Ҫулла кӑҫал пирӗн тӑрӑха шӑрӑх ҫанталӑкпа килчӗ. Ҫурҫӗр енчи районсенче лару-тӑру ытлашшиех япӑх мар пулин те ҫавах та унта та шыв ҫителӗксӗррипе аптӑраҫҫӗ.
«Хыпар» хаҫат (паянхи кӑларӑм) пӗлтернӗ тӑрӑх Ҫӗрпӳ районӗнчи Акташкассинче те шыв ыйтӑвӗ ҫивӗч. Пачах та шывсӑр мар-ха — 20 метр тарӑнӑш икӗ пусӑ пур. Акташкассисене вара скважина юрӑхсӑра тухни, ӑна халӗ те юсаманни пӑшӑрхантарать иккен. 1992 ҫулта туса лартнӑ хыҫҫӑн 5–6 ҫултан вӑл типсе ларнӑ имӗш. Кайран, хӑвсамӑрах пӗлетӗр ӗнтӗ унашкал лару-тӑрура япала майӗпен-майӗпен юрӑхсӑра тухать. Кунта та юсаман.
2004 ҫулта Л. Анисимов пенсионер шыв пӑрӑхне юсас тӗлӗшпе ӗҫе пикеннӗ иккен — проектне хатӗрленӗ, тӗрлӗ кантура ҫыру ҫырнӑ. Хальхи вӑхӑтра патшалӑхран пулӑшу илес тесен ӗҫе пӗр-пӗр программӑна кӗртмелле. Ял халӑхӗ тӑрмашнӑ, министерствӑсем тӑрӑх ҫӳренӗ. Анчах та, 2005 ҫултанпах строймин ӗҫченӗсем «хушма укҫа» тупӑнасса кӗтеҫҫӗ имӗш. Пӗлтӗр тата проект кивелни пирки пӗлтернӗ пулать — хутсене ҫӗнӗрен хатӗрлемелле имӗш, вара 2017 ҫулхи программӑна кӗртме шанӑҫ тупӑнӗ.
Шыв ялта кирлех.
Кӑҫалхи ҫу кунӗсенче вӑйлӑ ҫумӑр та, хӑрушӑ аслати те, йывӑҫсене хуҫакан ҫил-тӑвӑл та пулчӗ. Вӗсем те пуль этеме шырлӑх нумаях кӳнӗ. Ҫапах та пӗр енчен пӗлтерӗшсӗр шӑрӑх кунсем ҫынна тата та нумайрах шар кӑтартнӑ. Хытӑ хӗртекен хӗвелтен тарса кӳлӗ таврашне кӗрсе нумайӑшӗ лӑпкӑллӑх шыраҫҫӗ, унта вара вӗсемпе тӗрлӗ пӑтӑрмахсем пулса иртеҫҫӗ.
Чӑваш Енри Раҫҫейӗн ИӖМ служби пӗлтернӗ тӑрӑх кӑҫал республикӑра шыв-шур таврашӗнче пурӗ 29 инкек тухнӑ, вӗсенчен 24 ҫынӑн пурнӑҫӗ татӑлнӑ. Нумай чухне инкек шыва кӗме юраман вырӑнсенче ишекенсемпе тата «хӗренкеленнисемпе» пулать иккен.
— Паян, утӑн 16-мӗшӗнче, 11:30 сехетсенче Ҫӗмӗрле хулинчи «Статуй пӗвере» ҫын путса вилнӗ, — пӗлтереҫҫӗ ведомствӑра. — Путакан хӗрарӑм ишме юраман вырӑна ӳсӗрле кӗнӗ, ҫакӑ вара ӗнтӗ инкеке лекнӗ сӑлтавӗ пулнӑ та.
Иртнӗ эрнекун, утӑн 12-мӗшӗнче, Шупашкар районӗнчи Типнер ялӗнче 50 ҫулхи арҫын путса вилнӗ. Шӑматкун, утӑн 13-мӗшӗнче, шыв-шурта вара Вӑрмар районӗнчи Кивӗ Вӑрмарта пурӑнакан 56 ҫулхи арҫын пурнӑҫӗ татӑлнӑ.
