Иркутск тӑрӑхӗнчи йӑхташӑмӑрсем тӑван халӑхӑмӑрӑн апат-ҫимӗҫне хатӗрлеме вӗрентнӗ. Унта наци апат-ҫимӗҫне хатӗрлессипе ӑсталӑх сехечӗ ирттернӗ. Иркутск тӑрӑхӗнчи чӑвашсен наципе культура автономийӗн ертӳҫи Вероника Тимофеева Фейсбукра пӗлтернӗ тӑрӑх, пирӗннисем пылпа салат туса кӑтартнӑ.
«Диалог культур «Вкус Байкала» (чӑв. «Байкал тути» культурӑсен диалогӗ) наци культурисен фестивалне Иркутскри тата Иркутск облаҫӗнчи вунӑ ытла наципе культура пӗрлешӗвӗ хутшӑннӑ.
Азербайджансем иҫӗм ҫулҫи ярса долма хатӗрленӗ, эрменсем — лаваш, бурятсем — буузы, беларуҫсем — калдун, казахсем – тулӑ ҫӑнӑхӗнчен ҫӑкӑр, корей ҫыннисем — ролла, поляксем – бигус, таджиксем — плов, тутарсем — бэлиш т.ыт.те.
Чӗмпӗрти чӑвашсен наципе культура автономийӗ Чӗмпӗрте чӑваш алфавитне халалланӑ палӑк лартма сӗннӗ. Кун пирки облаҫ кӗпернаттӑрӗпе тӗл пулсан калаҫнӑ.
Автономи председателӗ Олег Мустаев пӗлтернӗ тӑрӑх, Чӗмпӗр облаҫӗн правительстви наципе культура организацине пулӑшас тӗллевпе грантсем уйӑрать. Ҫавна май организацисем хӑйсен проекчӗсене пурнӑҫа кӗртме пултараҫҫӗ. Чӗмпӗрти чӑвашсен автономийӗ вара халӗ Иван Яковлевӑн бюстне лартас тӗлӗшпе ӗҫлет. Вӑл Чӗмпӗрти 47-мӗш шкулта пулӗ. Ҫитес ҫул Пӗтӗм Раҫҫейри ял Акатуйне ирттерме палӑртнӑ.
Олег Мустаев чӑваш ҫырулӑхӗ пуҫланса кайнӑранпа 150 ҫул ҫитнӗ май ҫитес ҫул чӑваш алфавитне халалланӑ палӑк лартма сеннӗ. Ӑна Чӗмпӗр чӑваш шкулӗн территорине вырнаҫтарасшӑн.
Чӑвашла «Тӑван Атӑл» журнал тӑххӑрмӗш теҫеткепе пырать. Тӑванӗсенчен пӗчченех тӑрса юлчӗ вӑл. Литературӑпа илемӗшӗн хулӑн журналӗсем 100 ҫул каялла — ХХ ӗмӗрӗн 20-30-мӗш ҫулӗсенче Чӗмпӗрте («Шурӑмпуҫ», 1919-1921), Хусанта (Утӑм», 1928-1929), Ӗпхӳре («Хӗрлӗ Урал», 1934-1936), Самарта («Вӑтам Атӑл», 1931-1935) тухса тӑнӑ. Шупашкарта 1924 ҫулта «Сунтал» («Ялав»), 1925 ҫулта «Капкӑн» тухма пуҫланӑ. Халӑх юратакан кӑларӑмсем пулнӑ, ун чухнех 4-5 пин экземплярпа пичетленнӗ. Хутла тин ҫеҫ вӗренме пуҫланӑ хресчен вӗсене илсен пӗрле пухӑнса вулама тӑрӑшнӑ. Пирӗн килти мачча ҫинче вӑрҫӑ хыҫҫӑн та упранатчӗҫ-ха ҫав журналсем, халӗ те пур хӑшпӗр кӑларӑмӗсем. Упратӑп вӗсене, тата тепӗр хутчен хавхаланса вуларӑм.
