Муркаш районӗнчи Ильинкӑри авалхи юмана «Чӗрӗ ҫутҫанталӑк палӑкӗ» статус панӑ. Специалистсем каланӑ тӑрӑх, унӑн ӗмӗрӗ 362 ҫулпа танлашать. Вулли 182 сантиметр, ҫавӑрса тытса илес тесен темиҫен алла аллӑн тытӑнса тӑрса тухмалла: сарлакӑш — 570 сантиметр. Юмана виҫӗ хутчен те аслати ҫапнӑ иккен. Унччен йывӑҫ тӑршшӗ 26 метр ҫӳллӗш пулнӑ, халӗ 24 метр тӑрса юлнӑ. Ҫамрӑк мар пулин те юман халӗ те йӗкел тӑвать.

Ятарлӑ статус панипе ирттернӗ савӑнӑҫлӑ мероприятие Чӑваш Ен Элтеперӗ Михаил Игнатьев хутшӑннӑ. Унта Федераци Канашӗн ҫутҫанталӑк пуянлӑхне упраса хӑварассипе ӗҫлекен канашӗн ӗҫ тӑвакан дирекцийӗн ертӳҫи Владимир Зотов тата асӑннӑ органӑн пайташӗ Сергей Пальчиков, Федерацин Атӑлҫи округӗнчи Вӑрман департаменчӗн ертӳҫи Александр Орнатский тата ыттисем хутшӑннӑ.

Сӑнсем (25)

Шупашкар хулинчи Деменьтев урамӗнче 18-мӗш ҫуртӑн 1-мӗш корпусӗ таврашӗнче хӑйне евӗрле пӗчӗк «аквапарк» ӑсталаннӑ. Ҫумӑр ҫунӑ хыҫҫӑн ача-пӑча площадкинче пысӑк, тарӑн кӳлленчӗк пулса тӑрать. Ҫав хушӑрах ӑмӑр кунсенче ланкашка хӑйӗн тарӑнӑшне ҫухатмасть, ӳссе тӑрать ҫеҫ.

Шӑпӑрлансене ку вара пачах та кулянтармасть, вӗсем хаваспах ача-пӑчасем валли ятарлӑ ӑсталанӑ сӑрт ҫинчен шывалла шуса анаҫҫӗ, унта кӑвакалсем пек чӑпӑлтатаҫҫӗ. Ҫав-ҫавах ку кӳлленчӗке кӗме именсе тӑракансем те пур. Ҫавӑнпа та ҫутҫанталӑк ӑсталанӑ «аквапарк» пурин кӑмӑлне те каймасть ҫав.

Ҫумӑр паян та япӑхах мар ҫурӗ апла тӑк «мини-аквапаркра» шыв татах та тулӗ-ха, хӳхмӗ.

Кулленхи пурнӑҫра пулса иртекен ӗҫ-пуҫсене сӑнатӑн та «ку мана пырса тивмест, ку пулӑм манпа пулса иртеймест» тесе шанса тӑратӑн ҫеҫ. Анчах шаннипе кӑна ӗҫ лайӑх вӗҫленмест-ха. Тем тесен те этемӗн хӑйӗнех асӑрхануллӑ пулмалла, пурнӑҫ вӑл вӑйӑ мар.

Паян пӗрлӗхлӗ хурал-диспетчер служби кану кунӗсен пӗтӗмлетӗвӗсене тунӑ. Вӗсем пӗлтернӗ тӑрӑх, ӗнер, утӑн 28-мӗшӗнче, Сосновкӑра Ҫутӑ кӳлӗ таврашӗнче 27 ҫулхи хула ҫынни ҫухалнӑ. Паллаканнисем пӗлтернӗ тӑрӑх каччӑ кӑмпа татма тухса кайнӑ пулнӑ, ҫавӑнпа та яш ӑнсӑртран мари вӑрманне кӗрсе ҫухалса кайма пултарнӑ. Ҫамрӑка ИӖМ ӗҫченӗсемпе Шупашкарти икӗ волонтер ушкӑнӗ шыранӑ. Каҫ кӳлӗм тӗлнелле вара каччӑ ҫинчен хӑрушлӑ хыпар тухнӑ — ҫамрӑка ҫиҫӗм ҫапса вӗлернӗ иккен.

Тӑванӗсемпе юлташӗсем каччӑ ҫинчен лайӑххине кӑна асӑнаҫҫӗ. Ҫутҫанталӑка, юрӑ-кӗвве юратнӑ ҫамрӑкӑн ҫак пурнӑҫран вӑхӑтсӑр уйрӑлмалла пулнӑ. Ҫывӑх юлташӗсем пӗлтернӗ тӑрӑх каччӑн хӗрӗ те пулнӑ, ҫурла уйӑхӗнче вӗсем пӗрлешме те шут тытнӑ пулнӑ.

