Электронлă вулавăш

Урамра пĕр çын чунĕ те курăнмарĕ.

Кĕтӳ те паян кăнтăрлачченех яла кĕнĕ. Ăçта килчĕ унта: пӳрт çумĕнче, йывăç сулхăнĕсенче — сурăх, качака, ĕне хутăшах выртаççĕ.

Укăлчари картасем урлă çĕнĕ ратлă шур автанăн сарлака та пĕрчĕмлĕ-пĕрчĕмлĕ пысăк киккирикĕ пек чăх çырли сапакисем усăнаççĕ.

Саня ял вĕçĕнчи укăлча алăкĕ витĕр тухрĕ те васкасах улăхпа Чăваш Сурăмнелле утрĕ.

 

* * *

Сурăм пуххи нихçан та çумăрсăр иртмен пулĕ. Анчах малтанах çумăр çукчĕ-ха. Çанталăк та йĕркеллехчĕ. Кайран вара сасартăк çумăр йăтăнса анчĕ. Унтан сасартăк… чĕрене шар çурса яракан кĕтмен сехмет пуç çине анчĕ. Анчах ку кайрантарах пулчĕ-ха.

Саня Чăваш Сурăмнелле çитнĕ çĕре пĕлет хĕрри çеç йăсăрланатчĕ. Вăл пухха çитнĕ çĕре ĕнтĕ унта ниçта утма-тăма та вырăн çукчĕ. Хĕрсемпе-каччăсем ĕнтĕ виçшерĕн, тăватшарăн, пилĕкшерĕн çума-çум тăрса умлăн-хыçлăн утма тытăннăччĕ. Утакансем, пухă вырăнĕ тавра çаврăнса илсе, ял урамĕ тăршшĕпех каяççĕ, уя та тухаççĕ. Ӳссе-ӳссе пырса, темиçе çухрăма тăсăлакан çамрăксен карти пĕр шухăш-кăмăлпа пĕр вăйă выляса утса çаврăннăн туйăнать.

Вирьял хĕрĕсем пухăсене шап-шурă тумланса тухаççĕ, пурте пекех ярăнса утаççĕ. Тата… ăçта, хăш халăхăн пур-ши вирьялсем пек илемлĕн алă сулласа утакан?

Саня пухха çитсе кĕнĕ-кĕменех хăйĕн хулари икĕ юлташне — çамрăк юрăçсене тĕл пулчĕ. Унтан вĕсем утса çаврăнакан хĕрсен картинчи икĕ хĕр хушшинче пыракан Сухвие тĕл пулчĕç. Вара улттăн юнашар тăрса утма тытăнчĕç.

Сухви шурă пӳс кĕпе тăхăннă. Вĕтĕ пĕрмечеллĕ саппун çакнă, калакĕ çине чечек тирнĕ; вăрăм çӳçеллĕ çĕрçĕн тутăр хыçалалла çавăрса çыхнă, ун çинчи тĕррисем тăкăнас пек.

Хĕрсем хĕвелçаврăнăш шĕкĕлчесе чĕнмесĕрех пычĕç. Саня юлташĕсем ытларах искусство çинчен калаçрĕç. Артистсен, кĕнекесен ячĕсене асăнчĕç. Хĕрсене те калаçтарма пăхрĕç. Саньăн пĕр юлташĕ тĕрлĕ ыйтусемпе тек-текех Сухвие тапăнчĕ: «Пĕлетĕн-и», «вуланă-и?» Сухви пуçĕпе çеç хирĕçлесе суллать. Саня та унпа яшсем умĕнче нимĕнле сăмах та пуçармарĕ. Саня юлташĕ пĕр çаврăм утса тухсан сасартăк Саня енне çаврăнчĕ:

— Профан камне пĕлетĕн-и эсĕ, Саня, — терĕ вăл. — Эсĕ ăна начар çын тетĕн пулĕ, е? Вăл калама çук пысăк çын пулнă…

Тепĕр çаврăм утса çаврăннă çĕре Саня аяккалла пăхрĕ те икĕ хĕр хушшинче Сухвие курмарĕ. Вăл хăçан хăш тĕлте пăрăнса юлнине те Саня асăрхаман.