Чӑваш халӑхӗн ХХI ӗмӗрте пысӑккисем валли пӗртен пӗр чӑвашла «Тӑван Атӑлне» литературӑпа культура тата искусство журналӗ (литературно-художественный и культурно-просветительский журнал) тенӗ. Вӑл 1936 ҫулта «Илемлӗ литература» ятпа тӑваттӑ тухнӑ та, виҫӗ ҫул — тискер репресси ҫулӗсенче! — пичетленеймен. 1940–1944 ҫулсенче, вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче, «Тӑван Атӑл» пулса тӑриччен, вунҫичӗ кӗнеке кун ҫути курнӑ.
Чӑваш мӑчаварӗсенчен пӗри — Никифор Наумов — ӗнер, авӑнӑн 7-мӗшӗнче, ҫут тӗнчерен уйрӑлса кайнӑ.
Наумов Никифор Егорович 1936 ҫулхи нарӑсӑн 12-мӗшӗнче Сӗнтӗрвӑрри районӗнчи Ҫатракасси ялӗнче ҫуралнӑ. Чӑваш халӑхӗ ӑна ытларах енӗпе чӑваш йӑли-йӗркисене управҫи пек пӗлет. Вӑлах «Халӑх ҫӳпҫинчен» кӗнеке авторӗ.
1959 ҫулта вӑл Йошкар-Олари вӑрман техникин институтӗнче пӗлӳ илнӗ. Инженер-строитель пулса ӗҫленӗ, Сӑра вӗретнин историйӗн музейӗнче ӑслӑлӑх ӗҫченӗнче тӑрӑшнӑ. Пурӗ вӑл 5 кӗнеке пичетлесе кӑларнӑ.
Никифор Наумовпа ыран, авӑнӑн 9-мӗшӗнче 10 сехетре сывпуллашӗҫ. Сывпуллашу Шупашкарти Мускав проспектӗнчи 9-мӗш ҫуртра иртӗ (Республика пульницинчи ритуал служби пулас).
15 ҫул — шӑп ҫавӑн чухлӗ Чӑваш халӑх сайчӗ сирӗнпе пӗрле. Паян, авӑнӑн 7-мӗшӗнче эпир хамӑр ҫак пӗчӗк юбилея палӑртатпӑр. Шел те, кӑшӑлвируса пула ӑна анлӑн палӑртма май пулмӗ. Ҫавах та ҫак вӑхӑт хушшинче эпир мӗн-мӗн тума ӗлкӗрнине, тата хамӑр плансем пирки каласа парас тетпӗр.
15 ҫул хушшинче Чӑваш халӑх сайчӗ сахал мар ӗҫлерӗ. 2017 ҫултанпа эпир МИХ шайӗнче тӑрӑшатпӑр пулин те унччен чӑвашлӑха тӗнче тетелӗнче тӗрлӗ енлӗ аталанма пулӑшакан портал пек ӗҫлесеччӗ. Пӗлтӗр, ав, «Чӑваш халӑх сайтӗнчен» тепӗр пай уйӑртӑмӑр — Чӑваш чӗлхи лабораторине. Анчах ку вӑл пӗтӗмпех пирӗн сайтпа, Чӑваш халӑх сайчӗпе, ҫыхӑннӑ. Ҫавна май ҫитӗнӗвӗсем те хамӑрӑнах.
Чи малтанах ача-пӑчасем хушшинче ирттернӗ литература конкурсӗсене асӑнмалла. Вӗсене эпир ҫичӗ хут ирттертӗмӗр. Республикӑри ачасем те хутшӑнчӗҫ, тулашрисем те. Чи лайӑх хайлавӗсене вара кӗнекен те кӑлартӑмӑр. Ҫапла май виҫӗ кӗнеке кун ҫути курчӗ. Вӗсен тиражӗсем пысӑках мар пулин те ачасемшӗн ҫав-ҫавах савӑнӑҫ пулчӗҫ тесе шутлатпӑр (Инесса Шашкинӑна, ав, профессионал ҫыравҫӑсен пӗрлӗхне те нумай пулмасть йышӑнчӗҫ).
