Ятарлӑ операци пуҫланнӑ хыҫҫӑн акӑ тепӗр уйӑх иртсе кайрӗ. Ӑна мӗнле пӗтӗмлетме пулать, малашлӑхра мӗнлерех улшӑнусем?
Пӗрремӗшӗ. Иртнӗ уйӑхра эсир самай пулӑшрӑр. 9 573 тенкӗлӗх пулӑшу кӳтӗр. Малтанхи уйӑхрисемпе хушсан пурӗ 55 373 тенкӗ пулать. Ҫак укҫаран паянхи куна 47 400 тенкӗ тӑкакланӑ. Иртнӗ уйӑхра 5 пин вырӑсла-чӑвашла словарьшӗн тӳлерӗмӗр, 5 100 — Александр Гринӑн 3-мӗш томӗшӗн, 7 пин — Николай Ашмарин хатӗрленӗ сӑмах пуххисен кӗнекин 3-мӗш томӗшӗн. Пурӗ 17 100 пулса тухать.
Иккӗмӗшӗ. Иртнӗ уйӑхра эпир планланинчен те нумайрах ӗҫ турӑмӑр. Ашмарин словарӗн 3-мӗш томне те туллин турӑмӑр (2/3 пайне ҫеҫ мар), тата унсӑр пуҫне Петр Осиповӑн «Элкей таврашӗнче» романа та йӗркелесе ҫитертӗмӗр (корпуса кӗртеймен те ҫавӑнпа укҫине тӳлемен-ха). Халь вара малалли пайӗпе ӗҫлес шутлӑ. Унсӑр пуҫне Александр Гринӑн 5-мӗш томӗпе те ӗҫ пӗтнипе танах (ҫур кӗнекене кӗртнӗ ҫеҫ мар, мӑшӑрласа та пӗтернӗ!) — кӑшт кӑна юлнӑ. Унта ӗҫлекене 5100 куҫарса памалла пулӗ. Ҫавӑн пекех эпир Юлия Силэмӑн «Юр ҫинчи кӑвайт» повеҫне юсаса корпуса кӗртрӗмӗр.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ йӗркеленӗ «Электронлӑ сӑмахсар» сайтра Николай Ашмарин хатӗрленӗ словарӗ тинех тулса ҫитрӗ. Халӗ кунта пӗтӗм 17 томпа паллашма пулать.
Ашмаринӑн сӑмах пуххине электронлӑ вариантра тупма йывӑр мар. PDF форматпа ӑна тӗрлӗ сайтсенчен уҫласа илме май пур. Ҫавӑн пекех ятарлӑ программа та пуррине пӗлетпӗр — вӑл ҫак словарь тӑрӑх шырама пӗлет. Шел те, ӑна хатӗрлекенӗсем унта тӗслӗхсене кӗртмен. «Электронлӑ сӑмахсара» кӗртни вара ҫак сӑмах пуххинче тулли шырав тума май парать. Ҫав шутра, тӗслӗхсенче те!
Ашмаринӑн сӑмах пуххине туллин электронлӑ варианта куҫарас ӗҫе эпир 2018 ҫулта пуҫӑнтӑмӑр. Ӗҫлекенсем: Алина Иванова, Михаил Саркӑмӑл, Николай Плотников тата ыттисем. Ку ӗҫе эпир паллӑ ӑсчахӑн юбилейӗ тӗлне тӑвасшӑнччӗ. Йӑлт туса ҫитернӗччӗ ӗнтӗ, 3-мӗш том кӑна юлнӑччӗ (пӗри хӑйӗн ҫине илнӗ ӗҫе вӗҫлеменнине пула). 3-мӗш томран та 1/3 пайне тунӑччӗ ӗнтӗ (тепӗр ҫын). Кайран пирӗн урӑх ӗҫ тупӑнчӗ: «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫине» пуянлатасси. Ҫак хушӑра 3-мӗш томӑн тунӑ 1/3 пайӗ те таҫта ҫухалнӑ... Шыраса вӑхӑт ирттерес мар тесе хальхинче пӗтӗмӗшле тӑвас терӗмӗр. Тавах Алина Ивановӑна, вӑл ҫак ӗҫе хӑвӑрт туса пачӗ!
