Ремезовов ҫулҫыравӗнчен: «Ружей же не было у кучумлян, только луки и стрелы, копья и сабли, у чувашей было две пушки, казаки заставили их умолкнуть, и те сбросили их с горы в Иртыш. Когда стоял Кучум на Чувашской горе, то, видя большие потери среди своих, молился со слезами сам и все неверные, приказав агунам и абызам своим взывать с мольбою к кумирам, но спали боги их, и оказался (Кучум) беспомощен и опозорен, тесним невидимою силой, и задумал бежать. А сражались три дня без сна неотступно».

Ҫӗпӗре илекен Ермак утаман ячӗ, вӑл темиҫе ӗмӗр каялла пурӑннӑ пулин те, ҫӗршыв шайӗнче манӑҫми янӑраса тӑрать. Ӑна хисеплесе Раҫҫей хутлӑхӗнче вунӑ ытла палӑк уҫнӑ, нумай ял-хула, урам Ермак ятлӑ. Утамана чиркӳсенче куллен асӑнса тӑраҫҫӗ, ку та ун ятне манма памасть. Халӑх асне вӑл Илья Муромец пӑхаттир пекех ӗмӗрлӗх кӗрсе юлнӑ.

Чаплӑ утаманӑн (ҫарпуҫӗн) пурнӑҫне халиччен те тӗпӗ-йӗрӗпе уҫса парайман-ха. Хӑш-пӗр тӗпчевҫӗсем Ермак Атӑл тӑрӑхӗнчен тухнӑ пулӗ теҫҫӗ, унӑн хушма ячӗсем ҫакна ҫирӗплетме май параҫҫӗ – Повольский (Поволжский), То(у)кмак. Пире тӗне кӗмен чӑвашсем хӑйсен ывӑлӗсене Ермак ят пани, ку ят сӗм авалтан килни те шутлаттарать. Юхма Мишши ҫыравҫӑ ӑна пӑлхар-чӑваш паттӑрӗсен шутне кӗртнӗ.

Ҫак кунсенче Интернетри «Ютуб» каналта «Крепыш в кольчуге» фильм тухрӗ. Ӑна Владимир Александров таврапӗлӳҫӗ йӗркелесе кӑларнӑ. Фильмра Строганов, Ремезов ҫулҫыравӗсемпе тата Словцов историк кӗнекисемпе анлӑн уса курнӑ.

– Хам пурӑнакан Канаш районӗнчи Вӑтакас Татмӑш ялӗн аваллӑхне уҫса паракан документсене Интернетра тата тӗрлӗ кӗнекесенче шыранӑ чух Словцов историк кӗнекинче «чувашская деревня при Иртыше» тени куҫ тӗлне пулчӗ, – каласа парать таврапӗлӳҫӗ. – Мӗне пӗлтерет ку? Чӑвашсем пирки тата мӗн те пулин каланӑ-ши ку кӗнекере? Ҫак ыйтусем канӑҫ пама пуҫларӗҫ. Словцов тӗпчевӗсӗр пуҫне ҫулҫыравҫӑсем (летописецсем) ҫырса хӑварнисене вулама тытӑнтӑм. Ҫакна та каламалла, ҫав документсене авалхи вырӑс чӗлхипе ҫырнӑ, унта Ҫӗпӗр ҫӗрӗ ҫинче 16-мӗш ӗмӗрте мӗн пулни-иртнине йӗркипе каласа хӑварнисӗр пуҫне нумай ӳкерчӗк кӗртсе хӑварнӑ. Ҫав ӳкерчӗксем хӑш чухне ӗҫ-пуҫ епле аталанса пынине сӑмахпа каланинчен те ытларах уҫса параҫҫӗ. Вара куҫ умне питӗ тӗлӗнмелле ӳкерчӗк тухса тӑчӗ: казаксен утаманӗ Ермак хӑйӗн ҫарӗпе кунта мӗнле килсе тухни, Ҫӗпӗр тутарӗсемпе вырӑнти ытти халӑхсене вӑл мӗнле ҫӗнтерни, ун пӳкле вилӗмӗ тата ытти те.

Чӑваш аваллӑхӗ пирки ҫырнисене вуласа пыракансем пӗлеҫҫӗ пулӗ, Ҫӗпӗре пӑхӑнтарса тӑракан Кучум ханпа Ермак утаман 1581 ҫулхи октябрӗн 23-мӗшӗнче Чӑваш сӑмсахӗ ҫинче ҫапӑҫнӑ. Кунта Чӑваш ятлӑ хула та пулнӑ. В.Д. Димитриев историк Ремезов ҫулҫыравне тӗпе хурса пирӗн тӑхӑмсем кунта Ҫӗпӗр ханӗ Хусан ханӗн хӗрне качча илнӗ хыҫҫӑн 1564 ҫулта килсе ларнине палӑртнӑ, вӗсемпе пӗрле тыткӑна лекнӗ вырӑссем те пулнӑ. Чӑваш сӑмсахӗ, Чӑваш хули, Чӑваш сӑрчӗ тата ытти топонимсем (вырӑн ячӗсем) ҫавӑн чухне кӗрсе юлнӑ та ӗнтӗ, вӗсем паян кунчченех хӑйсем ятне ҫухатман.

«Крепыш в кольчуге» фильмра Ермак утаман Ҫӗпӗр ҫӗрне мӗнле кӗрсе кайнине анлӑн каласа кӑтартнӑ. Ҫав юнлӑ ҫапӑҫусене чӑвашсем те хутшӑннӑ. Авалхи ҫулҫыравсемпе усӑ курнӑ май автор хирӗҫтӑрӑва ҫутатса паракан кӗнекесемпе статьясенче чӑнлӑхпа ҫыхӑнса тӑман вырӑнсем самаях пуррине та палӑртса хӑварнӑ, ҫакна авал ҫырса хӑварнӑ витӗмлӗ йӗркесемпе тата пӗтӗмлетӳсемпе ҫирӗплетсе хӑварнӑ.

Словцов кӗнекинчи «Татмышская деревня при Иртыше» тенине аса илер-ха. Ку сӑмахсем Ҫӗпӗре илес ҫӗре чӑвашсем хутшӑнса паллӑ йӗр хӑварнине пӗлтереҫҫӗ. Ҫакна вӗсем Иртыш шывӗ хӗрринче ял никӗслесе ӑна Татмӑш теме пуҫлани те аван ҫирӗплетет.

Укерчӗкре: В.И. Суриков. Ермак Ҫӗпӗре илни.

#Чӑваш тӑвӗ, #чӑвашлӑх, #истори, #чӑвашсем, #фильсем, #культура