«Россия 2» (чӑв. Раҫҫей 2) телеканалпа «Чӑваш Ен» патшалӑхӑн телерадиокомпанийӗ кӑтартакан «Вести. Интервью» (чӑв. Хыпарсем. Интервью) кӑларӑмра, Алексей Енейкин тележурналист калашле, «чӑваш халӑх пуласлӑхӗшӗн чун-чӗререн ҫунакан чӑн-чӑн чӑваш» Тимӗр Тяпкин пулнӑ.
Журналистпа чӑваш хастарӗ «тӗлӗнсе пымалла хӑвӑрт аталанса пыракан тӗнчере чӑвашлӑха упраса хӑварасси» пирки калаҫнӑ. «Пӗтӗмӗшле илсен, лару-тӑру япӑх мар», — тесе хакланӑ Тимӗр Тяпкин.
Тимӗр Тяпкин ашшӗ-амӑшӗ ачисемпе чӑвашла калаҫманни пирки пӑшӑрханать. Общество организацийӗсен ҫирӗпрех ыйтмалла тесе те шухӑшлать вӑл. «Чӗлхене упраса хӑварасси пирӗн тивӗҫ. Чи малтан вӑл килтен пуҫланать», — тенӗ хайӗн ачисене чӑвашла калаҫма вӗрентекен Тимӗр Тяпкин.
Шупашкар хули ҫулсерен илемленсе капӑрланса пырать ҫеҫ мар, пысӑкланать те. Ҫӗнӗ микрорайонсем йӗркеленеҫҫӗ, вӗсенче – ҫӗнӗ урамсем.
Пирӗн куҫ тӗлне Шупашкарти пӗр урам ячӗ лекрӗ. Шупашкарти «Премьер» микрорайонта @chebmedia ҫӳренӗ-ха. Унти вырӑнсене вӑл ӳкерсе илсе Инстаграма лартнӑ.
Урам ятне икӗ чӗлхепе: чӑвашла тата вырӑсла – ҫырма тӑрӑшни сисӗнет. Анчах сӑнӳкерчӗкре «Автономная урамӗ» тата «Автономная улица» тесе ҫырни курӑнчӗ.
Ҫак йӗркесен авторне «Автономная урамӗ» тесе шӑрҫалани тӗлӗнтерчӗ.
Ӗнер, ҫурла уйӑхн 27-мӗшӗнче Питӗр хулинче Раҫсей наци вулавӑшӗн ҫӗнӗ ҫуртӗнче «Были мы, и есть, и будем!» (чӑв. Эпир пулнӑ, пур, пулатпӑр!) курав уҫӑлнӑ. Ӑна Чӑваш автономи облаҫне йӗркеленӗренпе 100 ҫул тата чӑвашсен Ленинградри ентешлӗхне пуҫарнӑранпа 95 ҫул ҫитнине халалланӑ.
Курава Чӑваш Культура, национальноҫсен ӗҫӗсен тата архив ӗҫӗн министерстви тата Питӗрти чӑвашсен наципе культура автономийӗпе (ертӳҫи — Валериан Гаврилов) пӗр шухӑшлӑн йӗркеленӗ. Курав авӑн уйӑхӗн 24-мӗшӗччен ӗҫлӗ.
Курава уҫма Чӑваш Енри тӳре-шара та: культура министрӗн ҫумӗ Татьяна Казакова, Чӑваш Ен Наци вулавӑшӗн директорӗ Светлана Старикова — кайнӑ. Унсӑр пуҫне чӑваш парламенчӗн депутачӗ Юрий Зорин ҫула тухнӑ. Питӗрти чӑваш культурин обществин ертӳҫи Владимир Живов та пулнӑ.
