«Аталану-2012» ӑмӑртӑва йӗркелекенсем унӑн пӗтӗмлетӗвӗсене пӗлтерчӗҫ. Раҫҫей шайӗнче иртекен конкурса пурӗ 561 ача хутшӑннӑ иккен. Чӑваш Республикисӗр пуҫне ӑмӑртура ытти 13 тӑрӑхри ачасене те курма пулнӑ — Тутарстанпа Пушкӑртстан ачисем уйрӑмах йышлӑ пулни курӑнать. Ҫавӑн пекех чӑвашла конкуссене хутшӑнсах кайман тӑрӑхсенчи ачасене — Мурманск, Ӑренпур, Пенза облаҫӗсенчисене — курни хавхалантарать.
8-9 классем хушшинче мала тухнӑ ачасем: Плотникова Татьяна (Чӑваш Ен, Тӑвай районӗ); Иванов Алексей (Чӑваш Ен, Ҫӗнӗ Шупашкар); Сергеев Владимир (Чӑваш Ен, Шӑмӑршӑ районӗ); Куракова Валентина, Чӑваш Ен, Сӗнтӗрвӑрри районӗ); Глухов Андрей (Пушкӑртстан, Авӑркас районӗ); Яковлева Дарья (Чӑваш Ен, Шупашкар); Фарафонова Анастасия (Чӑваш Ен, Шупашкар); Ярушева Ангелина (Тутарстан, Аксу районӗ); Мельникова Татьяна (Чӑваш Ен, Вӑрмар районӗ); Илларионов Стас (Чӑваш Ен, Красноармейски районӗ); Ульянов Кирилл (Чӑваш Ен, Шупашкар); Борисова Динара (Чӑваш Ен, Комсомольски районӗ); Серебряков Сергей (Чӑваш Ен, Етӗрне районӗ); Яковлева Анастасия (Чӑваш Ен, Муркаш районӗ); Сайкин Ростислав (Тутарстан, Пӑва районӗ).
Паян Чӑваш халӑхӗн аслӑ вӗрентӳҫине Иван Яковлевич Яковлева асӑнмалли кун. Вӑл пирӗнтен уйрӑлса кайнӑранпа 82 ҫул ҫитрӗ.
Йӑлана кӗнӗ тӑрӑх паян патриархӑмӑрӑн Шупашкарти палӑкӗсем умне чечексем хучӗҫ. И. Яковлев ӗҫӗсем пӗлтерӗшне паян кун та ҫухатман. Вӑл чӑваш халӑхне ҫырулӑх панӑ. 1868 ҫулта йӗркеленӗ Чӗмпӗр чӑваш шкулӗнчен ҫӗр-ҫӗр учитель вӗренсе тухнӑ. 1872 ҫулта кӑларнӑ букварь халӑх кӗнеки пулса тӑнӑ. Вӗрентекенӗмӗр ҫырса хӑварнӑ халал паянхи куншӑн та пысӑк пӗлтерӗшлӗ.
Патриархӑмӑра халалланӑ ӗҫ-пуҫа Республикӑри чӑвашсем анчах мар, тулашри ентешсем те ирттереҫҫӗ. Вӗрентекенӗмӗр тӑван ялӗнче Тутарстанри Кӑнна Кушкинче 1998 ҫулта Иван Яковлевич Яковлев музейне уҫнӑ, часовня пур. Шупашкарта ун ячӗпе университет, урамсем хисепленсе тӑраҫҫӗ.
Яковлевӑн сӑваплӑ та пархатарлӑ ӗҫӗ вилӗмсӗр. Малалла та ӑна упраса, аталантарса пырасчӗ.
Паян Тутарстанӑн муфтийӗ ҫине тапӑннӑ. Машинине сирпӗтнӗ хыҫҫӑн Илдус Файзов суранланнӑ (урисене хуҫнӑ) ҫеҫ. Пӗр сехет маларах вара унӑн ҫумӗ пулакан Валиулла Якупова вӗлернӗ — паллӑ мар хурахсем ӑна подьездра тапӑннӑ, ултӑ пуляпа пенӗ. Аманнӑскер вӑл машин патне ҫитсе водителе тапӑнни пирки пӗлтерме ӗлкӗрнӗ, анчах та пульница ҫитес умӗн сурансенчен вилнӗ.