Нумай хваттерлӗ ҫуртсенче пурӑнакансене маларах ку ыйту кӑсӑклантарман та. Пур та — аван. Пӗрех мар-им епле ӑшӑнни? Халӗ вара ку ыйту ӑшӑ шывпа усӑ куракансене пурне те кӑсӑклантарать.
Ҫапла, хваттерти шыв икӗ майпа ӑшӑнать. Специалитсем уҫӑ тата хупӑ тытӑм ҫине уйӑраҫҫӗ. Ҫавна кура ҫынсем ӑшӑ шывшӑн тӗрлӗрен тӳлеҫҫӗ. Пирӗн епле-ши тесе пуҫ ватакансен ыйтӑвне уҫӑмлатма пулӑшас тӗллевпе Шупашкарти тытӑм компанисенчен пӗри — «Эткер» — Трактор тӑвакансенчен проспектӗнчи ҫуртсене журналистсене экскурсие чӗннӗ.
Чӑваш Енӗн тӗп ҫурт-йӗр инспекторӗ Иван Никитин ӑнлантарса панӑ тӑрӑх, уҫӑ тытӑм текеннинче шыв ансат меслетпе ӑшӑнни пирки каласа кӑтартнӑ. Ун йышшисенче шыва ӑшӑ сетӗнчен тӳрремӗнех илеҫҫӗ. Вӑл шыв таса, анчах ун пахалӑхӗ начартарах иккен. Хупӑ тытӑмра пӑрӑхпа пырса ӑшӑтмалли прибор патне ҫитет.
Ҫак эрнере Чӑваш Ен Элтеперӗ Михаил Игнатьев Ҫӗмӗрле хулине ҫитсе килнӗ. Анчах савӑнмалли сахал пулнӑ унта. Республика ертӳҫи хула пуҫлӑхӗсене Правительствӑна кӑна шанса лармалла марри, хӑйсем тӗллӗн те яваплӑ утӑмсем тумалли пирки аса илтернӗ.
Ҫӗмӗрлере шыв ыйтӑвӗ яланах ҫивӗч-мӗн. Асӑннӑ хулара пурӑнакансем республика Элтеперӗ нумаях пулмасть ҫынсен ыйтӑвӗсене тӑрӗ эфирта хуравланӑ чух та хӑйсен тӑрӑхӗнчи ҫивӗч самантсене хускатнӑ. Ӗҫ-пуҫпа Михаил Игнатьев хӑй паллашнӑ.
1990-мӗш ҫулта хута янӑ котельнӑй япӑхса кайнӑ. Ӑна тӗпрен юсаса ҫӗнетме ытла та хакла ларать-мӗн. Кунсӑр пуҫне муниципалитетӑн «Теплоэнерго» предприятийӗ газшӑн тата ҫутӑшӑн парӑм 150 миллион тенке яхӑн пухӑнса кайнӑ. Ытти хӑш-пӗр районта, ав, блоклӑ котельнӑйсем туса лартаҫҫӗ. Ӗҫӗ хӑвӑрт пулаканскер.
Лайӑххи пирки каласан, тӑлӑх ачасене, нумай ачаллӑ ҫемьесене тата ишӗлекен ҫурт-йӗрте пурӑнакансене хваттерсемпе тивӗҫтереҫҫӗ-мӗн-ха. Анчах кӑҫалхи ҫӗртмен 15-мӗшӗнче 16 хваттерлӗ ҫуртри пушар хыҫҫӑн хваттерсӗр юлнӑ ҫынсен ыйтӑвне татассипе йывӑрлӑх пур иккен.
Этем тени ырлӑха часах хӑнӑхать ҫав. Ҫук, начар мар пуль-ха ӗнтӗ ку. Акӑ, Шупашкар районӗнчи Ишлей ялӗнче пурӑнакансем вӗри шывсӑр аптӑраҫҫӗ. Сивӗ шыв ырлӑхӗпех ҫырлахма хӑнӑхнӑ ҫын «Калӑн, тупнӑ нуша. Эпир ялан ҫапла пурӑнатпӑр» тейӗ. Анчах ишлейсем ӑшӑ шывсӑр кӑна мар, сиввисӗр те хӑшкӑлаҫҫӗ-мӗн. Кун пек йывӑрлӑха сакӑр ҫурт лекнӗ иккен. Унта пурӑнакансем тележурналистсене пӗлтернӗ тӑрӑх. Вырӑнти ял тӑрӑхӗ вӗсене малтан пӗр уйӑхран вӗри шыв пуласса шантарнӑ иккен. Анчах шаннӑ кайӑк йӑвара пулман тенешкелех сиксе тухнӑ. Халӗ вӗсем ӑшӑ шыв ҫеҫ мар, сивви те хӑш чух пулманнипе тарӑхаҫҫӗ-мӗн.
