Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Чӳк хуранĕ йыш пухать,

(Кукамай çапла калатчĕ)

Ют чĕлхесен хутлăхĕнче

Пайтах çулсем хушши пулсассăн,

Ютла йĕрсен, ютлах кулсассăн –

Амаçури пекех тĕнче.

Ăс-тăнăмра тăван чĕлхе

Усрав ачи пек пурăнатчĕ,

Пĕр çук, пĕр пур пек туйăнатчĕ

Тăрсан-тăрсан чĕрре кĕрсе.

Анне чĕлхи – кăвар чĕлхе!

Юркка Иван юмах юптарнă,

Мĕтри Юман чунтан юратнă,

Кĕçтенттинре хăват çуратнă,

Çеçпĕлсене çутта кăларнă,

Хусанкая хавхалантарнă,

Ухсайсене саркалантарнă,

Митта, Урташ чĕлхи, килсем!?

Чунра çуралчĕ çуркунне.

Юрла-юрла тумла тумларĕ,

Хĕвел кĕмен кĕтес юлмарĕ,

Ман ăшăмра та çав кунне.

Чĕлхе вăраннă кун тĕнче,

Ăна кăвак хуппи пиллерĕ,

Тĕрĕслесе пăхма хистерĕ,

Чи кăткăс, йывăр ĕçсенче.

...Çӳреттĕм Çĕпĕр çĕрĕнче:

Тайга варри, ӳпре те шурлăх,

Малалла

Темиçе çул каярах Сантăр Суранов тăруках курми пулнăччĕ. Аслă Çĕнтеру умĕн Берлин çывăхĕнче тăнлавран аманнăччĕ - çавă килсе хупларĕ-ши? Больницăна-мĕне çӳремерĕ: майлашĕ-ха майĕпен, вырăна ларĕ, терĕ.

Эрне хыççăн эрне, уйăх, хыççăн уйăх иртрĕ - тĕксĕм шăналăк вара куç умĕнчен çаплах сирĕлмерĕ. Юлашкинчен арăмĕ пĕр вĕçĕм мăкăртатнăран ватă салтак район тухтăрĕсем патне çитрĕ.

Операци - Турра шĕкĕр! - ăнăçлă иртрĕ: Суранов каллех куракан пулчĕ. Çакăн хыççăн, сывалса тухнăранпа çур çул пек иртсен, пуçра çамрăклăхпа çыхăннă, пирвайхи хут çапăçăва кĕнĕ вырăнсене çитсе курас шухăш çуралчĕ.

Ял администрацийĕпе çар комиссариатĕнче кирлĕ документсемпе справкăсене пĕр муритлемесĕр хатĕрлесе пачĕç. Пуçтарăнма та вăхăт нумаях кирлĕ пулмарĕ: сăран сумкине пĕрер мăшăр кĕпепе нуски, бритвăпа супăнь, пит шăлли, çăмăл апат чикрĕ те пĕр тăхтамасăр çула тухрĕ.

...Полтавăна çитсен Сантăр автобуспа Шурчиркӳнелле ярăнтарчĕ. Пассажирсем кăтартнă çĕрте анса юлсан Тăрă шыв патне çити çуран утрĕ. Вăрçă вут-çулăмĕ чи малтан çак таврара ĕнтнĕччĕ ăна.

Сантăр çинçе сукмакпа тăвалла васкамасăр, кана-кана лăкăштатрĕ. Ун чухне вара, 60 çул ытла каярах, çак сăрт çамкине вăл юпах тиха пекех çăмăллăн вирхĕнсе хăпарнăччĕ. Çулсăр-мĕнсĕрех, урине йĕплĕ хулăсем тирсе чăрмаланине пăхмасăрах!

Малалла

Хĕвел анма та ĕлкĕрнĕ ĕнтĕ. Тĕттĕмленсе пырать. Таçтан теме сиссе улакурак кранклатса вĕçсе иртрĕ.

