| ЮПА | 15 |
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ юпан 14-мӗшӗнче чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрӗсен йышне 1 миллионран ирттерчӗ. Ку ӗҫ мӗнле пулса пыни пирки, тата чӗлхе тӗпчевӗн паянхи ыйтӑвӗсем пирки сӑмах хускатасшӑн. Сирӗншӗн, вулакансемшӗн, тата чӑваш чӗлхи шӑпишӗн кӑшт та пулин пӑшӑрханакансемшӗн, ӑнланмалларах пулӗ тетӗп.
Ҫак ӗҫе эпир 2016 ҫулта пуҫланӑччӗ. Ун чухне «Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ» те йӗркеленменччӗ-ха… Ӗҫе вӑл вӑхӑтра хутран-ситрен кӑна туса пырсаччӗ, ӗҫ майне мӗнле хӑвӑртлатассине шырасаччӗ... Сӑмахран, вӗрентекенсен хушшинче конкурс та ирттернӗччӗ. Ҫапла май 2019 ҫулхи ака уйӑхӗн 5-мӗшӗ тӗлне 34 пин те 837 мӑшӑр пуҫтарма мехел ҫитернӗччӗ. Виҫӗ ҫул хушшинче. Сӑмах май, кун чухлӗ мӑшӑра халь эпир уйӑх хушшинче ним мар хатӗрлетпӗр.
2019 ҫулта вара, «Чӑваш чӗлхи лабораторине» йӗркелесе, ҫак ӗҫе ҫӗнӗрен кӳлентӗмӗр. Вӑл вӑхӑтра эпӗ Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче ӗҫлеттӗм. Шӑп ҫав ҫул ӗнтӗ институтра мана хапӑл марри сисӗне пуҫларӗ. Укҫине нумай тӳлеместчӗҫ, ҫавна май тавлашса тӑмарӑм — ӗҫ вырӑнне пӑрахса кайрӑм.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ ӗнер чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрӗсен шутне 1 миллионтан ирттерчӗ. Ҫапла май ҫулталӑк хушшинче тума палӑртнӑ плана пурнӑҫларӗ теме пулать. Паллах, ӗҫ ҫакӑнпа вӗҫленмӗ — мӑшӑрсене пухасси малалла тӑсӑлӗ.
1 миллион мӑшӑр — пӗр-пӗр чӗлхе валли хӑй тӗллӗн куҫаруҫӑ хатӗрленӗ чухне ӑна пахалӑхлӑ тума, тӗрӗсрех каласан, усӑ курма май паракан виҫе. Яндекс.Тӑлмача мӗнле те пулин чӗлхене кӗртес тесен шӑп ҫӑвӑн чухлӗ мӑшӑр хатӗрлесе пама ыйтаҫҫӗ те. Нумай-и вӑл? Сахал мар. 1 миллион пухма пире 3 ҫул кирлӗ пулчӗ. Ҫак вӑхӑт хушшинче эпир кану е уяв кунӗ пулнине пӑхмасӑр ӗҫлерӗмӗр (ҫапла иккӗн мӑшӑрласа кашни кун 1 пин ытла мӑшӑр туса пытӑмӑр). Пурӗ 200 ытла кӗнеке мӑшӑрларӑмӑр. Текст тӗрӗслекенсене 700 пин ытла тенкӗ тӳлерӗмӗр, унсӑр пуҫне хамӑр укҫапах сервера ҫӗнетрӗмӗр, мӑшӑрланӑ чухне сиксе тухнӑ тӑкаксене саплаштартӑмӑр (сӑмахран, хӑш-пӗр кӗнекесене туянма тиврӗ).
Ытларах пая тӑвакансем ҫаксем пулчӗҫ: Аҫтахар Плотниковпа Александр Антонов (мӑшӑрлакансем), Светлана Трофимовӑпа Алина Иванова (текста тӗрӗслекенсем). Пулӑшакансем ыттисем те пулчӗҫ. Сӑмахран пысӑк тав сӑмахне Чӑваш Республикин наци вулавӑшӗнчи Ольга Тимофеевӑпа вулавӑшӑн «Чӑваш кӗнеки» пай ертӳҫине Соловьева Галина Павловӑна калас килет.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен мӑшӑрӗсене хатӗрлес ӗҫ вӗҫленсе пырать темелле. 1 миллиона ҫитме 15 пин кӑна юлчӗ. Иртнӗ уйӑхра кӑна эпир 40 пин ытла мӑшӑр хатӗрлерӗмӗр. Ҫапла май мӑшӑрсен йышӗ хальхи вӑхӑтра 985 034 ҫитрӗ. Тен, тата та ытларах тӑвайнӑ пулӑттӑмӑр пулӗ — анчах йывӑрлӑхсемпе тӗл пултӑмӑр.
