2011 ҫулта Чӑваш кӗнеке издательствинче Дмитрий Григорьевӑн «Кровь или 72 часа» мистикӑлла романӗ пичетленсе тухрӗ. Кӗнеке авторӗ – врач-генетик. Ун чухне вӑл Америкӑри Джонс Хопкинс институтӗнче (Балтимор хули) ӗҫлесе пурӑнатчӗ, ҫулсерен пӗр-икӗ хутчен Шупашкара килсе кайма май тупатчӗ. Пӗррехинче ҫыравҫӑ-медик кӗнеке корректурине вулама килчӗ, пысӑк калаҫу пуҫлас тӗллевпе хӑйпе илсе килнӗ пысӑках мар чӑматанне уҫса кӑтартрӗ. Унта туллиех темле пробиркӑсем лартса тухнӑччӗ, вӗсене… юн ярса тултарнӑ иккен. Чӑваш юнӗ! Ҫакна Дмитрий Николаевич палӑртсах каларӗ. Пробиркӑсене Шупашкарти юн илекен станцире хатӗрленӗ, вӗсене океан леш енне илсе ҫитерсе генетиксене параҫҫӗ, лешсен вара хӑш ген мӗн енӗпе этеме витӗм кӳнине тупса палӑртмалла.
«Чувашская полицитемия» текен чир пур иккен, унпа ытларах чӑваш ҫыннисем аптраҫҫӗ иккен, ҫавӑнпа ҫапла ят панӑ иккен ку чире. Генетикӑна тӗпчекенсем палӑртнӑ тӑрӑх, ҫак чир 62 пин ҫул каяллах пулнӑ, анчах ӑна 1960 ҫулта кӑна шыраса тупнӑ. 1977 ҫулта Чӑваш патшалӑх университетӗнче Лидия Полякова вырӑс храрӑмӗ ҫӗр ытла пациентӑн юнне тӗрӗслесе пӑхнӑ, хӑшӗсен хӗрлӗ пайӑркасем ытла та нумай пулни палӑрнӑ.
Шупашкар районӗнчи Ҫӗньялта ҫуралса ӳснӗ Александр Яковлев орнитолог ӗнер хӑйӗн черетлӗ ҫуралнӑ кунне паллӑ тунӑ.
Ҫӗршывӑн тӗрлӗ кӗтесӗнче: утравсемпе тинӗссем хӗрринче — кайӑк-кӗшӗк тӗнчине тӗпчекен маттур ҫак ҫынна ҫутӑ тӗнчене килнӗ ятпа Лӑпкӑ океан (Чукотка, Сахалин, Курил утравӗсем) хӗрринче пурӑнакансенчен пуҫласа Атлантика (Германи, Англи, Франци, Израиль...) таранах саламланӑ. Ӑшӑ сӑмахӗсем Раҫҫей, Казахстан, Украина, Беларуҫ урлӑ вӗҫнӗ. Шупашкар район ҫӗрӗ ҫинче ҫуралса ӳснӗскере юлташӗсем, ӗҫтешӗсем, вӗренекенӗсем, студентсем, фотографсем, ҫулҫӳревӗҫсем, кайӑк-кӗшӗке юратакансем, биологсем, ҫутҫанталӑкӑн уйрӑмах хӳтӗлемелли вырӑнӗсенче ӗҫлекенсем ырӑ суннӑ. Фейсбукри хӑйӗн страницинче пурне те тав тунӑ май Саша Яковлев малашне те хӑйӗн сӑнӳкерчӗкӗсемпе савӑнтарма тата ҫутҫанталӑк ҫинчен каласа кӑтартма шантарать.
Юлашки ҫулсенче Саша тӗрлӗ тӑрӑха кайса унти кайӑк-кӗшӗке тӗпчет. Пурне те хут ҫине куҫарать вӑл, ӳкерсе те илет. Аякри ҫӗрсенчи кайӑк-кӗшӗк тӗнчине ӑслӑлӑх ӗҫченӗ пек тӗпчессине Александр Яковлев 2013 ҫулта Курил утравӗ ҫинчи пысӑк сӑмсаллӑ ула кураксенчен пуҫланӑччӗ.
Шупашкарта археологи шыравӗ вӑхӑтӗнче тепӗр ӗлӗкхи кӑмака тупнӑ. ЧР влаҫӗсен официаллӑ порталӗ пӗлтернӗ тӑрӑх, халӗ ӑна тӗпчеҫҫӗ.
