Октябрӗн 30-мӗшӗ — политика репрессийӗсенче асап тӳснисене асӑнмалли кун
ҪАПЛА каласа, куҫҫуль юхтарса йӗнӗ Дарья Трофимова хӑйне тытса кайма килнӗ милиционерсем умӗнче. Анчах йӗни те, тархаслани те пулӑшайман: ҫуркуннехи ҫав каҫ Ҫӗнӗ Тӑрӑн ялӗнчи 5 ҫынна конвойпа Улатӑр тӗрмине илсе кайнӑ. Дарья Трофимова та — 27-ри тӗттӗм чӑваш хӗрарӑмӗ — икӗ ҫулти тата ултӑ уйӑхри ачисене куҫҫульпе йӗпетсе инҫе ҫула пуҫтарӑннӑ.
Чӑваш АССРӗн Тӗп сучӗ ҫумӗнчи ятарлӑ коллеги Ҫӗнӗ Тӑрӑн ялӗнчи граждансене айӑпласа йышӑннӑ приговортан
(1935 ҫулхи августӑн 2-4-мӗшӗсем)
1935 ҫулхи августӑн 2-4-мӗшӗсенче ЧАССР Тӗп сучӗ ҫумӗнчи ятарлӑ комиссии Шупашкар хулинче иртнӗ судӑн хупӑ ларӑвӗнче ЧАССР Патӑрьел районӗнчи (ун чух Ҫӗнӗ Тӑрӑн ялӗ ҫак района кӗнӗ — авт.) Ҫӗнӗ Тӑрӑн ялӗнчи ҫак граждансен 74-мӗш номерлӗ уголовнӑй ӗҫне пӑхса тухнӑ:
1. Гаврилов Николай Алексеевич, 1874 ҫулта ҫуралнӑ, чӑваш, хутла кӑштах пӗлет, ҫемьеллӗ, партире тӑмасть, кулак тесе судпа айӑпланнӑскер.
2. Андреев Илья Андреевич, 55 ҫулта, чӑваш, хутла пачах та пӗлмест, ҫемьеллӗ, партире тӑмасть, судпа айӑпланман, колхоза кӗмен.
Истори страницине уҫсан...
Чӗмпӗр кӗпернин Пӑва уесӗнчи ялсенче шкулсем уҫас, вӗсене учительсемпе тивӗҫтерес ӗҫре И.Я.Яковлева халӑх училищисен инспекторӗ, каярахпа директорӗ пулнӑ И.Н.Ульянов пысӑк пулӑшу панӑ. Илья Николаевича ҫак ӗҫе шаниччен пуҫламӑш училищӗсенчи лару-тӑру питӗ кӑткӑс пулнӑ, ачасене ӑнсӑртран тупӑннӑ ҫынсем вӗренткеленӗ тӗслӗхсем те паллӑ. Вӗсен ятарлӑ педагогика пӗлӗвӗ те пулман.
И.Н.Ульянов, инспектор тӗрӗслевӗпе кӗпӗрнери ялсене тухса ҫӳренӗ чух, ҫак ҫитменлӗхсене тӳрех асӑрханнӑ.
1871 ҫулхи декабрӗн 20-мӗшӗнче И.Н.Ульянов хыҫлӑ ҫула кӳлнӗ икӗ лашапа (ывӑннӑ лашасене Упи вулӑсне кӗрсе ҫӗннисемпе улӑштарнӑ — авт.) Чиркӳллӗ Шӑмӑршӑ ялне пырса ҫитет. Кунти шкулта ӑна пӑшӑрхантараканни тата тарӑхтараканни пайтах тупӑннӑ. Инспектор хӑйӗн ӗҫ хутӗнче ҫапла ҫырнӑ: «Шӑмӑршӑ шкулӗнче ҫар училищине пӗтернӗ Теплов учитель ӗҫне туса пырать. Унӑн «вӗрентӗвӗ» ҫапларах пулса пырать: кашни вӗренекен ал айӗнче мӗнле кӗнеке пур, ҫавна вулать; ҫавна пулах пӗри — Евангели вулать, тепри — «Мирской вестник» журналти сыр тума вӗрентекен статьяна шӗкӗлчет, виҫҫӗмӗшӗ — Галахов хрестоматине алла тытнӑ, хӑшӗсем вара Максимовӑн «Край крещенского света» кӗнекипе е виҫӗ пӗр тӑван ҫинчен хывнӑ юмахпа палашаҫҫӗ.