«Электронлӑ сӑмахсар» сайчӗ ҫӗнӗ словарьпе пуянланчӗ. Ку хутӗнче унта 1971 ҫулта тухнӑ «Вырӑсла-чӑвашла словарь» вырнаҫрӗ. Ӑна И.А. Андреевпа Н.П. Петров редакциленӗ. Тӗп редакторӗ — М.В. Лазова.
Ҫак пысӑк сӑмахсара пурӗ 41 пин ытла сӑмах кӗнӗ. Хӑй кӗнеке пурӗ 893 страницӑран тӑрать. Ӑна «Совет энциклопедийӗ» издательство кӑларнӑ пулнӑ. Кӗнекене электронлатас ӗҫе Алина Ивановӑпа (текста юсанӑ) Николай Плотников (кӗнекене ӳкернӗ, саспаллатнӑ, юсанӑ текста сайта вырнаҫтарнӑ) тунӑ.
«Электронлӑ сӑмахсар» сайтӗнче унсӑр пуҫне ытти вырӑсла-чӑвашла словарьсем те пур. Ку вӑл 1972 ҫулта В.Г. Егоров редакциленӗ словарь (18,7 пин сӑмах); Скворцов М.И. тата Скворцова А.В. хатӗрленӗ вырӑсла-чӑвашла словарь (8,9 пин сӑмах, 2002 ҫулта тухнӑ); Скворцов М.И. хатӗрленӗ «Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ» (3,6 пин сӑмах; 2004 ҫулта тухнӑ). Сайтри тулли словарьсен пӗтӗмӗшле йышӗ вара 15 ҫитрӗ.
«Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ» малашне те ҫак сайта ҫӗнӗ словарьсемпе пуянлатас ӗҫе туса пырӗ.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ хӑйӗн черетлӗ ҫитӗнӗвӗ пирки пӗлтерет: «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинчи» чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен мӑшӑрӗсем 1,1 миллиона ҫитрӗҫ. 1 миллиона эпир пӗлтӗрхи юпа уйӑхӗн варринче турӑмӑр пулсан, хальхи 100 пине пухма вӑхӑт самай кирлӗ пулчӗ. Сӑлтавӗ вара хальхи вӑхӑтра лаборатори ҫак ӗҫпе пӗтӗм вӑя хурса ӗҫлеменнипе ҫыхӑннӑ. Ытларах халь кулленхи хыпарсенчи мӑшӑрсемпе пуянлататпӑр. Тепӗр май каласан, енчен те малтан эпир XX ӗмӗрти пуплевӗшсене ытларах усӑ курнӑ пулсан, халь паянхи кун усӑ кураканнисене кӗртме тӑрӑшатпӑр. Хӑвӑрах сӑнама пултаратӑр: енчен те ҫӳпҫере пӗлтӗрхи 319 текст пур пулсан, кӑҫалхисен (4 уйӑх иртнӗ пулин кӑна) йышӗ 189 ҫитнӗ те.
Эпир ӑсталакан «Атӑл.Тӑлмача» та ҫитес вӑхӑтра ҫӗнетме планланӑ. Ку ӗҫе эпир Александр Гринӑн 5 томлӑ пуххине (ӑна Алексей Леонтьев куҫарнӑ) мӑшӑрласа пӗтернӗ хыҫҫӑн тӑвасшӑн. Паянхи кун тӗлне 3-мӗш томӑн ҫуррине ытла мӑшӑрланӑ. Ҫакӑн хыҫҫӑн тӑлмача ҫӗнетӗпӗр те. Халь вӑл 673 пин мӑшӑрпа ӗҫлет (апла пулин те нумай пулмасть /пуш уйӑхӗн вӗҫӗнче/ 1 миллион мӑшӑрпа ҫӗнетнӗ «Яндекс.