Шыва ӑшӑтакан котельнӑй вырӑнти пӗр завод харпӑрлӑхӗнче иккен. Предприяти коммуналлӑ пулӑшушӑн ҫынсен парӑм пулнишӗн кӑмӑллах мар темелле. Ҫапах та куншӑн сакӑр ҫуртра пурӑнакан мӗнпур ҫыннӑн асапланмалла марри паллӑ ӗнтӗ. Ҫавӑнпах пулӗ вырӑнти ял тӑрӑхӗ ку ыйту ҫывӑх вӑхӑтра татӑласса шантаратех иккен. Мӗнех, пурӑнсан курӑпӑр теҫҫӗ-и-ха?
Канаш районӗнчи Шӑхасанти нумай хваттерлӗ ҫуртсенчен пӗринче, 11-мӗшӗнче, пурӑнакансем путвалта шыв тӑнипе, унтан ырӑ мар шӑршӑ хваттерсене хӑпарнипе халтан кайнӑ. Ҫуркуннеренпех ҫапла-мӗн. Ҫурт-йӗрпе коммуналлӑ тытӑмра ӗҫлекенсем килсе шыва уҫласа каяҫҫӗ иккен те, анчах кӑштахран каллех тулать.
Ҫакӑн сӑлтавне шыранӑ май ҫуртра пурӑнакансем канализаци пӑрӑхӗ шӑтӑк пуль тесе палӑртаҫҫӗ. Ҫурта тытса тӑракан компани вара хваттерте пурӑнакансене хӑйсене айӑплать. Вӗсем хӑйсем тӗллӗн путвал чавса пӗтернӗ мӗн-те ҫумӑр шывӗ лекет имӗш. «Дренаж тӑвасси пирки эпӗ темиҫе хутчен те сӑмах хускатнӑ», — тет иккен компани директорӗ Сергей Иванов. Анчах ку ӗҫе камӑн тытса тумалли пирки вӑл шарламан.
Шыв ҫукки ку ялта пурӑнакансене 20 ҫул нушалантарать имӗш. Иртнӗ ӗмӗрӗн 90-мӗш ҫулӗсенче шыв турулне юнашар яла куҫарса кайнӑранпа ҫакӑн пек асапланаҫҫӗ иккен Муркаш районӗнчи Ҫӗнӗ Матьӑк ялӗнче пурӑнакансем. Ҫӗнӗ Матьӑк Йӳҫкасси ял тӑрӑхне кӗрет. «Ҫӑлтан шыв йӑтакан урӑх ял ҫук та пирӗн тӑрӑхра», — теҫҫӗ иккен унта пурӑнакансем.
Юрать-ха, ҫӑл пур. Пӗтӗмпе виҫҫӗ таранах. Анчах ҫынсем шӑрӑх кунсене шикленсе кӗтеҫҫӗ иккен. Ун пек чухне вӑл типет имӗш. Витре йӑтса ҫырмана утма пулать-ха. Вӑл шывпа пахча ҫимӗҫе, выльӑха шӑварма аван. Анчах ӗҫме юрӑхлӑ мар. «Эп хам каяймастӑп. Мана ачасем кисле йӑтса парса хӑвараҫҫӗ те… Ҫакӑнта колонка пулсан ҫуршар витрен е куркапа та пулин йӑтӑттӑм», — тет-мӗн ялти кинемейсенчен пӗри Мария Сергеева. Ҫӑлти шыв типсен тӑрӑ шыв патне ял ҫыннисем хӑйсемпе кӳршӗллӗ яла куҫарса кайнӑ башня патне каяҫҫӗ иккен. Паллах, пурте мар. Машинӑллисем кӑна. Ара, кӗвентепе инҫетрен йӑтса ҫитереймӗн. Машина ҫуккисем, анчах вӑй-хал пуртараххисем урапа ҫине 40 литр кӗрекен битон лартса шыв сӗтӗреҫҫӗ иккен.