80 ҫул иртсен мӑнукӗ район хаҫачӗ пулӑшнипе хӑйӗн ҫывӑх ҫыннин вил тӑприне шыраса тупнӑ.
Тӑван ҫӗр-шывӑн Аслӑ вӑрҫи кӗрленӗ ҫулсем пиртен аякран аякка кайса пыраҫҫӗ, ҫав ҫулсемпе пӗрлех Ҫӗнтерӗве ҫывӑхартассишӗн вилӗмрен хӑрамасӑр тӑшманпа ҫапӑҫнӑ паттӑрсем те манӑҫа тухас хӑрушлӑх пур.
Мӗн пӗлеҫҫӗ-ха фронтовиксен мӑнукӗсемпе вӗсен ачисем 1941-1945 ҫулсенчи Аслӑ вӑрҫӑ ҫинчен? Питех те сахал. Шел те, юлашки 15-20 ҫул ҫӗр-шывра патриотизм теми шкул программисенче те паллӑ вырӑн йышӑнман, ҫамрӑксем вӑрҫӑ паттӑрӗсем ҫинчен те питӗ сахал пӗлеҫҫӗ.
Вӑрҫӑ вара кашни ҫемьене хуйхӑпа асап кӳнӗ, кашни ҫемье тенӗ пекех фронтран кама та пулин кӗтсе илеймен.
«Таврӑнмарӑр...
Ах, таврӑнмарӑр.
Пурӑнса, юратса кураймарӑр», — ҫак йӗркесене ҫырнӑччӗ эпӗ темиҫе ҫул каялла вӑрҫӑра вилнӗ ентешсене асӑнса
Ҫапах та хӑйсен паттӑр та хӑюллӑ ҫывӑх ҫыннисене асра тытакан мӑнуксемпе вӗсен ачисем пурри фронтра пуҫ хунисен ячӗсем нихӑҫан та манӑҫмассине ӗненме май парать.
Тӑван ҫӗр-шывӑн Аслӑ вӑрҫин юнпа пӗвеннӗ истори страницисенче Ленинграда паттӑррӑн хӳтӗлени уйрӑмах палӑрса тӑрать.
Чӑваш наци музейне йӗркеленӗренпе пӗлтӗр 100 ҫул ҫитнӗ. Ҫавна май культура учрежденийӗн ӗҫченӗсем пысӑк тӗпчев ӗҫӗ туса ирттернӗ, архиври документсене тишкернӗ, тӗрлӗ пулӑма хутшӑннисен аса илӗвӗсене пухса пынӑ, хӑйсен фончӗсене шӗкӗлченӗ. Нумай тӑрӑшнине пӗр кӗнекене пухса кӑларнӑ.
Чӑваш Ен Наци музейӗнче ӗнентернӗ тӑрӑх, «Чувашский национальный музей. 1921-2021» ятлӑ кӗнеке музей историйӗпе туллин паллаштарать. Тӑван тӑрӑхӑмӑрпа халӑхӑмӑрӑн кун-ҫулӗ ҫеҫ мар, музей шӑпи те кӑсӑклӑ пулнӑ.
Район историне тӗпченӗ май, пирӗн тӑрӑхри халӑха вулама-ҫырма вӗрентнӗ тӗн ҫыннисене те манса хӑварас килмест. Вӗсенчен пӗри пӗри — Алексей Иванович Баратынский (1824-1895).
Алексей Иванович малтан Пӑрӑнтӑкри удельнӑй училищин заведующийӗ пулнӑ, Хусанти тӗн семинарине пӗтернӗ. 1848 ҫулта ӑна Анат Чаткас чиркӗвне священник пулма ҫирӗплетеҫҫӗ. Чаткасра вӑл 1862 ҫулчченех тӑрӑшнӑ. Сӑмах май, Баратынскийсен кӗҫӗн ывӑлӗ Петр Алексеевич каярахпа Хусан университетӗнчен вӗренсе тухать. Паллӑ врач хирург, медицина наукисен докторӗ пулса тӑрать.