Саня чылайччен пухă тăрăх Сухвие шыраса çӳрерĕ. Грузовиксем çинчи лавккасем умĕнче те, хĕвелçаврăнăш, мăйăр, çырла сутса ларакан хĕрарăмсем умĕн те иртрĕ, хăю, тутăр, тĕрĕ çиппи сутакан лавккасем умĕнче тĕркĕшекен хĕрсем хушшипе те кĕрсе пăхрĕ — Сухви ниçта та курăнмарĕ. Çак вăхăтра кашни Сурăм пуххинчех çăвакан çумăр йăтăнса анчĕ. Пухă халăхĕ, кĕпĕрленсе, çуртсем, лавккасем çумне хӳтте тара пуçларĕ. Хула хĕрĕсем пушмакĕсене хывса çарран чупрĕç. Часах пухă вырăнĕнче çумăртан хӳтĕленме пĕр пушă кĕтес те юлмарĕ.

Саня çывăхри лавкка кĕлечĕн картлашки çине хăпарса тăчĕ.

Кĕлет хĕрринчен сăрхăнакан кантра пек шыв юххи, урасем çине сирпĕнсе, хĕрсене тата шаларах хăваларĕ. Çӳхе тум витĕр пĕçертсе тăракан вĕри ӳтсем хĕстерсех пынине Саньăна пăчă пулса кайрĕ, вăл вара хĕрринерех тухса тăчĕ.

Çумăр вăраха пымарĕ. Кĕçех кĕлет çумĕнчи çамрăксем Сурăм çийĕнчен юлашки пĕлĕт хӳри шуса иртессе çеç кĕтрĕç. Витĕр курăнакан хĕрлĕ, кăвак плащлă хĕрсем ĕнтĕ уткалама та тытăнчĕç.

Саня та çĕре анасшăнччĕ çеç — кĕлет умнех пĕр тăрантас пырса тăчĕ. Чĕркуççи таран шур чăлха тăхăннă пек шурă сакăл ураллă тимер кăвак ăйăрăн утнă чухне те сули кăмп-кăмп! тутарса пырать.

Тăрантас çинчен виçĕ кĕреш çамрăк анса тем канашла пуçларĕç, тек-текех хĕрсем çинелле пăхкаласа илчĕç ямшăкĕпе пăшăлтатрĕç. Ямшăкĕ вара, çĕре аннăскер каллех ларкăч çине хăпарса ларса, тилхепипе кĕç-вĕç хускалса кайма хатĕр тытрĕ.

Саня умĕнчи хĕр темшĕн чĕтресе илчĕ те, каялла чакса, Саньăна та сулăнтарса ячĕ.

— Сухви!.. — тĕлĕнсех кайрĕ Саня ăна кĕтмен çĕртен тĕл пулнипе.

Сухви Саня çине кăн-н! пăхрĕ. Унăн пит-куçĕ, ахаль те салху сăнлăскер, тин кăна чунтан татăлса макăрнă хыççăнхи пек хурлăхлăн курăнчĕ; вăл пĕчĕк ачан халех иртекен таса тарăхăвĕпе хыпнă тейĕн. Куçĕсем шывланса йăлтăртатрĕç. Питçăмартисем çинче — те çумăр тумламĕсем, те куççуль — икĕ тумлам чĕтрет… Тути хĕррисем кăшт кăвакарнă.

…Сасартăк Сухви такам алран тытса вăйлăн туртнипе сулăнса кайрĕ те майсăррăн картлашка çинчен сикрĕ. Ăна ӳкме памарĕç. Хĕре тепĕр çамрăк пилĕкрен ярса илчĕ. Сасартăк хĕр çӳлелле çĕкленчĕ. Икĕ çамрăк ăна тăрантас çине пăрахрĕç. Хĕр кĕскен те çинçен «ай» тесе кăшкăрса ячĕ. Çак вăхăтра кĕлет хыçне халăх кĕпĕрленсе килчĕ.

Ăçтан килчĕ унтан: «Хĕр вăрлаççĕ!», «Хĕр вăрлаççĕ!» — тесе кăшкăрни илтĕнчĕ. Тăрантас тӳрех карт! хускалчĕ те сирĕлсе тăнă халăх хушшипе ыткăнчĕ…

Саня вăйлăн сулăнса картлашка çинчен сикрĕ. Такам ураран ӳкрĕ, тахăшĕ вăрçса илчĕ, пите тахăшĕн пуçĕ пырса çапăнчĕ. Саня мĕнпур вăйне пухса талпăнчĕ. Акă ĕнтĕ çывăхрах тăрантас кустăрми айĕнчен сирпĕнекен пылчăк чăмăрккисем вăркăнаççĕ. Акă вĕсем питрен те çапăнаççĕ.