Ӗлӗк шыва ҫырмаранах йӑтса пурӑннӑ-ха. XXI ӗмӗрте пурӑнакансем вара кун пек нушаланасшӑн мар. Ҫапла пулмасӑр ӗнтӗ — чылай ялта халӗ хуларинчен кая мар-ҫке: пӳрте шыв та кӗрет, канализаци тунӑ, ҫӑвӑнмалли ятарлӑ кӗтессем вырнаҫтарнӑ. «Эпир кӑна темӗскерле», — тарӑхаҫҫӗ Шупашкар районӗнчи Пӗчӗк Аначкасси ялӗнче пурӑнакансем. Алькешран инҫе мар вырнаҫнӑ ҫав ял ҫыннисем шыва ҫырмари ҫӑлтан йӑтаҫҫӗ иккен.
Ял халӑхӗ каланӑ тӑрӑх, вӑл шыва ӗҫме хӑрушӑ — ҫӑлтан инҫех мар выльӑх ҫӑви вырнаҫнӑ-мӗн. Ҫуркунне уйрӑмах шиклентерет имӗш. Шыв питӗ лӗкӗллӗ пирки те пӑшӑрханаҫҫӗ-мӗн ҫынсем. «Выльӑх та ӗҫмест», — теҫҫӗ иккен вӗсем.
Тӳре-шара «туса парӑр» тесе ыйтнине кӑмӑлламанни паллӑ-ха. Ҫавӑнпа вӗсем «ҫынсен те хастар пулмалла» текелеме кӑмӑллаҫҫӗ. Пӗчӗк аначкассисем кӗтсе ларас темен — проектпа смета хучӗсене туса хатӗрленӗ: ҫапах та лав вырӑнтан хускалман. Аптӑранӑ енне вӗсем таҫта та ҫырса пӑхнӑ. Район администрацийӗнче шыв пуласси пирки шантараҫҫӗ-мӗн-ха. Анчах хӑҫан пирки унта та татса каламан иккен.
«Елчӗкре паян ниҫта та шыв тупма ҫук. Урамра шӑрӑх. Колонкӑсем ӗҫлемеҫҫӗ, хваттерсене шыв кӗмест. Пуҫлӑхсем вырӑнти хаҫатра ҫапла ҫырчӗҫ: «Ҫынсем колонкӑри шывпа ҫӗрулми анине шӑвараҫҫӗ. Ҫавӑнпа шыва ирхине 4 сехетре пуҫласа каҫхи 9 сехетчен паратпӑр». Тӗрӗссипе вара ирхи 4 сехетрен пуҫласа 7 сехетчен ҫеҫ параҫҫӗ. Талӑкне — 3 сехет.
Ҫынсем шыв илме ҫухрӑмран ҫырмари ҫӑла ҫӳреҫҫӗ... Мунча та ӗҫлемест... Пушар тухас пулсан мӗн тумалла?»
Пирӗн сайта ҫапларах ҫыру килчӗ. Шывпа тивӗҫтернӗ чухне кӑлтӑксем пулкалаҫҫех ӗнтӗ, уйрӑмах ҫак типӗрех тӑракан ҫанталӑк хушшинче. Елчӗксемшӗн ыйтӑвӗ чӑнах та ҫавӑн пекех ҫивӗч-ши?
Ӗнер, каҫхи 11 сехет те 15 минутра, Улатӑр хули шывсӑр тӑрса юлнӑ. Сӑлтавӗ — канализаци коллекторӗнче инкек пулнине кура ӗҫмелли шыв вӑхӑтлӑха чарса лартни. Ҫапла майпа 8 пине яхӑн ҫурта шыв пыма пӑрахнӑ. Ҫав шутра социаллӑ пӗлтерӗшлӗ объектсем те пур иккен. Хула мэрийӗ ӗнетернине шута илсен больницӑсенче, ача ҫуртӗнче, ҫул ҫитменнисен социаллӑ реабилитаци центрӗнче, ача сачӗсенче, социаллӑ сфера учрежденийӗсенче ҫапах та ӗҫмелли шывсӑр лартман иккен.
Сӑмах май, инкеке пӗтерме май килнӗ. Хула ҫыннисене ӗҫмелли шывпа тивӗҫтерме пуҫланӑ.
+12.5 °C