Алексей Иванович Чӗмпӗрти чӑваш шкулӗн директорне И.Я.Яковлева ҫывӑх пӗлнӗ. Пӑрӑнтӑкри удельнӑй училищӗре ӗҫленӗ чухне вӑл ҫамрӑк Яковлева турӑ саккунне вӗрентнӗ. Ҫак туслӑх малалла ҫирӗпленсех пынӑ.
И.Я.Яковлев 1895 ҫулта Синодӑн обер-прокурорӗ К.П.Победоносцев патне чи ырӑ сӑмахсемпе аса илнӗ: «1856 ҫултанпа эпӗ Алексей Ивановичпа чи ҫывӑх хутшӑнусенче пулнӑ, вӑл манӑн пурнӑҫра ҫав тери пысӑк вырӑн йышӑнчӗ...»
Малалла Иван Яковлевич хӑй тӑлӑх пулнине, ырӑ ҫынсем ӑна 1856 ҫулта А.
Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).
Вуннӑмӗш ӗмӗрте пирӗн мӑн асаттесем — пӑлхарсем патне арабсен Багдатри халифӗн элчисем килнӗ. Вӗсен хушшинче Ахмед ибн-Фадлан ятлӑ ҫыруҫӑ та пулнӑ. Вӑл пӑлхарсем ҫав вӑхӑтра мӗнле пурӑннине, вӗсен патшипе тӗл пулнине тӗплӗ ҫырса кӑтартать. Ҫакӑн ҫинченех тата тепӗр араб ҫулҫӳревҫи Ибн-Русте те ҫырать: «Пӑлхарсем — ҫӗр ӗҫлесе пурӑнакан халӑх, вӗсем тулӑ, урпа тата вир йышши тӗрлӗ тырпул акса тӑваҫҫӗ», — тет вӑл. Тепӗр ҫӗрте пӑлхар патши Алмуш ятлӑ пулнине ҫырать. Алмуш, терӗмӗр-ха эпир. Анчах та ҫав пӑлхар патшин ячӗ чӑннипе мӗнле пулнӑ-ши?..
Ҫав араб ҫулҫӳревҫисен текстне авалхи ҫырулӑхсене пӗлекен тӗрле тӗпчевҫӗсем, тӗрлӗрен вулаҫҫӗ иккен. X. М. Френ ятлӑ тӗпчевҫӗ Ахмед ибн-Фадлан ҫырнине Йакут «Словарӗ» тӑрӑх вуланӑ чухне пӑлхар патши ятне Алмус тесе палӑртать.
Пӗррехинче — Шупашкартан ҫула май килекен автобуспа Шӑмӑрша таврӑннӑ чух — шӳтле лару-тӑрӑва лекрӗм. Туристсем иккен, Ульяновск хулине экскурсие каяҫҫӗ.
Хайхи Карапай Шӑмӑршӑран иртрӗмӗр те, сылтӑм енче пысӑк сас паллисемпе «Ясная поляна» тесе ҫырса ҫапнине курсан туристсем водителе чарӑнма ыйтрӗҫ. Кӗпӗрленсех тухрӗҫ автобусран, пурте «Ясная поляна» умӗнче сӑн ӳкерӗнеҫҫӗ.
— Лев Николаевич Толстой усадьби аякра-и? — чӑнласах ыйтаҫҫӗ манран майрасем. Вӗсем чӑн-чӑн Ясная Полянӑна — Тула облаҫӗнче вырнаҫнӑ историллӗ тӑрӑха — пирӗн патӑртипе пӑтраштараҫҫӗ иккен. Ҫапла ҫав вӑл шкулта географие начар вӗренсен, Лев Толстой писатель биографине пӗрре те алла тытса курмасан...
— Ҫук, тетӗп ҫаксене, — Лев Николаевич пирӗн ене килсе курман, Пушкин вара пулнӑ тесе калаҫҫӗ.
— Пулнӑ-и, пулман-и — сӑн ӳкерчӗке Интернета лартатпӑр. Ясная Поляна шӳт мар! — ахӑлтатсах кулаҫҫӗ туристсем.