Ҫӗр чӑмӑрӗнче ҫак кунсенче пӗр кӑсӑклӑ пулӑм пулса иртнӗ тет. Арктикӑра (Ҫурҫӗр полюсӗнче), иккен кӳлӗсем йӗркеленме пуҫланӑ. Ҫакна ҫав тӑрӑхри экологи обсерваторийӗ асӑрханӑ имӗш.

Ӑсчахсем ӑнлантарнӑ тӑрӑх кӳлӗсем ҫанталӑк ӑшӑтнӑран йӗркеленнӗ иккен — Арктикӑра икӗ эрне ӗнтӗ ӑшӑ ҫанталӑк тӑрать. Унти температурӑна сӑнакансем пӗлтернӗ тӑрӑх утӑ уйӑхӗн пуҫламӑшӗнче кунта вӑтам температура 1–3 градус ӑшӑрах тӑнӑ пулать.

Анчах ку вӑхӑтлӑха ҫеҫ иккен — ҫывӑх вӑхӑтра сивӗ сывлӑш таврӑнать, вара кӳлӗсем каллех шӑнса ларӗҫ. Тӗнче океанӗнчи шыв ҫӗкленессинчен те шикленме кирлӗ мар теҫҫӗ ӑсчахсем — мӗн ирӗлни каялла шӑнса ларӗ.

Ҫӗмӗрле хулинчи «Ылтӑн уҫӑ» ача пахчине ҫӳрекен шӑпӑрлансем ҫутҫанталӑк хӑй евӗрлӗхне хаваспах туптаҫҫӗ. «Ӑҫтан ҫил вӗрет? Мӗншӗн ҫӗр нӳрӗ» — хӑйсен воспитатӗлесене вӗсем ҫакӑн йышши ыйтусем параҫҫӗ. «Ылтӑн уҫӑ» педагогӗсем вара хуравӗсене сӑмахпа кӑна мар, куҫӑн та кӑтартса пама хатӗр — учреждени таврашӗнче ача-пӑча метеостанцийӗ ӗҫлет.

Пӗчӗк шӑпӑрлансем вара хӑйне евӗр ҫунталӑка тӗпчемелли станцире ҫанталӑк тӑрӑмне, сезон улшӑнӑвне, талӑк ритмне тата сывлӑш температурине тӗпчеҫҫӗ. Сӑмахран, ҫак кунсенче шӑпӑрлансем хӑйсем тӗллӗн ҫанталӑк шӑрӑх та уҫӑ пулнине те палӑртнӑ.

Тулта уҫӑлса ҫӳренӗ чухне метеостанцийӗ кӗрсе тухни ача-пӑчана самай хаваслантарать. Ҫутҫанталӑка пӗчӗкренех тӗпчеме вӗренни шӑпӑрлансен тавракурӑмне анлӑлатать, тавралӑха хаклама, хисеплеме вӗрентет.

Республикӑра регион пӗлтерӗшлӗ ҫӗнӗ ҫутҫанталӑк палӑкӗн ятне «Куснарти ҫӑлкуҫ» тивӗҫнӗ. Хӑйне майлӑ ята Куславкка районӗнче вырнаҫнӑ ҫӑлкуҫ республика правительствин килешӗвӗпе паян, утӑн 10-мӗшӗнче, илнӗ.

Чӑваш Енӗн Ҫутҫанталӑк министерствин пуҫлӑхӗ Иван Исаев палӑртнӑ тӑрӑх ҫӗнӗ ҫутҫанталӑк палӑкне ҫӗнетсе илем кӳнӗ, ҫӑлкуҫри шыв дебичӗ — 0,5 л/с. 0,18 га лаптӑклӑ палӑка хута ярас тӗллевӗ — культура-истори, ӑслӑлӑх, ҫутлӑх пӗлтерӗшлӗ ҫутҫанталӑк объектне упраса хӑварассинче.

«Куснарти ҫӑлкуҫ» проекта Куславкка районӗнӗн администраци пуҫлӑхӗн тата Куснар ял тӑрӑхӗн пуҫарӑвӗпе пурнӑҫа кӗртнӗ.

Ҫутҫанталӑкминӗ утӑн 1-мӗшри кӑтартӑвӗсемпе килешӳллӗн республика тӗрлӗ лаптӑкӗнче регион пӗлтерӗшлӗ 9 ҫутҫанталӑк ӗскерне тата вырӑнти пӗлтерӗшлӗ 12 объекта (Канаш, Комсомольски, Муркаш тата Ҫӗрпӳ районӗсенче) хута янӑ.

Малалла...