Йывӑрлӑхӗсем, яланхи пекех, вырӑсла кӗнекесемпе ҫыхӑнчӗҫ. Калӑпӑр, Рафаэлло Джованьолин «Спартакне» халӗ те мӑшӑрласа ҫитермен — сӑлтавӗ вара тӗнче тетелӗнче сарӑлнӑ текстсем пире тивӗҫтерменнинче. Ҫавӑн пекех Сергей Мстиславскийӗн «Курак — ҫурхи кайӑк» ятлӑ Н.Э. Бауман ҫинчен ҫырнӑ повеҫӗн текстне йӗркелесе ҫитертӗмӗр, анчах каллех тӗнче тетелӗнче тӗл пулакан текст чӑвашла куҫарупа тӳр килмест (малтанах пӗлтерсеччӗ: Иосиф Сталин вилнӗ хыҫҫӑн чылай хайлава ҫӗнетнӗ; чӑвашла вара малтанхи варианта куҫарнӑ пулнӑ…). «Мешок» ятлӑ сайт урлӑ пире кирлӗ кӗнекене туянма тиврӗ. Виҫӗмкун кӑна Юрий Корольковӑн «Леня Голиков партизан» кӗнекене тӳрлетме парасшӑнччӗ, анчах вырӑслипе танлаштарса пӑхнӑ хыҫҫӑн вӗсем пӗрешкел марри палӑрчӗ. Ҫавах та унпа ӗҫлеме пуҫларӑмӑрах — 340 страницӑллӑ пулнӑран калӑпӑшӗ пур.
Ҫурла уйӑхӗ вӗҫленнӗрен Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ иртнӗ уйӑхри ӗҫе пӗтӗмлетме пултарать. Ку хутӗнче пирӗн ӗҫ ҫӑмӑл пулмарӗ, ҫавна май уйӑх хушшинче 35 пин те 407 ҫӗнӗ мӑшӑр ҫеҫ тума пултартӑмӑр. Ҫапла май чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен мӑшӑрсен йышӗ 944 пин те 925-е ҫитрӗ.
Иртнӗ уйӑхра текстсен тӗрӗслевӗ чиперех пулса пычӗ пулсан, вӗсене мӑшӑрласси вара йывӑрлӑхсемпе тӗл пулчӗ. Рафаэлло Джованьолин «Спартакне», сӑмахран, мӑшӑрлама питӗ йывӑр. Тӗнче тетелӗнче тӗл пулакан вырӑсла текстсем чӑвашлипе тӳр килмеҫҫӗ, ҫавна май вӗсен пуплевӗшӗсене мӑшӑрлас тесен самай пуҫ ватма тивет. Унччен ҫавнашкалли Виктор Гюгон «Тӑхӑрвунвиҫҫӗмӗш ҫулӗпе» пулсаччӗ: ку чӑвашла кӗскетнӗ варианта куҫарнипе ҫыхӑннӑччӗ. Жюль Вернӑн «Вунпилӗк ҫулхи капитанӗпе» те ҫавнашкал йывӑрлӑх тухсаччӗ. Анчах кунта сӑлтавӗ урӑххиччӗ: тӗнче тетелӗнче урӑх ҫын куҫарӑвӗ ытларах тӗл пулатчӗ. Ун чухне тепӗр куҫарӑва тупнӑ хыҫҫӑн мӑшӑрлану йӗркеленсе кайнӑччӗ.