Шӑмӑршӑ тӑрӑхӗ мӗн ӗлӗкрен «упа кӗтесӗ» шутланнӑ пулин те, кунта упасем кӑна мӗкӗрнипе килӗшме ҫук. Пирӗн патӑрта Чӗмпӗр кӗпӗрнинчи самаях паллӑ ҫынсем те пӗрре кӑна пулман, ҫӗр улпучӗсемпе вӑрман улпучӗсем те пурӑннӑ.
Мускаври Тӗп клиника пульници пӗлтернӗ тӑрӑх паян каҫхине Михаил Горбачев вилсе кайнӑ. ТАСС пульница пӗлтернӗ хыпара вырнаҫтарнӑ: «Паян каҫхине йывӑр та нумай вӑхӑт хушши чирленӗ хыҫҫӑн Михаил Сергеевич Горбачев вилсе кайнӑ».
СССР пӗрремӗш президенчӗ 91 ҫулта пулнӑ. Вӑл 1931 ҫулхи пуш уйӑхӗн 2-мӗшӗнче Ставрополь крайне кӗрекен Привольное ялта ҫуралнӑ. Ашшӗ вырӑс, амӑшӗ украинка пулнӑ. Унӑн кукашшӗпе аслашшӗ иккӗшӗ те 1930-мӗш ҫулсенче репрессине ҫакланнӑ. Кукашшӗне Лев Троцкий шухӑшӗсене майлӑ пулнӑшӑн тытса хупнӑ, аслашшӗне — 1934 ҫулта тыр-пул акас плана пурнӑҫламаннишӗн. Кукашшӗне 1938 ҫулта ирӗке кӑларнӑ, аслашшӗне — 1936 ҫулта. Вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче Провольное ял 1942 ҫулта нимӗҫсен аллине лекнӗ, ҫапла май 10 ҫулти Михаил пилӗк уйӑх хушши оккупацинче пурӑннӑ.
Михаил Сергеевич 13 ҫултах колхоза пулӑшма тытӑннӑ. 15 ҫула ҫитсен комбайнер пулӑшуҫи пулса ӗҫленӗ. Шкул пӗтернӗ хыҫҫӑн правительство наградине тивӗҫнине пула Мускаври патшалӑх университетне вӗренме кӗнӗ. Коммунистсен партине ҫамрӑкранах кӗме тӗмсӗлнӗ. 19 ҫулта кандидат пулса тӑнӑ. Тепӗр виҫӗ ҫултан ӑна КПСС членне илнӗ. 1955 ҫулта университетӑн юридици факультетӗнчен чаплӑ паллӑсемпе вӗренсе тухнӑ.
Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче «Чувашская археология» (чӑв. Чӑваш археологийӗ) статьясен пуххин 4-мӗш кӑларӑмӗ пичетленсе тухнӑ.
Кӗнекене Чӑваш Енри археологи палӑкӗсене тӗпчесси тата упраса хӑварасси ҫинчен ҫырнӑ статьясем кӗнӗ. Чул ӗмӗрӗнчен пуҫласа Ҫӗнӗ саманачченхи тапхӑр таранах.
Кӑларӑмӑн ӑслӑлӑх редакторӗсем — Н.С. Березина, Е.П. Михайлов.
Кӗнекене археологсем, историксем, краеведсем, студентсем тата археологипе кӑсӑкланакан ытти ҫын валли хатӗрленӗ.
Чӑваш кӗнеке издательствинче «Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн Фадлана» ятлӑ кӗнеке пичетленсе тухнӑ. Унта А.П. Ковалевский тӗпчевҫӗн «Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн Фадлана», «О степени достоверности Ибн Фадлана» ӗҫӗсем тата «Формы конечного «н» «з(р)» в арабской графике VII–XIII вв.», «Путешествие Ибн Фадлана на Волгу» материалсем кӗнӗ.
«IX ӗмӗр пуҫламӑшӗнче Хӗвелтухӑҫ Европӑра ҫӗнӗ патшалӑх — Атӑлҫи Пӑлхар — йӗркеленме пуҫланӑ. 895 ҫулта Алмуш пӑлхарсен уйрӑмах вӑйлӑ ӑрӑвне ертсе пыма тытӑннӑ», — историе аса илтерет наука кӑларӑмӗн редакторӗ Владимир Степанов.
Кӗнеке тиражӗ – 1000 экземпляр.
+15.3 °C