Шырав Ярославль урамӗнчи 29-мӗш ҫурт тӗлӗнче пулнӑ. Кӑмакана шӑпах унта тупнӑ. «Шупашкарти производство комплексӗ» археологи еткерне халӗ тишкереҫҫӗ.
Кӑмака виҫӗ камерӑран тӑрать. Вӗсене 9х16х32 калӑпӑшлӑ кирпӗчрен хатӗрленӗ. Специалистен шухӑшӗпе, ахӑртнех, унпа кирпӗч туса кӑларнӑ ҫӗрте усӑ курнӑ. Вӗсенчен вара Ярославль урамӗнчи ҫуртсене тунӑ.
Малтанлӑха пӗлтернӗ тӑрӑх, кӑмака XVII-XVIII ӗмӗр пуҫламӑшӗнчи. Тӗпчев малалла пырать.
Александр Яковлев биолога пӗлмен орнитолог ҫук пулӗ. Шупашкар районӗнчи Ҫӗньялта ҫуралса ӳснӗскер Чӑваш патшалӑх педагогика институчӗн химипе биологи факультетӗнче ӑс пухнӑ. Пӗр вӑхӑт вӑл Шупашкар районӗнчи Ҫӗньялти вӑтам шкулта вӗрентекенте тӑрӑшнӑ. Педагогика институтӗнче те ӗҫленӗ ҫак ӑслӑ этем, Ҫӗмӗрле районӗнчи «Наци вӑрманӗнче» директорӑн ӑслӑлӑх енӗпе ӗҫлекен ҫумӗнче те.
Юлашки ҫулсенче Саша тӗрлӗ тӑрӑха кайса унти кайӑк-кӗшӗке тӗпчет. Пурне те хут ҫине куҫарать вӑл, ӳкерсе те илет. Аякри ҫӗрсенчи кайӑк-кӗшӗк тӗнчине ӑслӑлӑх ӗҫченӗ пек тӗпчессине Александр Яковлев 2013 ҫулта Курил утравӗ ҫинчи пысӑк сӑмсаллӑ ула кураксенчен пуҫланӑччӗ.
Кӑҫал та орнитолог пӗр вырӑнта лармасть. Нумаях пулмасть вӑл Ямал ҫурутрав ҫинчен таврӑннӑ. Темиҫе кунтанах Амур тӑрӑхӗнчи Зея юханшывӗ хӗррине тухса кайнӑ. Унта вӑл Тукурингра ту сӑртӗнчи Зея заповедникӗнче тӗпчев ӗҫӗпе тӑрмашать.
Самар облаҫӗнче чӑвашсем сахал мар пурӑнаҫҫӗ. Ялӗсем те унта ҫук мар. Шикун районӗнчи Питреккел ялӗ те чӑвашсен шутланать, ӑна 1683 ҫулсенче чӑвашсем никӗсленӗ. Паянхи кун тӗлне ҫак чӑваш ялӗнче чӑвашсем хӑйсен тӑван чӗлхине упраса хӑварнӑ-и? Шӑп ҫак ыйтӑвӑн хуравне пӗлес тесе унта «Ирӗклӗх» пӗрлӗхӗн пайташӗ, хӑйӗн валли Юман чӑваш ятне илнӗ хастар ҫитнӗ.
Юманпа пӗрле кунта чӑваш ӳнер ӑстисем те ҫитнӗ. Вӗсем вырӑнти тавралӑха сӑнарласа кӑтартасшӑн.
«Ирӗклӗх» пайташӗ ялти чӑваш чӗлхин шайне тӗрӗслет, унӑн лару-тӑрӑвӗ пирки социаллӑ ыйтӑм ирттерет. Вӑл пӗлтернӗ тӑрӑх ялти нумай ҫын чӑвашла пӗлет-ха, ҫавах ытларах пайӗпе вӗсем — аслӑ ҫултисем. 30–40 ҫула ҫитнисене илсен те чылайӑшӗ чӑвашла пӗлмест иккен. Вӗсем ачисем вара пач та пӗлмеҫҫӗ. Чӑвашла пӗлекен пӗр ача та тупайман Юман.
Каласа хӑварас пулать, Юман ку тӗпчеве хӑйӗн ирӗкӗпе ирттерет. Хӑй вӑл ҫав енчисем те мар, Шупашкарта ҫуралнӑскер.