Ҫавӑн пекех Сидор Ковпакӑн «Путивльрен Карпата ҫитиччен» повеҫне мӑшӑрлама йывӑр пулчӗ — кунта ӗнтӗ Илле Тукташ куҫарӑвӗ пирӗн ӗҫе кӑткӑслатрӗ. Вӑл вырӑсла вӑрӑм пуплевӗшсене пӗчӗкреххисем ҫине пайласа куҫарнӑ.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен мӑшӑрӗсене хатӗрлесе пынӑ май вӗсен йышӗ 1 миллион патнелле ҫитсе пырать те ӗнтӗ. Ҫак ӗҫе тунӑ май лаборатори чӑваш чӗлхине ытти куҫару сервисӗсене те хушас тӗллевпе ӗҫлет. Яндекс.Тӑлмачра чӑваш чӗлхи пӗлтӗр хушӑнчӗ. Ҫавӑн пекех тӗллевре Микрософрӑн сервисне, Google.Translate-а тата ыттисене хушасси.
Google.Translate сервисра чӑваш чӗлхи хушӑнтӑр тесен кӑшт хамӑрӑн та, чӑвашсен, тӳпене хывмалла. Ҫак сервисӑн сообществинче чӑваш чӗлхи пур ӗнтӗ. Пирӗн хамӑр чӗлхе питӗ кирлине кӑтартса парас пулать: пуплевӗшсемпе сӑмах майлашӑвӗсене куҫарса пулӑшмалла, ыттисем куҫарнине тӗрӗслесе памалла. Хальхи вӑхӑтра пирӗн чӗлхен индексӗ 1400-пе танлашать. 1000 пуплевӗш тӗрӗсленӗ, тата 400 пуплевӗш куҫарнӑ. Танлаштарма: пушкӑрт чӗлхи валли ку виҫе 1700-пе танлашать (1400 тӗрӗсленӗ, 300 куҫарнӑ), тутар чӗлхи валли — 7300 (тӗрӗсленӗ 6800, куҫарнӑ 700). Ҫавӑн пекех Google.Translate сообществинче якут чӗлхи пур. Пирӗн чӗлхене кунта кӗртни ҫавах та Google-та унпа кӑсӑкланнине, унӑн Google.Translate-а лекес шанчӑк пуррине пӗлтерет. Ҫавна май эсир те ҫак ӗҫре пулӑшсан аван пулӗччӗ.
Пулӑшас тесен питӗ ҫӑмӑл.
Акӑ ӗнтӗ утӑ уйӑхӗ те вӗҫленчӗ, Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн хӑйӗн иртнӗ уйӑхри ӗҫне пӗтӗмлетме те вӑхӑт ҫитрӗ. Статистика кӑтартӑвӗпе пурӗ 38 пин те 632 мӑшӑр туни паллӑ. Ку ӗнтӗ ҫӗртме уйӑхӗнче тунӑ ӗҫрен сахалрах-ха, ҫапах иртнӗ уйӑхра эпир икӗ пысӑк ҫитӗнӳ тума пултартӑмӑр-пултартӑмӑрах. Пӗри вӑл — мӑшӑрсен йышӗн 900 пинлӗ чикки урлӑ каҫни, тепри — корпусри сӑмахсен йышӗ 10 миллиона ҫитни.
Иртнӗ уйӑхра эпир Джек Лондонӑн калавӗсене, Алексей Толстойӑн «Аэлита» тата «Ылтӑн ҫӑраҫҫи е Буратино курнӑ тӗлӗнмелле мыскарасем» хайлавӗсене, Максим Горкийӗн повеҫне тата ыттисене мӑшӑрларӑмӑр. Малалла ӗҫлеме палӑртнӑ кӗнекесен йышӗ те ӳссе пырать: Виктор Баныкинӑн Чапаев ҫинчен ҫырнӑ калавӗсем, Евгений Шварцӑн «Пӗрремӗш класра» хайлавӗ, Николай Гоголӗн «Иван Иванович Иван Никифоровичпа мӗнле хирӗҫсе кайни ҫинчен» повеҫӗ тата ыттисем. Совет саманинче паллӑ ҫынсем пирки ҫырнӑ хайлавсене нумай куҫарнӑ. Вӗсем те пирӗн списокра пур: Феликс Дзержинский пирки, Иван Кожедуб ҫинчен, Олег Кошевой пирки. Ку кӗнекесем черетре тӑраҫҫӗ.
Хыпара вӗҫленӗ май иртнӗ уйӑхри ытти кӑтартусемпе паллаштарӑпӑр: текстсен йышӗ 2 340 ҫитрӗ (+38); пуплевӗшсен йышӗ 983 930 ҫитрӗ (+43 934); сӑмахсен йышӗ — 10 033 415 (+452 468).