Кӳршӗ республикӑн ШӖМӗ пӗлтернӗ тӑрӑх ҫак тискер ӗҫсен сӑлтавӗ муфтийсен тӗп ӗҫӗпе ҫыхӑннӑ. Уҫӑмлах каламаҫҫӗ пулин те радикаллӑ исламҫӑсем айӑплӑ тесе шутлаҫҫӗ. Тепӗр верси тӑрӑх паянхи тапӑнусем хаджа кайма уйӑрнӑ вырӑнсемпе ҫыхӑннӑ. Анчах та чылай эксперт шухӑшӗпе ку верси малти вырӑнта мар — ку хыпар пирки тахҫанах калаҫаҫҫӗ имӗш, ун пирки нумайӑшӗ пӗлеҫҫӗ иккен. Ҫакланасран хӑраса вӑрӑ-хурахсене тытмастчӗҫех тесе шутлаҫҫӗ экспертсем.
Паянхи пӑтӑрмах хыҫҫӑн Тутарстанри мечӗтсемпе тӳре-шара учрежденийӗсене вӑйлӑрах сыхлама пуҫланӑ.
Чӑваш Ен муфтийӗ Альбир Крганов Валиулла Якупов вилнӗ пирки унӑн ҫывӑх ҫыннисемпе тата тӑванӗсемпе перле хурланнине пӗлтернӗ.
Ҫӗртмен 25-мӗшпе утӑн 4-мӗшӗсенче Чӑваш Республикин хастар ҫыннисем инҫетри Алтай ҫӗрне кайса килчӗҫ — Чунҫӳрев-2012 кӑҫал пирӗн авалхи мӑн асаттесен ҫӗрне ҫитме тӗв тунӑччӗ.
Чи малтанхи чарӑну Пушкӑрт Республикинчи Хурамал ялӗнче пулчӗ. Ку ялта чӑвашсен хастар ҫынни В.В. Николаев ҫуралнӑ. Ҫулҫӳревҫӗсем паллӑ академикӗн вил тӑприйӗ ҫине чечек хучӗҫ, ялти музейпа паллашрӗҫ, вырӑнти халӑха концертпа савӑнтарчӗҫ. Юрӑ-ташӑ 4 сехет хушши янрарӗ — вырӑнти артистсем те пулчӗҫ, Шупашкартан тухнисем те. Хурамалсем хӑнасене чыслӑн апатлантарнӑ хыҫҫӑн чунҫӳревҫӗсем Алтая ҫул тытрӗҫ.
Алтай (чӑвашлатсан «Ылтӑн Ту» пулать) ҫӗрӗ ытла та инҫетре. Автобуспа пӗр чарӑнмасӑр каяс тесен 3 талӑк каймалла. Паллах, пӗлтӗр Дагестана ҫитнӗ ҫулҫӳревҫӗсемшӗн ку ҫул ытла вӑрӑм пулмарӗ — уйрӑмах водительсем хӑйсен ӗҫне лайӑх пӗлнӗрен ӗнтӗ. Автобус ҫӗмӗрӗлнине пула Омск ҫывӑхӗнче пӗр талӑк ирттерни те кӑмӑла пӑсмарӗ — хавхалантарчӗ ҫеҫ.
Ҫӗртмен 10-мӗшӗнче Тутар Республикинчи Лениногорск районӗнчи Ҫӗнӗ Шӗшкел ялӗнче Сабантуй уявӗ иртрӗ.
Сабантуй — уйри ӗҫсем хыҫҫӑн ирттерекен ҫулталӑкри пысӑк уяв шутланать. Ял халӑхӗ унта тӗрлӗ вӑйӑсем вылять, юрӑсӗм юрлать, ташӑсем ташлать. Тутарстанра уява пуҫласа яриччен, хӗрсем халӑх тумӗсемпе тутарсен йӑлана кӗнӗ ҫимеҫӗпе — чак-чакпа — халӑха хӑналарӗҫ.
Уява тӗрлӗ ушкӑнсем хутшӑнчӗҫ. Чи кӗҫҫӗнни — 6 ҫулта, чи асли — 65 ҫултаччӗ. Ытти ялтан килнӗ ушкӑнсемпе вырӑнти фольклор ушкӑнӗ те хутшӑнчӗ. Сабантуй уявӗнче чи паллӑ вӑйӑ вӑл — кӗрешӳ. Пӗрремӗш вырӑна тухнӑ маттура, Вахитов Тимура, така парнелерӗҫ.
Ӗҫре малта пыракансене, тӑрашса ӗҫлекенсене хавхалантарса парнесем парса чысларӗҫ.
Ҫӗртмен тӑххӑрмӗшӗнче Тутарстанӑн Аксу районӗнчи Емелькино ялӗнче Акатуй иртрӗ. Авалхи йӑлапа ку уява ҫурхи ака-суха вӗҫленсен, пӗтӗм ял-йышпа пуҫтарӑнса, выляса та кулса питӗ савӑнӑҫлӑн ирттереҫҫӗ.