Паян Чӑваш чӗлхи кунӗ. Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ ҫавна май ятарлӑ парне хатӗрлерӗ — чӑвашла ҫырнӑ текстсене тӗрӗслемелли хатӗре ҫӗнетрӗ.
Ҫӗнӗ версинче тупнӑ йӑнӑшсене юсанӑ тата сӑмахсен йышне ӳстернӗ. Енчен те малтанхи 31 пин те 82 сӑмаха пӗлнӗ пулсан, хальхи 31 501–31 502 сӑмаха (Libreoffice валли ӑсталанӑ хушӑмра 1 сӑмах ытларах) пӗлет. Вӗсенчен чылайӑшне текстсенче тӗл пулаканнисенчен кӗртнӗ.
Орфографи тӗрӗслемелли хатӗрпе Firefox браузерта тата Libreoffice йышши офис пакетӗнче усӑ курма пулать. Сирӗн Hunspell (орфографи тӗрӗслемелли хатӗрӗн ячӗ) валли ӑсталанӑ чӑвашла сайта кӗмелле те ятарлӑ хушӑмсене уҫласа илмелле. Унта ҫавӑн пекех Hunspell валли тунӑ чӑвашла словарӗн тӗп файлӗсене те тупма пулать.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн паянхи тепӗр парни — 1971 ҫулта тухнӑ «Вырӑсла-чӑвашла словарӗнчи» «Р» тата «С» саспаллисенчен пуҫланакан сӑмахсем. Вӗсене паян кӗртрӗмӗр. Ку словарӗн ытларах пайне тунӑ теме пулать, тата пӗчӗк пайӗ (Т-Я) ҫеҫ юлать. Ҫитес вӑхӑтра Сӑмахсарсен сайтӗнче ҫак словарӗн тулли варианчӗ вырнаҫӗ.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ черетлӗ ҫитӗнӳ турӗ — куҫарнӑ сӑмахсен йышӗ 10 миллионран иртрӗ. Тепӗр май каласан чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрӗсенче 10 миллион ытла вырӑсла сӑмах халь.
Аса илтеретпӗр: мӑшӑрсен йышӗ 1 миллиона пӗлтӗр, юпа уйӑхӗнче ҫитрӗ. Ун хыҫҫӑн эпир канса илме шутларӑмӑр. Ытлашши канман-ха: малтанхи пек хӗрӳ ӗҫлемерӗмӗр кӑна. Хамӑр плана ҫулталӑк вӗҫӗччен пурнӑҫланӑ май тепӗр план та тунӑччӗ — куҫарнӑ сӑмахсен йышне 10 миллиона ҫитерме. Хӳрӗ ӗҫлесен пурнӑҫланӑ та пулӑттӑмӑр та, анчах канас терӗмӗр ҫав. Ҫулталӑка ҫапла май 9,8 миллион куҫарнӑ сӑмахпа кӑна вӗҫлерӗмӗр. 200 пин ытларах сӑмаха пухма вара пире 3 уйӑх кирлӗ пулчӗ... Ҫавах та ку виҫӗ уйӑхра эпир хамӑр чӗлхе корпусне ытларах енӗпе тӗрлӗрен материалпа пуянлатма тӑрӑшрӑмӑр. Тӗрлӗ енлӗ текстсемпе.
10 миллион сӑмах урлӑ каҫнӑ хыҫҫӑн эпир хамӑр «Атӑл. Тӑлмач» куҫаруҫӑна лайӑхрах вӗрентес шухӑшлӑ. Хальхи вӑхӑтра вӑл халӗ те 673 пин мӑшӑрпа ҫеҫ усӑ курать. Паянхи кун пирӗн 1 082 пин мӑшӑр пуррине шута илсен унӑн куҫару пахалӑхӗ татах та ӳсмелле.
Ку ҫитӗнӳ хыҫҫӑн «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫи» малалла та пуянланса пырӗ.
«Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ» 2019 ҫултах, Яндекс.Тӑлмач хӑйӗн йышне чӑваш чӗлхине кӗртес умӗнех, нейронлӑ алгоритмпа ӗҫлекен ятарлӑ куҫару сайтне хута янӑччӗ. Ун пирки эпир халӑха пӗлтертӗмӗр пулин те, ҫавах та тепӗр темиҫе уйӑхран Яндекс.Тӑлмач та чӑвашла куҫарма пуҫланӑ хыҫҫӑн сайт пирки ытлашши шарламарӑмӑр.
Калас пулать: сайтӑн тӗп тивӗҫӗ практикӑра усӑ куракан мӑшӑрсене пухассиччӗ. Ҫавна май унӑн функционалӗ пирки ытлашшиех пуҫ ватса тӑмарӑмӑр. Унпа ӗҫлеме меллӗрех тӑвас вырӑнне мӑшӑрсене пухас, тата вӗсенчен лайӑххине суйлас ӗҫе мала хутӑмӑр. Апла пулин те меллӗ сайт хатӗрлесси пирки те манмарӑмӑр, ӑна майӗпен ӑсталарӑмӑр. Шел те, пӗр кӑлтӑк сиксе тухнине пула, ӑна ниепле те хӑвӑрт татса пама май килменрен, ҫак ӗҫ вӑраха тӑсӑлса кайрӗ. Телее, нумай пулмасть ҫав йывӑрлӑха ҫӗнтерме пултартӑмӑр. Вара малалли ӗҫ хӑвӑрт кайрӗ — паян ак ҫӗнетнӗ версие сире кӑтартма та май ҫитертӗмӗр!
Ҫӗнетнӗ сайта ҫӗнӗ ят та патӑмӑр: малашне вӑл «Атӑл.Тӑлмач» ятпа пулӗ. Май ҫитерсен кунта чӑвашларан вырӑсла ҫеҫ мар, ытти чӗлхесем ҫине те куҫарма меслет тӑвӑпӑр.
Чӳк уйӑхӗ иртсе кайнӑран Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн вӑл уйӑхри ӗҫне пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Паллах, мӑшӑрсен йышне миллиона ҫитернӗ хыҫҫӑн пирӗн ӗҫ малтанхи пек хӑвӑртах пымасть.
Ҫавах иртнӗ уйӑхра эпир темиҫе кӗнеке мӑшӑрлама ӗлкӗртӗмӗр. Сӑмахран, Дмитрий Медведевӑн «Ровно патӗнче» хайлавӗ хатӗр. Халь Михаил Брагинӑн «Фельдмаршар Кутузовпа» Олег Дрожжинӑн «Ухӑран — танка ҫитиччен» кӗнекесемпе ӗҫлетпӗр. Кӑштах ҫӗнӗ кӗнекесене те сканерлатпӑр. Кунта Эммануил Казакевичӑн «Кӑвак тетрадьне» тата Джеймс Шульцӑн «Пӗчӗк индеец Синопӑна» асӑнма пулать.
Раштав уйӑхне эпир 1 038 200 мӑшӑрпа кӗретпӗр. Тепӗр май каласан, чӳк уйӑхӗнче пурӗ 23 679 мӑшӑр тума ӗлкӗрнӗ. Куҫарнӑ сӑмахсен йышӗ 9 561 725 ҫитрӗ. Шел те, Ҫӗнӗ ҫулччен ку кӑтартӑва 10 миллион таран ҫитерейместпӗр пулас (сахалтан та 44 пин ҫӗнӗ мӑшӑр тумалла-ҫке!). Апла пулин те кӑҫал эпир ҫавах хастар ӗҫлени куҫ кӗретех.
Мӑшӑрсем нумаях тӑваймарӑмӑр пулин те ытти енӗпе ӗҫлени пирки каласа пама пулать. Сӑмахран, акӑлчанла-чӑвашла пуплевӗш мӑшӑрӗсем хатӗрлесе (алӑпа мар) вӗрентсе пӑхрӑмӑр. Шел те хальлӗхе мухтанмалӑх ӗҫ пулмарӗ. 44 пин мӑшӑр ку ӗҫ валли сахал пулчӗ.