Ак ҫитрӗ те ӗнтӗ ҫак самант — «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинчи» сӑмахсен йышӗ 10 миллионран иртрӗ. Чӑваш чӗлхин ҫак корпусне хатӗрленӗ май эпир икӗ тӗллев лартнӑччӗ: пӗри чӑвашла-вырӑсла мӑшӑрсене хатӗрлесси, тепри вара — чӑваш чӗлхин корпусне йӗркелесси. Пӗрремӗшне пурнӑҫланӑ май эпир 1 миллион мӑшӑр пухма тӗллев лартса. Ку тӗлӗшпе вӗҫне ҫитсе пыратпӑр та темелле — халь пирӗн корпусра 908 пин ытла мӑшӑр. Иккӗмӗш тӗллевӗ вара хальлӗхе хӑй тӗллӗн пурнӑҫланса пырать — ку тӗлӗшпе эпир ятарласа ӗҫлеместпӗр, сӑмахсен йышӗ мӑшӑрсем валли текстсем кӗртнипе ҫеҫ ӳссе пырать.
Чӗлхеҫӗсен шухӑшӗпе чӑн-чӑн корпус шутланмашкӑн унта 20 миллион ытла сӑмах пулмалла, вара тин вӑл чӗлхене туллин кӑтартма пултарӗ. Вӑт, майӗпен ӗҫлесех, эпир ҫак тӗллевӗн ҫуррине турӑмӑр та темелле.
Хальлӗхе чӑн та хамӑрӑн корпуса чӑваш чӗлхине туллин кӑтартса пама пултараканни теме йывӑртарах. Енчен те пуҫламӑшӗнче, Библие кӗртнӗ хыҫҫӑн, унта ытларах пайне тӗн тексчӗсем йышӑнатчӗҫ пулсан (калӑпӑр, тӑтӑшлӑх словарӗнче «Ҫӳлхуҫа» сӑмах чи тӑтӑш усӑ кураканнисенчен пӗриччӗ, халь вара 3-мӗш страница таран аннӑ), халь вара ку енчен вырӑсларан чӑвашла куҫарнӑ хайлавсем йышӑнаҫҫӗ.
Паянтан пуҫласа «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинче» 900 пин ытла мӑшӑр! Пӗр миллион таран пухиччен нумаях юлмарӗ — ҫӗр пинрен те сахалрах!
Асаилтеретпӗр, 800 пин чиккинчен эпир ҫу уйӑхӗн пуҫламӑшӗнче кӑна каҫсаччӗ. Ҫулталӑка вара 652 пин те 732 мӑшӑрпа пуҫласаччӗ. Ҫапла май вара кӑҫал пурӗ 247 пин ытла мӑшӑр тума ӗлкӗртӗмӗр те ӗнтӗ! Кӑрлач уйӑхӗнче 28 пин, нарӑспа пуш уйӑхӗсенче — 37 пиншер, ака уйӑхӗнче — 35 пин, ҫупа ҫӗртме уйӑхӗсенче — 40-шер пин хатӗрлесеччӗ. Ку хӑвӑртлӑхпах пырсан хамӑр тӗллев патне — 1 миллион мӑшӑр таран — юпа уйӑхӗнче ҫитме те пултаратпӑр.
Пӗтӗмешле мӑшӑрсен йышӗ вара пирӗн 1 миллион таран маларах пухӑнсаччӗ те ӗнтӗ. Унта хамӑр корпусри мӑшӑрсем ҫеҫ мар, ытти ҫӑлкуҫсенчен илнисем те кӗреҫҫӗ.
Ҫак кунсенче эпир Максим Горькийӗн «Ҫынсем патӗнче» повеҫне тата Алексей Толстойӑн «Ылтӑн ҫӑраҫҫи е Буратино курнӑ тӗлӗнмелле мыскарасем» юмахне мӑшӑрларӑмӑр. Сӑмах май, «Ылтӑн ҫӑраҫҫине» 1941 ҫулта пичетлесе кӑларнӑ, чӑвашла ӑна Иван Викторов куҫарнӑ пулнӑ. Вӑл сӑвӑсемпе пьесӑсем ҫырнӑ, тӑлмач пек ҫак хайлавпа кӑна палӑрнӑ пулас. Ун пурнӑҫӗ 1944 ҫулта концлагерьте татӑлнӑ.