Кӑҫалхи Акатуй та ыттисенчен кая юлмарӗ. Колхозсем пӗтсе пыраҫҫӗ пулсан та, сапана кайма ялти харпӑр хуҫалӑхсенчен вунӑ юланута яхӑн пуҫтарӑнчӗҫ. Ӑмӑртура Николай Егоровӑн «Верный» ӑйӑрӗ ыттисене самай кая хӑварса мала тухрӗ. «Колос» ТМЯО пуҫлӑхӗ А.Н. Чукин ӗҫре малта пыракансене, тӑрӑшса ӗҫлекенсене хавхалантарса парнесем пачӗ. Кӗрешсе вӑй виҫекенсене, ытти спорт ӑмӑртӑвӗсенче мала тухакансене наградӑларӗҫ. Акатуй паттӑрне, Леонид Новикова ӗлӗкхи йӑлапа така тыттарчӗҫ. Ҫав вӑхӑтрах Емелькино культура керменӗн «Шурӑмпуҫ» фольклор ушкӑнӗ пурне те хаваслӑ юрӑ-ташӑпа савӑнтарса тӑчӗ.
Уявран пурте тулли кӑмӑлпа саланчӗҫ.
Чӗмпӗрте пӗрремӗш хут регионсен хушшинчи «Яковлев вулавӗсем» иртрӗҫ. Ӑна облаҫри наципе культура автономийӗ йӗркелерӗ (председателӗ В.И. Сваев). Мероприятие Мускав, Чӑваш Ен, Самар Ен, Тутарстан хӑнисем килсе ҫитрӗҫ.
Малтанах пухӑннисем И.Я. Яковлев палӑкӗ умне чӗрӗ чечексем хучӗҫ, митинг ирттерчӗҫ. Унтан Чӗмпӗр чӑваш шкулӗнче «Яковлев тата хальхи самана» ӑслӑлӑхпа ӗҫлӗх конференцийӗ пулчӗ. Л.П. Кураков профессор, академик (Мускав) И.Я. Яковлев гений пулни ҫинчен, ун ятне канонизаци тӑвас пирки каларӗ. Ҫаплах Пӗтӗм Раҫҫей шайӗнче И.Я. Яковлев премине туса хурас пирки асӑнчӗ. «Пирӗн хамӑр Вӗрентекенӗмӗре нихҫан та манмалла мар, ун Халалӗпе пурӑнмалла, ун ӗҫӗсене малалла тӑсмалла», — терӗ Лев Пантелеймонович. Тухса калаҫакансем хушшинче «Чӗмпӗр чӑваш шкулӗ. И.Я.Яковлев хваттер-музейӗн» директорӗ Н.Литвинова, Н.Краснов профессор (Шупашкар), облаҫри вӗрентӳ управленийӗн тӗп специалисчӗ Ф.Улендеева, ЧР вӗрентӳ министерствин тӗп специалисчӗ И.
Чӑваш ҫамрӑкӗсен «Сувар» пӗрлешӗвӗ утӑ уйӑхӗн пуҫламӑшӗнче кашни ҫул Атӑлҫи Пӑлхар тӑрӑхне ҫула тухать. Пӗлтӗр вара Дагестана ҫул тытнӑ пулсан, кӑҫал Алтай тӑрӑхне ҫитсе килесшӗн.
Чунҫӳрев-2012 ҫӗртмен 25-мӗшӗнче пуҫланӗ. Маршрут: Шупашкар–Хусан–Ӗпхӳ–Курган–Омск–Барнаул–Горноалтайск — малалли ҫул каялла. Ҫӗр каҫма палӑртнӑ вырӑнсем: Пушкӑртстанра, Омск облаҫӗнче, Тутарстанри чӑваш ялӗсенче. Тутарстанри чӑваш ялӗсенче концерт та кӑтартма палӑртнӑ. Хальхи вӑхӑтра кайма шутлисен йышӗ — 45 ҫын. Хутшӑнма кӑмӑлланисем Тӗменпе Сарӑту облаҫӗсенчен те пур. Горноалтайск хулинчи чӑвашсем те пулӗҫ.
Горноалтайскра выранти халӑхӑн Эл-Ойын уявне хутшӑнӑпӑр, хулара уҫӑлакан пӗрремӗш этнопаркра юпа лартӑпӑр, така пусса чӳк тӑвӑпӑр, чӑвашла ятсем йышӑнӑпӑр.
Каяс кӑмӑл пулсан сирӗн карас телефонӗн 8-927-667-93-23 номерӗпе шӑнкӑравламалла (Олег Цыпленков). Ҫул хакӗ — 8 000 тенкӗ. Ҫынсен шучӗ нумайлансан икӗ автобуспа та кайма май пулӗ — кун пирки пӑшӑрханас ҫук.