Юпа уйӑхӗ иртсе кайнӑран Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн ӗҫне пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Шел те, иртнӗ уйӑхра эпир 30 пин мӑшӑр тӑваймарӑмӑр. Пурӗ те 29 пин те 487 чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрӗ ҫеҫ. Кӑҫалхи 10 уйӑха илес пулсан эпир кӑрлачпа (28 пине яхӑн) юпа уйӑхӗсенче кӑна 30 пин тумасӑр ӗҫлерӗмӗр, ыттисенче вара кашнинче 35 пин ытла хатӗрлесе пытӑмӑр.
30 пин тӑвайманнин сӑлтавӗ паллӑ: эпир канас терӗмӗр. Иртнӗ уйӑхра мӑшӑрсен йышне 1 миллионран ирттертӗмӗр те ҫакӑн хыҫҫӑн вара хамӑра ытлашши нушалантарас мар тесе кантӑмӑр. Асилтеретпӗр, миллион урлӑ эпир уйӑх варринче, юпан 15-мӗшӗнче каҫрӑмӑр. Ҫапла май кӑҫалхи плана вӑхӑт ҫитиччен пурнӑҫларӑмӑр.
Мӑшӑрсен йышӗ майӗпенрех ӳсни тепӗр сӑлтавпа та ҫыхӑннӑ — эпир халь вырӑсла текста хамӑр сканерлатпӑр. Юрать-ха Finereader вырӑсла саспалланӑ чухне йӑнӑшсем сахал тӑвать, ҫавна май ку пире йывӑрлӑхсем питех кӳмест. Асилтеретпӗр, эпир ҫак ӗҫ валли Сергей Мстиславскийӗн «Курак — ҫурхи кайӑкне» тата Юрий Корольковӑн «Леня Голиков партизанне» «Мешок» сайт урлӑ туянса. Апла тума пире тӗнче тетелӗнчи текст чӑвашлипе тӳр килменни хистерӗ. Унсӑр пуҫне, Сергей Мстиславскийӗн «Курак — ҫурхи кайӑк» кӗнекине туянтӑмӑр-ха, анчах та, вӑл чӑвашлине ҫывӑхрах пулин те, ҫавах пӗрешкел мар.
| ЮПА | 15 |
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ юпан 14-мӗшӗнче чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрӗсен йышне 1 миллионран ирттерчӗ. Ку ӗҫ мӗнле пулса пыни пирки, тата чӗлхе тӗпчевӗн паянхи ыйтӑвӗсем пирки сӑмах хускатасшӑн. Сирӗншӗн, вулакансемшӗн, тата чӑваш чӗлхи шӑпишӗн кӑшт та пулин пӑшӑрханакансемшӗн, ӑнланмалларах пулӗ тетӗп.
Ҫак ӗҫе эпир 2016 ҫулта пуҫланӑччӗ. Ун чухне «Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ» те йӗркеленменччӗ-ха… Ӗҫе вӑл вӑхӑтра хутран-ситрен кӑна туса пырсаччӗ, ӗҫ майне мӗнле хӑвӑртлатассине шырасаччӗ... Сӑмахран, вӗрентекенсен хушшинче конкурс та ирттернӗччӗ. Ҫапла май 2019 ҫулхи ака уйӑхӗн 5-мӗшӗ тӗлне 34 пин те 837 мӑшӑр пуҫтарма мехел ҫитернӗччӗ. Виҫӗ ҫул хушшинче. Сӑмах май, кун чухлӗ мӑшӑра халь эпир уйӑх хушшинче ним мар хатӗрлетпӗр.
2019 ҫулта вара, «Чӑваш чӗлхи лабораторине» йӗркелесе, ҫак ӗҫе ҫӗнӗрен кӳлентӗмӗр. Вӑл вӑхӑтра эпӗ Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче ӗҫлеттӗм. Шӑп ҫав ҫул ӗнтӗ институтра мана хапӑл марри сисӗне пуҫларӗ. Укҫине нумай тӳлеместчӗҫ, ҫавна май тавлашса тӑмарӑм — ӗҫ вырӑнне пӑрахса кайрӑм.
+12.5 °C