Шурă çуртăн уçă чӳречисенчен такамсем çурма сасăпа калаçни илтĕнет.

Реанимаци пӳлĕмĕ иккен. Çамрăк хĕрарăм тавра хирургпа ассистентсем хĕвĕшеççĕ.

— Хĕрарăм ытла нумай юн çухатнă.

— Константин Васильевич, эсир ун пуç купташкине пăхăр-ха, суранланса пĕтнĕ, — хушса хучĕ ассистент.

— Ман шутпа, эпир ăна нимпете пулăшма пултараймастпăр. Пулăшсан та вăл пурнăçне тăршшĕпе вырăн çинче ирттерĕ. Çурăм мимине вăйлă лекнĕ.

— Ах, ытла çамрăк-çке-ха, Турри çапла çырнă-ши? Машин айне мĕнле лекнĕ-ши, мăнтарăн...

Марина пĕрре шурă халат тăхăннă çынсем çине, тепре операци сĕтелĕ çинче выртакан хĕрарăм çине пăхрĕ. Сĕтел çинче выртакан çын çине пăхма хăрушă: вăл юнланса пĕтнĕ, питне вара лутăркаса пĕтернĕ тейĕн.

Хĕрарăм çӳçенсе илчĕ. Хăрушă фильмсем нихăçан та пăхма юратманскер, вăл телевизора урăх канал çине куçарас тесе куçĕпе пульт шырарĕ — ăнсăртран хăй сывлăшра вĕçнине туйса илчĕ. «Турăçăм, мĕн ку?!» — кăшкăрса ячĕ Марина, анчах ăна никам та илтмерĕ.

Малалла

Чăваш асаттесем утса тухнă çулпа

Ĕмĕтĕмре утатăп та утатăп.

Чăваш асаннесем юрланă юрăпа

Çĕнĕ тĕнче уçса эп иртнине куратăп.

Алтай, Кавказ, Шуратăл та Чулман

Чăвашлăха курса юлташ пек саламланă.

Шур Хăнакур, Пăлхар, Сăвар та Варачан

Чăвашлăх тĕнчине çупăрласа упранă.

Метте, Купрат, Алмас та Ылтăнпик

Чăвашсене пуласлăха кăтартнă.

Пин-пин чăвашăн ячĕ çăлтăр пек

Тĕттĕмлĕхре пире чăн-тĕрĕс çул кăтартнă.

Юлашкинчен чăваш асаттесем

Çак вырăна çитсе тепре çурт лартнă.

Çĕнĕ тавралăха савса асаннесем

Ăна Чăвашстан тесе ят панă.

Чăвашлăха упратпăр юратса,

Тус-йыш тесе кӳрше савса калатпăр.

Хăна пухмашкăн тарават пулса,

Таçти-таçти çĕре йыхрав яратпăр.

Килсемăр, тусăмсем, чăвашлăх тĕнчине,

Манпа пĕрле чăвашлăха юратăр.

Çак юрату упратăр çынсене,

Юлташлăх, туслăх, килĕшӳ упратăр...

Чăваш асаттесем утса тухнă çулпа

Эпир пĕрле утатпăр та утатпăр.

Чăваш асаннесем юрланă юрăпа

Çĕнĕ тĕнче уçса, пуласлăха куратпăр

1.

Мĕскер-ши вăл чăвашлăх?

Иртен пуçлатăп та каçчен

Çакăн çинчен шутлатăп хам пĕччен:

Мĕскер-ши вăл чăвашлăх?

Кăшкăрашса çеç çӳрени

Пур, пулнă та пулатпăрах тени

Чăвашлăх-ши вара?

Хăш-пĕрисем шутлаççĕ çапларах.

...Ура çине ĕне те пусрĕ сахал мар,

Шап-шурă юр пуçăм çинче çук мар,

Кăшкăрашса çӳренипе анчах

Пĕлетĕп: пурнăç тума çук пачах.

