпуса пӗр 8 пин патнелле куҫарнӑ пуплевӗшпе пуянлатрӑмӑр. Ҫакӑн пек кӑтартусем тума пире Библири («Кивӗ халалтисене» кӗртсе пӗтернӗ) мӑшӑрсене усӑ курни тата Феодосия Ишетер куҫарнӑ Марк Твенӑн «Том Сойер темтепӗр курса ҫӳрени» кӗнеки пулӑшрӗ. Ҫавӑн пекех Хветӗр Акивер куҫарнӑ Василий Шукшинӑн «Пахчапа мунча хуҫи» хайлавӗсем те пӗчӗк тӳпе хыврӗҫ. Ҫапла май малалли тӗллев — 60 пин куҫару.
Ытти кӑтартусем: «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинче» халь 1 175 текст, вӗсенче 90 827 пуплевӗш, пурӗ 1 257 пин сӑмах. Куҫарусенче (вырӑслисенче) 773,8 пин сӑмах. Хӑвӑрах куратӑр ӗнтӗ — ӗҫлесен ӗҫ каять. Ҫавна май пурне те пире пулӑшма йыхравлатпӑр!
+11.3 °C