Ҫӗртме уйӑхӗнче Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ 40 пин те 999 мӑшӑр хатӗрлерӗ. Ҫапла май мӑшӑрсен йышӗ 870 пин те 886-а ҫитрӗ.
Иртнӗ уйӑхра эпир Николай Шундикӑн «Инҫетри ҫурҫӗрте», Джек Лондонӑн «Мексиканец», Максим Горькийӗн «Окуров хули», Анатолий Алексинӑн «Сашӑпа Шура», Лев Толстойӑн «Ача чухнехи тата ҫамрӑклӑхпа яш ӗмӗр» кӗнекисене мӑшӑрларӑмӑр. Унсӑр пуҫне пирӗн корпус корей тата казах юмахӗсемпе пуянланчӗ. Малалла эпир Владимир Обручевӑн «Тусемпе материксем пулса кайни», Александр Авдеенкон «Тисса хӗрринче», Александр Купринан «Шурӑ йыта» тата ыттисемпе ӗҫлеме шутлатпӑр — вӗсен тексчӗсене юсаса тухнӑ ӗнтӗ, мӑшӑрласси ҫеҫ юлать.
Ҫӗртме уйӑхӗнчи ӗҫе пӗтӗмлетнӗ май хӑй тӗллӗн куҫаракан тӑлмачсем тавра ҫыхӑннӑ хыпарсене те асӑнса хӑварар. Пӗрремӗшӗнчен, Яндекс.Тӑлмач тинех сайтсене тӳрех чӑвашларан ытти чӗлхесене тата ытти чӗлхесенчен чӑвашла куҫарма вӗренсе ҫитрӗ. Унччен вӑл пайра чӑвашлипе усӑ курма май ҫукччӗ, халь вара ӗҫлет. Иккӗмӗшӗнчен, пирӗн хамӑрӑн тӑлмач та лайӑхрах та лайӑхрах куҫарма вӗренсе пырать. Тӗрӗссипе хальхи вӑхӑтра 3 сайтра чӑвашла куҫарма май пур: Яндекс.
Ҫу уйӑхӗ вӗҫленнӗ май иртнӗ тапхӑрти ӗҫе пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Иртнӗ уйӑхра Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ пурӗ 39 695 мӑшӑр хатӗрлерӗ — 40 пине кӑшт ҫеҫ ҫитеймест. Ака уйӑхӗн вӗҫӗнче эпир 790 пин мӑшӑр тӑвайрӑмӑр, ҫу уйӑхӗн 10-мӗшӗнче 800 пин урлӑ каҫрӑмӑр та, уйӑха 829 пин те 887 мӑшӑрпа вӗҫлерӗмӗр. Паянах ку кӑтарту 830 пин урлӑ иртӗ ӗнтӗ. Ҫапла май миллион мӑшӑр тӑвиччен 170 пин кӑна юлчӗ. Сӑмах май, хальхи вӑхӑтра пирӗн миллион мӑшӑр пур та ӗнтӗ — ыттисем, пирӗн «чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинче» ҫук пулин те, тӗрлӗ ҫӑлкуҫсенчен пухӑннисем пек выртаҫҫӗ. Кунта тӗрлӗ словарьсенчен хатӗрленӗ мӑшӑрсем, пӗр-пӗр программӑсене чӑвашлатнӑ хыҫҫӑн тунисем тата ытти йышшисем кӗреҫҫӗ.
Ҫу уйӑхӗнчи текстсем мӑшӑрсене хатӗрлеме ҫӑмӑллисем пулчӗҫ. Ҫак сӑлтава пулах ӗнтӗ 40 пине яхӑн мӑшӑрлама пултартӑмӑр та. Ак, калӑпӑр, Эмма Выгодскаян «Алжир тыткӑнӗнче» повеҫне (унта 3,1 пин мӑшӑрччӗ) тӑватӑ кун хушшинче мӑшӑрласа пӗтертӗмӗр. Гариф Губайӑн «Бакенщик хӗрӗ» те ҫӑмӑллӑн мӑшӑрланать — кашни кун пиншер мӑшӑр хатӗрлеме май пур.
Енчен те маларах пирӗн текста тӳрлетекенсем ӗлкӗрсех пымастчӗҫ пулсан, халь ытларах енӗпе хӑвӑртлӑх мӑшӑрлакансенчен килет.
+5.3 °C