Эппин, кăшкăрашни чăвашлăх мар,

Эппин, куштанланни чăвашлăх мар.

Мĕскер-ши вăл чăвашлăх?

Чăвашлăх вăл – сăпайлăх,

Ĕçе савни,

Ваттисене хисеплени,

Тепри тунă ĕçе курма пĕлни,

Чăнлăхпа тĕрĕслĕхе

Элем евĕр курни.

Чăвашлăх вăл - çемье тытма пĕлни,

Атте-анне тесен чĕре кăлт-кăлт тапни,

Чăваш чĕлхишĕн тăрăшни

Ламтайсене ялан асра тытни.

2.

Чăвашлăха пулать-ши упрама?

— Ыйту тăратрăм хам ума.

Паллах, ăна пит çăмăл çухатма,

Паллах, ăна пит йывăр упрама.

Çухатасси — анаталла утни,

Малалла

Шак! шаккать хуллен сехечĕ,

Çеккунтсен иртет черечĕ.

Кĕç минут та, ак, тулать —

Минутран сехет пулать.

Çавăн пек иртет çулталăк,

Çĕнĕ çул уçать çĕн алăк —

Хĕл Мучийĕ, Юр пике

Килсе кĕчĕç ман киле.

Пичĕсем улма пек хĕрлĕ,

Кучченеçĕ — темĕн тĕрлĕ,

Йăл! кулли çиçет сăнра,

Сĕнсе пăхрăм эп сăра.

Симĕс чăрăш тавралла,

Питĕ савăк йышпала:

Тилĕ, кашкăр та куян —

Ташша ятăмăр вăйран.

Кĕмĕл уйăх кантăкран

Пăхса илчĕ кăшт тăрсан.

Пухрĕ çăлтăр картине,

Вăййа тухрĕ тӳпене.

Шак! шаккать хуллен сехечĕ,

Минутсен иртет черечĕ,

Ак, вун иккĕ вăл çапать,

Çĕн çула вăл ал парать.

Курантпа пĕрле хаваслăн

Хрустальсем янраç пĕр саслăн.

Çĕнĕ çул, пуçла кунна —

Раççейпех кĕтнĕ хăна.

Питĕ сивĕ хĕл кунĕ,

Тăлăп тăхăн, хăна.

Сивĕнмест-ха çын чунĕ

Хĕл сиввишĕн кăна.

Чăвашпа чăваш пултăр

Çывăх тус та юлташ.

Кĕвĕçӳ сан ан пултăр,

Усалпа ан аташ.

Çак сăмах — ман йыхравăм,

Çак сăмах — ман халал.

Çак сăмах — ман ялавăм,

Йăлт тасалтăр усал!..

Ăнлантаркăч

1935 çулта Шупашкарта пурăнакан Иван Ильинран П.Ф.Филиппов учитель çырса илнĕ. Юхма Мишши архивĕнче упранать.

Хура курак ялан хура, —

Шуратса пĕтерес çук.

Тăшман тени ялан кăра, —

Хăраса тарассăм çук.

Хăраса пурăнар мар, —

Эпир хамăр çĕр çинче...

Пуç усса пурăнар мар, —

Эпир чăваш йăхĕнчен.

Урхамаха йĕнерлер те

Тăшмана хирĕç каяр.

Çут хĕçе çӳле çĕклер те

Тăшмана йăлт тĕп тăвар.

Ăнлантаркăч

1937 çулта Ишек ялĕнче 90 çулхи Пархиле Федоров старикрен П.П. Юркин тĕпчевçĕ çырса илнĕ. П.П.Юркин 1941 çулта репрессине лекнĕ, тĕрмере, ссылкăра пулнă. 1956 çулта ссылкăран таврăнсан Литература музейне йĕркелес ĕçе ертсе пынă, унăн заведующийĕ пулнă.

Ку сăвă пĕрремĕш хут пичетленет.