Чӑваш Республикин наци вулавӑшӗнче ӗнер Олег Николаев, Элтепер тивӗҫӗсене вӑхӑтлӑха пурнӑҫлакан, пултарулӑх ушкӑнӗсемпе тӗл пулчӗ. Тӗлпулӑва, «Патшалӑхӑн культура программине пурнӑҫлас ӗҫе пултарулӑх ушкӑнӗсем хутшӑнасси» ятпа ҫавра сӗтел пек ирттернӗскерне, Роза Лизакова культура министрӗ ертсе пычӗ.
Республикӑра пурӗ вунвиҫӗ пултарулӑх ушкӑнӗ шутланать. Вӗсен йышне ҫыравҫӑсен, художниксен, театр ӗҫченӗсен, композиторсен, артистсен тата кинематографсен ушкӑнӗсем кӗреҫҫӗ. Тӗлпулура кашни ушкӑнах сӑмах пачӗҫ — ертӳҫисем вара вӗсене мӗн пӑшӑрхантарни пирки каларӗҫ.
Пултарулӑх ушкӑнӗсене ытларах енӗпе укҫа-тенкӗ сахал пулни пӑшӑрхантарать. Патшалӑх структурисем кӗнекесем туянма пӑрахни, гонорар фончӗ ҫукки, пултарулӑх студийӗшӗн энергипе тивӗҫтерекен компанисем ҫутӑшӑн предприятисемпе тан тӳллетерни. Ӳнерҫӗсен пӗр ушкӑнне вара вӗсене пултарулӑх студийӗсене уйӑрса паманни пӑшӑрхантарать.
Тухса калаҫакансем чылайӑшӗ чӑваш культурине аталантармалли пирки каларӗҫ. Ҫав шутра чӑваш чӗлхине хистесе вӗрентмелле марри ҫинче чарӑнчӗҫ, кашни ҫынна унӑн чун хавалӗпе чӑвашлӑха туртмалла тесе каларӗҫ.
«Ҫамрӑксене тӗрлеме вӗрентмеллех», – тет Раиса Васильева, Чӑваш патшалӑх культурӑпа ӳнер институчӗн халӑх пултарулӑх кафедрин ертӳҫи.
«Несӗлӗмӗрсем ӗмӗртен-ӗмӗре упраса пынӑ ӗҫе, пин-пин ҫул урлӑ каҫса пирӗн пата ҫитнӗ тӗрре-ҫӗвве пӗтме парас марччӗ. Ҫамрӑк ӑру ҫак ӑсталӑха вӗренсе юлаймасан айӑпӗ хамӑртах пулӗ», – тесе шухӑшлать вӑл.
«Чӑваш тӗрри 63 тӗрлӗ ҫӗвӗрен тӑрать. Кашнин хӑйӗн ячӗ, тӗрлемелли вырӑнӗ пур. Урӑхла каласан, чӑваш тӑррин «азбуки», «букварӗ» тата «грамматики» пур. Ку вӑл чӑваш халӑхӗн иксӗлми ӑс-хакӑлне кӑтартать. Асамлӑ ҫӗвӗ-эрешре «70 тӗрлӗ ӑс, 60 тӗслӗ ҫип» тенӗ. Вӗсене вулама пӗлнӗ.
Шурӑ тӗс — ҫутӑ кун, таса сывлӑш, чун тасалӑхӗ, сывлӑх. Хура тӗс — пархатарлӑ ҫӗр тӗсӗ, хура халӑх, халӑх вӑйӗ. Хӗрлӗ тӗс — юн, пурнӑҫ, тӑванлӑх. Сарӑ тӗс — хӗвел, ҫӑлтӑрсем, савӑнӑҫ, телей. Симӗс тӗс — ҫутҫанталӑк, пурнӑҫ, ҫамрӑклӑх, ӳсӗм. Кӑвак тӗс – тӳпе, пӗлӗт, асамат кӗперӗ», – тӑван халӑхӑмӑрӑн пуянлӑхӗпе мӑнаҫланса паллаштарать Раиса Васильева.
-0.7 °C