Чӑваш чӗлхеҫи Александр Савельев (Сантӑр Савкилта) кӑк алтай чӗлхине тӗпчеме йӗркеленӗ тӗнче шайӗнчи ушкӑна кӗнӗ. Eurasia3angle (Еврази виҫкӗтеслӗхӗ) тӗпчевҫӗсен никама пӑхӑнман ушкӑнӗ кӑк алтай чӗлхи мӗнле сарӑлнине тата мӗнле пулса кайнине тишкерӗ. Унта тӗрлӗ ҫӗршыври чӗлхеҫӗсем, археологсем тата генетиксем кӗнӗ. Ушкӑн Германири Йена хулинче тӗпленсе ӗҫлӗ, Сантӑр Савкилта унта тухса кайнӑ та ӗнтӗ.
«Виҫӗ дисциплина меслечӗпе усӑ курса эпир кӑк алтай вырӑна тупма шутлатпӑр, алтай чӗлхисен йышне кӗрекен халӑхсем континент тӑрӑх мӗнле сарӑлнине ӳкерме тӗв тунӑ», — пӗлтерчӗ пире Александр Савельев.
Чӑваш тӗпчевҫи тӗрӗк чӗлхисен пайӗшӗн яваплӑ пулӗ. Вӑл икӗ енпе ӗҫлӗ. Пӗри — тӗрӗк чӗлхинчи ял хуҫалӑх терминологийӗне тӗпчессипе ҫыхӑнӗ. Ӑсчахсем шутланӑ тӑрӑх тӗрӗксем куҫса ҫӳренӗ сӑлтавсене ял хуҫалӑх аталанӑвӗнче сӑнама пулать. Ку ӗҫ пӗтӗмлетӗвне кайрах кӗнекен пичетлесе кӑларасшӑн. Александр ӗҫӗн иккӗмӗш тӗпчев енӗ — филогенетика. Ӑнланмалла каласан — биологсем чӗрӗ организмсене классификациленӗ чухне усӑ куракан компьютер меслечӗсемпе тӗрӗк чӗлхисене тӗпчесси.
Ҫитес шӑматкун, ака уйӑхӗн 16-мӗшӗнче, «Исток» историпе йӑх тӗпчевҫисен клубӗ черетлӗ ларӑва пухӑнать.
Кун йӗркинче:
• «Основы генеологии» (чӑв. «Йӑх тӗпчевӗн никӗсӗ») вӗренӳ пособийӗн хӑтлавӗ. Ӑна Чӑваш патшалӑх педагогика университечӗн истори ӑслӑлӑхӗсен докторӗ, профессор Л.А. Ефимов ҫырса хатӗрленӗ. Хӑйӗн йӑхне тӗпчекенсемшӗн вӑл кӑсӑклӑ кӗнеке пулма тивӗҫ, ӑна автортан туянма май пур.
• Чӑаш халӑх ӑс-хакӑлӗпе ӳнер академийӗн йӑх тӗпчевҫисен секци ертӳҫи А.Н. Пояндаев хатӗрленӗ хӑтлавпа паллашни. Хӑйӗн сӑмахӗнче вӑл Улхаш ялӗнче ҫуралса ӳснӗ Пӗрремӗш тӗнче вӑрҫине хутшӑннӑ Фёдор Тихонов пирки каласа парӗ.
Тӗлпулура кашни йӗх-нӗсӗле тӗпченӗ чухне сиксе тухакан ыйтусем ҫине хурав тупма, шырав меслечӗсемпе паллашма пултарӗҫ. Клубӑн ларӑвӗ ака уйӑхӗн 16-мӗшӗнче Наци вулавӑшӗнче иртӗ. Сире 10 сехетре 137-мӗш пӳлӗмре кӗтеҫҫӗ.
Браун университетӗнче тӗпчев ирттернӗ, пуяннисемпе чухӑннисем укҫана мӗнле тӑкакланине тишкернӗ. Хайхи университет ӑсчахӗсем ҫак ӗҫе 5 ҫул ытла тунӑ тесе пӗлтереҫҫӗ. Вӗсене пӗр ыйту кӑсӑклантарнӑ: пуяннисемпе чухӑннисем хӑйсен укҫине мӗнле тӑкаклаҫҫӗ? Тӗпчевре 150 пин ҫын ытла хутшӑннӑ. Тӳрех каласа хӑварас пулать, кунти сӗнӳсем Раҫҫейри халӑха пырса тивмесӗр те пултараҫҫӗ, тӗпчевӗ тем тесен те АПШ-ра иртнӗ-ҫке. Ҫынсем укҫана тӑкаклас йӑлана мӗнле туса пынине тӗпченӗ май ҫакнашкал уйрӑмлӑхсем асӑрханӑ:
Пуяннисен ытларах пайӗ (67%) хушма тупӑш илес тесе темӗнле те тӑрӑшаҫҫӗ. Чухӑннисене пӑхас пулсан, ку тӗлӗшпе 6% ҫеҫ уйрӑлса тӑрать. Тӗпчевҫӗсем палӑртнӑ тӑрӑх — укҫаллӑ пулас тесен хӑвӑн вӑхӑта ахаль ирттермелле мар, укҫа ӗҫлесе илме майсем тупмалла. Нумай ӗҫлен — сан алӑра укҫи те ытларах пулать.