Акан 17-27-мӗшӗсенче Пӗтӗмӗшле пӗлӳ паракан Красноармейски вӑтам шкулӗнче чӑваш чӗлхипе литератури тата тӑван ен культури вӗрентекен В.М. Михайлов пуҫарнипе тата Красноармейски район администрацийӗн вӗрентӳ пайӗ йӗркеленипе республикӑмӑрти районсем хушшинче «Улӑп — 2012: Эпир - Улӑп йӑхӗнчен!» инҫет вӑйӑ конкурс иртрӗ.
Вӑйӑ конкурса Раҫҫей историйӗн тата Чӑваш историйӗн ҫулталӑкне тата Чӑваш чӗлхи кунне халалланӑччӗ. Ыйтусем вара чӑваш халӑхӗн кун-ҫулӗпе тата культура аталанӑвӗпе ҫыхӑннӑччӗ.
Конкурса пурӗ 350 ытла ача заявка панӑ. Вӗсенчен 165 ача вӑйӑ конкурса хутшӑнма кӑмӑл туса сайта кӗрсе регистрациленнӗ. Вӑйӑ конкурс ыйтӑвӗсене вара 130 ача ҫеҫ хуравлама пултарнӑ. Пӗтӗмӗшле илсен, ҫак районсен вӗрентекенӗсемпе вӗренекенӗсем хастар пулчӗҫ:
Красноармейски районӗ — 75 ача;
Комсомольски районӗ — 15 ача;
Сӗнтӗрвӑрри районӗ — 14 ача;
Вӑрмар районӗ — 11 ача;
Канаш хули — 11 ача;
Шупашкар хули — 10 ача;
Хӗрлӗ Чутай районӗ — 6 ача;
Элӗк районӗ — 4 ача;
Елчӗк районӗ — 4 ача;
Етӗрне хули — 3 ача;
Ҫӗрпӳ районӗ — 3 ача;
Етӗрне районӗ — 2 ача;
Канаш районӗ — 2 ача;
Ҫӗрпӳ хули — 2 ача;
Куславкка районӗ — 2 ача;
Улатӑр районӗ — 2 ача;
Муркаш районӗ — 1 ача;
Ҫӗмӗрле хули — 1 ача;
Ҫӗмӗрле районӗ — 1 ача.
Аслӑ Ҫӗнтерӳ кунӗ ҫывхарсах килет ӗнтӗ. Ҫак ҫутӑ та пархатарлӑ Куна чыслакан халӑх пур тӗнчипех кӗтсе илет. 2010-мӗш ҫулта «Ҫӗнтерӳ автобусӗ» ятлӑ пуҫару Петербург хулинче пуҫланнӑччӗ. Вӑл ҫул ҫак хула урамӗсем тӑрӑх Сталин укерчӗкӗпе унӑн вырӑс халӑхне халаланӑ мухтав сӑмахӗсем ҫырса вырнаҫтарнӑ автобус куҫса ҫӳренӗ теҫҫӗ. Пӗлтӗр, 2011-мӗшӗнче вара ҫакӑн евӗр «тумланнӑ» «сталинобуссем» 11 Раҫҫей хулисенче анлӑ сарӑлнӑ. Кӑҫал вара 40 хула ҫак пуҫарӑва хутшӑнма йышӑннӑ теҫҫӗ, вӗсемпе пӗрле — Белоруҫӗн тӗп хули Минск та.
Ҫулталӑк пуҫламӗшӗнче Хусанти «Вӑхӑт пӗлтерӗшӗ» ятлӑ пӗрлешлӗх те ҫак акцие йӗркелеме тытӑннӑ иккен. Сталин 1945-мӗш ҫулта: «Ҫак черккене совет халӑхӗн сывлӑхӗшӗн, уйрӑмах вырӑс халӑхӗшӗн, ӗҫсе пама сӗнетӗп сире», — тесе каланӑ сӑмахӗсем Хусан хули хуҫисене килӗшмен иккен. «Вӑхӑт пӗлтерӗшӗ» пӗрлешлӗх ҫынни Елена Балтина каласа панӑ тӑрӑх Хусан хулин правительствин пӗр ҫыннин Айдар Абдулхаковӑн шухӑшӗпе Сталин сӑнӳкерчӗкӗсем тата унӑн сӑмахӗсем Раҫҫей халӑхӗсем хушшинче харкашу пуҫласа яма пултараҫҫӗ. Ытти «сталинобуса» хирӗҫ тӑраканӗсем ку пуҫару политикӑлла реклама тесе хулара вырнаҫтарма ирӗк парасшӑн мар иккен.
+4.3 °C