Шывран вут пек хӑра, вутран шыв пек хӑра тенӗ чӑваш. Чӑн та, иккӗшӗ те шӳтлемелли япаласем мар ҫав. Тата вӑрӑран юлать, вутран юлмасть тенине шута илсен пушшех те шиклентерет. Шӑматкун, акӑ, Патӑрьел районӗнчи Ҫӗнӗ Ахпӳрт ялӗнче инкек пулса иртнӗ. Ҫав кунхи вӑйлӑ ҫумӑр вӑхӑтӗнче ҫиҫӗме пула 59 ҫулти арҫын сарайӗ тивсе илнӗ. Ҫулӑмпа кӗрешме пырса ҫитнӗ Инкеклӗ ӗҫсен министерствин ӗҫченӗсем, Турра шӗкӗр, вута алхасма паман — хӑвӑрт сӳнтернӗ. Ҫапах та хуралтӑн ҫивиттийӗ ҫунса кайма ӗлкӗрнӗ, вӑл хӑй те самай сиенленнӗ. Тӑкака 25 пин тенкӗпе хаклаҫҫӗ.

Шупашкар хулинчи пӗр хваттерте кӑсӑклӑ пулӑм асӑрханӑ. Хулара пурӑнакан Ильнара (вӑл пурӑнакан ҫурт Чернышевский урамӗнче вырнаҫнӑ) пӗлтернӗ тӑрӑх вӗсен хваттерне икӗ кун хушши ҫара ҫерҫи хӑнана пырса кайнӑ иккен.

— Вырсарникун, ҫӗртмен 23-мӗшӗнче эпӗ варени вӗрететтӗм, каҫ кӳлӗм ӑна сивӗнме лартас терӗм. Ирхине вара тӗрӗслесе пӑхнӑ хыҫҫӑн сасартӑк тазра ҫара ҫерҫи ишнине асӑрхарӑм. Ку ҫеҫ те мар, тепӗр кунхине вӗсем виҫҫӗн пырса кӗчӗҫ. Ҫӳрҫӗр иртнӗ 2 сехетре эпир ҫунат ҫапнӑ сасӑран вӑранса кайрӑмӑр. Ҫара ҫерҫисене курсан вара кусем варени тутанма килнӗ ӗнтӗ тесе пуҫа хыҫкаларӑмӑр. Чӑн та тӗлӗнтермӗш япала. Ытти кун та хӑнана кӗтмелле пулӗ-ши, — пӗлтерет Ильнара Аушева.

Чӗрчун пурнӑҫне ӑҫта пӗлекенсем ҫак ӗҫ-пуҫ хутран-ситрен ҫеҫ тӗл пулма пултарни ҫинчен палӑртаҫҫӗ.

— 15 ҫул каярах ҫара ҫерҫи йышӗ республикӑра пысӑкрахччӗ, халь вара сахалрах вӗсем. Хӗрлӗ кӗнекене те кӗртнӗ пулнӑ, ҫавӑнпа та сайра хутра ҫеҫ тӗл пулайӑн, — ҫапла хакланӑ «Сӑрҫум» заповедникӑн директор ҫумӗ Александр Димитриев.

Юлашки вӑхӑтра таврана шӑрӑх та хӗвеллӗ кунсем ҫавӑрса илчӗҫ. Ҫакна пула вӑрмансенче пушар сиксе тухас хӑрушлӑх пысӑк. Инкек-синкекрен сыхланас тӗлӗшпе Чӑваш Республикин ҫутҫанталӑк пурлӑхӗпе экологи министерстви ятарлӑ хушу кӑларнӑ, унпа килӗшӳллӗн ҫӗртмен 28-мӗшӗпе утӑн 18-мӗшсенче вӑрмана ҫӳреме чараҫҫӗ.

Министерство ӗҫченӗсем вӑрмана ҫӳремешкӗн тӑхтама ыйтаҫҫӗ, уҫӑлма кайсан та кӑвайт чӗртме хушмаҫҫӗ, пирус таврашне сӳнтермесӗр пӑрахма юраманни пирки асӑрхаттараҫҫӗ.

Ҫак канмалли кунсенче республкӑра ҫил-тӑвӑл алхасас хӑрушлӑх пур-мӗн. Кун пирки Чӑваш Енӗн Инкеклӗ ӗҫсен министерстви тата Чӑвашгидрометцентрӗ пӗлтерет. Синоптиксем аслати тата авӑк ҫил вӗрессине систереҫҫӗ. Улшӑнса тӑракан пӗлӗтлӗ ҫанталӑк тӑмалла иккен, вырӑн-вырӑнпа ҫумӑр кӑштах ҫӑвасса шантараҫҫӗ.

Сывлӑш температури каҫхине 16–23 градус пулмалла, кӑнтӑрла – 28–33 градус ӑшӑ. Ҫил ҫурҫӗр-хӗвелтухӑҫ енчен ҫеккунтра 3–8 метр хӑвӑртлӑхпа вӗрмелле, аслати вӑхӑтӗнче унӑн хӑвӑртлӑхӗ 20 метра ҫитмелле.

Ҫил-тӑвӑла пула ҫутӑ тата ҫыхӑну пӑралукӗсем татӑлас хӑрушлӑх пулӗ. Автотрнапсортӑн та ҫулта-йӗрте асӑрхануллӑ пулмалла. Тата ҫанталӑк шӑрӑх та типӗ тӑнине пула вӑрмансенче пушар тухас хӑрушлӑх пысӑк.