Лотерей билетне чухӑнсенчен 77% туянать, пуяннисенчен вара — 6% ҫеҫ. Чухӑнсен ҫитменлӗхӗ — вӗсем темле майпа харӑс пуйса кайма ӗмӗтленеҫҫӗ. Чӑн та, хӑшӗ-пӗрин ҫулталӑк хушшинче лотерей билечӗ туяннӑ укҫана пухас пулсан сахал мар пуҫтарӑнӗччӗ пуль.
Канадӑри Макгилла университечӗн психологӗсемпе нейрофизиологӗсем тӗпчесе пӗлнӗ тӑрӑх ача малтанхи икӗ ҫулӗ хушшинче илтнӗ чӗлхе унӑн нерв тытӑменче те пуҫ миминче те йӗр хӑварать. Малашне вӑл урӑх чӗлхе тавралӑхӗнче пурӑнсан та, ӑна мансан та, пуҫласа илтнӗ чӗлхе ҫав-ҫавах тӑван чӗлхе пек упранать. Кун пирки Nature Communications журналта ятарлӑ статья тухнӑ. «Интерфакс» сайтӗнче ӑна тишкерсе пичетленнӗ статьян куҫарӑвӗпе сире Чӑваш халӑх сайчӗ паллаштарать.
Сӑнав ирттерме ӑсчахсем ачасене виҫӗ ушкӑна пайланӑ: Францире пурӑнса хрантсусла калаҫакансем (10 ача), Франци кил-йышне усрава илнӗ Китайра ҫуралнӑ ачасем (21 ача, Францие куҫса килнӗ чухнехи вӑтам ӳсӗм — 12,8 уйӑх), француз чӗлхине вӗренекен, унпа ирӗклӗн калаҫакан китай ачисем (12 ача).
Пурне те фонологи ӗҫне тӗпчекен тест витӗр кӑларнӑ. Ҫак тӗрӗслев ытларах чухне вӑл икӗ пайран тӑрать: кӗске вӑхӑт хушшинче илтнӗ сасӑ-фонемӑсем (пӗр е темиҫе сӑмах) упранассине тата артикуляцилесе тепӗр хут калама пултарассине (вӑл асӑмра хӑварнӑ йӗре ҫухалма памасть) тишкересси.
Ситнейри (Австрали) медицина шкулӗнче ӗҫлекен специалистсем мӗнле апат ҫинипе пуҫ мими пысӑкӑшӗ хушшинче ҫыхӑну пуррине палӑртнӑ.
Ӑсчахсен шучӗпе кашни кун «синтетикӑлла» хатӗрленӗ апат-ҫимӗҫпе тӑрансан ку пуҫ мими пысӑкӑшне сиен кӳрет — вӑл пӗчӗкленет. Сывлӑхшӑн япӑх апат гиппокамп калӑпӑшне пӗчӗклетет иккен, лешӗ вара вӗренӳшӗн, асра тытассишӗн яваплӑ тата психика чирӗсенчен сыхлать.
Тӗпчеве 60–64 ҫулхи ҫынсем хӑйсен ирӗкӗпе хутшӑннӑ. Пылак шыв, тӑварланӑ апат, ӑшаланӑ аш тата ытти сиенлӗ апат ҫеҫ ҫинӗ ҫынсен сулахай гиппокампӗ сӗтеклӗ ҫимӗҫ ҫиекеннисенчен пӗчӗкрех пулнӑ. Специалистсен шучӗпе мӗнле апат ҫинипе пуҫ мими калӑпӑшӗ хушшинчи ҫыхӑну пур ӳсӗмри ҫынсен те пӗрешкелех. Ку ачасене те пырса тивет.
Сӑмах май, арҫынсен гиппокампӗ ҫулсем иртнӗ ҫемӗн пӗчӗкленет, хӗрарӑмсен вара ҫавнашкалах юлать.
+4.3 °C