Шотландире чи авалхи календарь тупнӑ иккен, ӑна шӑтӑк алтса хатӗрленӗ пулать. Ӑсчахсен шухӑшӗпе календаре 10 пин ҫул каялла авалхи сунарҫӑсем ӑсталанӑ иккен. Месопотаминче тупнӑ календарьсемпе танлаштарсан — унччен чи авалхисем шутланнӑ — вӗсем темиҫе пин ҫул авалтарах пулаҫҫӗ.
Британи археологӗсем Крейзес замокӗ ҫумӗнче 12 шӑтӑк тупнӑ — вӗсем тӑрӑх ӗлӗк уйӑх тӑхрине (фазине) пӗлме пултарнӑ имӗш. Ӑсчахсен шухӑшӗпе шӑтӑксене авалхи сунарҫӑсем йывӑҫ юпасем лартнӑ пулнӑ. Хӑш-пӗр путӑка унсӑр пуҫне хӗллехи кун таврӑннӑ вӑхӑтри хӗвел тухӑҫнелле тунӑ — ҫапла май вӗсем календаре йӑнӑшсӑр шутласа пынине тӗрӗслеме пултарнӑ.
Крейзес замокӗ патӗнче археологсем 2004 ҫултанпа чаваҫҫӗ, анчах мӗн тупнине нумай пулмасть ҫеҫ пичетлеме пултарнӑ имӗш — 4 университетри темиҫе ӑсчах ҫак вӑхӑт хушшинче хӑйсен тӗпчевне ҫырнӑ, фактсене тӗрӗсленӗ.
Нумай пулмасть «Proceedings of the National Academy of Sciences» журналта тӗпчевҫӗсен кӑсӑклӑ статьи пичетленсе тухнӑ. Ӑсчахсем шыраса тупнӑ тӑрӑх чӗрӗ организмсем ураланма пуҫлани шывран тухичченех аталаннӑ иккен.
Тӗпчевре Африкӑри иккӗлле сывлакан протоптӗрсемпе (Protopterus annectens) усӑ курнӑ. Ӑсчахсем ҫитӗнсе ҫитнӗ пулла аквариума вырнаҫтарса ун хыҫҫӑн пысӑк хӑвӑртлӑхпа ӗҫлекен камерӑпа сӑнанӑ. Ҫапла май чӗрӗ чунӑн куҫӑм биомеханикине палӑртма май килнӗ.
Ӑсчахсем унчченех ҫак пулӑсен ҫунатти ишме ҫителӗксӗр пулнине асарханӑ (вӗсем ҫӗлен пулӑ евӗр пӗтӗм кӗлеткине усӑ кураҫҫӗ). Ку тӗпчев вара ҫӗннине чылай уҫса панӑ. Протоптӗр, иккен, ҫунаттисемпе шыв тӗпӗнчен тапса хӑпарма усӑ курать. Ӑсчахсем икӗ тӗслӗ куҫӑм асӑрханӑ — «утӑм» (ҫунаттисемпе черетлӗ хускатнӑ чухне) тата «сикни» (пылӑ йӗкӗр ҫунаттисемпе харӑс тапса хӑпарнӑ чухне).
Ку тӗпчевсем чӗрӗ чунсен куҫӑм механики аталавӗ пирки ҫирӗпленнӗ шухӑша ҫӗнӗлле пӑхма хистеҫҫӗ. Ӑсчахсен шухӑшӗпе ку куҫӑмпа девон тапхӑрӗнче (416-360 миллион ҫул авал) авалхи пулӑсем те усӑ курма пултарнӑ. Хальччен асӑрханӑ чулланнӑ йӗрсене ҫапла май ҫӗр тӑрӑх утакан чӗрчунсем мар, пулӑсем те хӑварма пултарнӑ — кӑна ӑсчахсем шута илме сӗнеҫҫӗ.
+18.3 °C