Эй, çилсем, кăра çилсем,

Ăçта кăна çитместĕр-ши?..

Атăл çинче вĕçетĕр —

Хумсем хыççăн чупатăр,

Кимĕсене силлетĕр.

Эй, çилсем, кăра çилсем,

Сирĕнпе эп пырăттăм.

Çунат сарса вĕçĕттĕм,

Атăл çинче, Сăр çинче

Чарлан пек эп кумăттăм,

Ирĕкре эп çӳрĕттĕм.

Эй, çилсем, кăра çилсем,

Ма эсир йĕретĕр-ши?..

Ма чуна касатăр-ши?..

Ăнлантаркăч

1928-1930 çулсенче хальхи Самар облаçĕнчи Аслă Микушкел таврашĕнчи ялсенче ватă çынсенчен М.Т.Казанков (Тилли Михайли) çырса илнĕ.

Валем Ахун пухса хатĕрленĕ "Палнай" кĕнекере 1973 çулта пичетленнĕ.

Ку юррăн тепĕр варианчĕ те пур. Вăл Кирук юрăçă 1916 çулта Палтай Упи ялĕнче Каляк Минккиичен çырса илнĕ "Пайтул паттăр" калавра пур:

Эй, çилсем, кăра çилсем,

Ăçта кăна çитместĕр-ши?..

Ăçта кăна пулмастăр-ши,

Эй, çилсем, кăра çилсем!..

Хумсем хыççăн чупатăр,

Кимĕсене лăскатăр,

Сирĕнпе эп вĕçĕттĕм,

Тӳпене çĕкленĕттĕм.

Малалла

Йĕрлерĕç те виçĕ кун,

Хăваларĕç çичĕ кун;

Тытатпăрах, терĕç пуль,

Çакатпăрах, терĕç пуль.

Пире часах тупас çук

Сĕм вăрмансем пур чухне,

Пире вăйпут тытас çук

Пăши ури пур чухне.

Хупăрларĕç çичĕ хут,

Çапăçрăмăр виçĕ кун.

Çĕмĕртĕмĕр, терĕç пуль,

Пĕтертĕмĕр, терĕç пуль.

Пире улпут çĕнес çук

Алра вут-хĕç пур чухне.

Пире никам çĕнес çук

Алра çĕмрен пур чухне.

Ăнлантаркăч

Пайтулăн пуринчен те ытларах сарăлнă юрри.

Ку варианта 1916 çулта Кирук юрăçă (Арансайпик Ваçанкки Кирукĕ) ашшĕпе пĕртăван Каляк Минккинчен Палтай Упи ялĕнче çырса илнĕ.

Палтай Упи хальхи Чăвашстанри Шăмăршă районне кĕрекен ял. Вăл Хырла юханшывĕн сылтăм çыранĕнче сарăлса ларать. Халĕ ăна Палтиель теççĕ, вырăсла — Трех-Балтаево. Ку яла XVII ĕмĕр вĕçĕнче Упи-паттăр йăхĕнчен тухнă Арансайпик ывăлĕ Палтай хăй çыннисемпе куçса ларса пуçласа янă. Вĕсем унта хальхи Патăрьел районĕ çĕрĕ çинчен, Юхмапа Упăрша юханшывĕсен хушшине вырнаçнă Юхма-Упи ялĕнчен куçса пынă. Юхма-Упи колхозсем тунă вăхăтра пĕтнĕ. Пĕр пайĕ Патăрьел районĕнче Тăрăн ялĕ çумне "Красный пахарь" колхоз туса ларнă. Тепĕр пайĕ çак районти Тикешĕн мальенне куçса ларнă. Тата тепĕр пайĕ, Хырла шывĕ урлă каçса, Тутарстанри Пăва районне кĕрекен Янтукан ялĕ çумне Максим Горький колхозĕ туса ларнă. Ăна халăхра Упи-Янтукан поселкки тесе каланă.

Малалла