Тăрантас кустăрми хула сĕртĕнсе шăнăрса илчĕ, анчах Саня куна туймарĕ. Алла хура костюм çухи кĕрсе кайрĕ. Тем çатăртатрĕ, лăчăртатрĕ… Саня сулăнса кайрĕ, анчах аллине вĕçертмерĕ. Унăн пуçĕ урлă пысăк, йывăр кĕлетке ывтăнса кайса пылчăк çине лаплатрĕ. Вĕсем иккĕшĕ те харăсах сиксе тăчĕç.

Кайран вĕсене халăх хупăрласа илчĕ. Такамсем, хыçалтан тытса, алăсене пăрса лартрĕç…

«Санăн ĕç çук!.. Хĕрĕпе сăмах татнă», — тенине çеç лайăх илтсе юлчĕ Саня.

Тăрантас ĕнтĕ, ялтан тухса, уйпа ĕрĕхтерчĕ.

Саня кĕпи-шăлаварĕ тăрăх пылчăк юхрĕ. Вăл, хăйне курма пырса тулнă ушкăн варринче тăрса, йывăррăн сывларĕ, катăлса каяслах шăлĕсене çыртрĕ…

 

9

…Унтан вара, Саньăшăн мĕн пулса иртнине палăртнă пекех, каçченех сивĕ çумăр çурĕ.

Çумăр тумламĕсем, кантăк тĕлĕнче пӳрт хĕрринчен татăлса анса, пусма вĕçнеллех вĕçе-вĕçе кайса ӳкрĕç, стенана çапăнчĕç, чул çине ӳксе саланчĕç. Амăшĕ вучах чĕртсен, тĕтĕме мăрьерен çил çана-çапа каялла пӳрте хăваларĕ.

Шултăрканă кантăк, ун çине такам пĕтĕм кӳлепипе тӳне-тӳне кайнă пек, пĕрре тулалла, тепре шалалла шалтлата-шалтлата илчĕ, кайран тин шăршăнса ларчĕ те шалтлатма пăрахрĕ.

Тепĕр кунне ирхине такамшăн кăвак хуппи уçăлнă пек илемлĕ ир килчĕ. Типсе кайнă çĕр шӳнĕ те, пĕтĕм уй-хир, çĕрулми анисем, çерем — вирт кайнă пек е тата мунчаран тин тухнă çын типшĕнсе ларнă пек пăсланса йăсăрланчĕç. Çил вĕсене вĕçĕмсĕр çĕр çумĕпе хăваларĕ.

Курăк çинчи çумăр тумламĕсем хĕвел çутинче пин-пин лампочка çуннă пек йăлтăртатрĕç.

Амăшĕпе ывăлĕ иртнĕ сехметлĕ ĕç пирки пĕр-пĕрине ӳпкелесе те, ӳкĕнсе те кунĕпех çăвар уçмарĕç.

…Кăнтăрла иртсен, ялта туй юррисем, параппан-шăнкăрав сассисем илтĕне пуçларĕç.

Ой, кĕрӳ Куçма пур,

Инке лайăх Сухви пур… —

илтĕнчĕ юрă аякранах. Пĕтĕм таврана саланчĕ. Кайран таçтан, улăхран, темĕн чухлĕ халăх хупă çăварпа ним сăмахсăр хурлă-хурлă юрă юрланă пек туйăнса тăчĕ. Куна никам та юрламарĕ. Чĕрере çеç çапла пĕтĕм тавралăх хурланнăн туйăнчĕ.

Саня урама тухса та курмарĕ, кантăк умне те пымарĕ. Чăматанне йăтса, пахча витĕрех хулана кайма тухрĕ.

Пахчара хуçăлса аннă çĕмĕрт патĕнче пĕр хушă чарăнса тăмасăр пултараймарĕ-пултараймарех… Çĕмĕрт туратти çине такам таптанă та, хуп-хура пиçнĕ çĕмĕрт сапакисем нимĕрленсе тăраççĕ, карта çумĕнчи шилĕк тума тесе каснă хурăн тункати хĕрлĕ нăймакапа елтĕрсе ларать, ун тавра пĕр симĕс шăна арăш-пирĕш çаврăнать. Çӳлтен — те хурăн тăрринчен — пĕр тумлам патлатса ӳкрĕ те çăкан çемçе çулçине шăтарсах пăрахрĕ.

Малтиварта пĕр кайăк хӳхлесе юрларĕ. Ял ĕçкĕре янкăшать.

Темĕнле хăлхана хупласан та, урамри юрă илтĕнчĕ-илтĕнчех:

Каччи пурччĕ кĕреш пек —

Çич çул хыççăн çӳрерĕ.

Пирĕн Сухви инкерен

Виç ăш сăмах илтмерĕ.

Ох, кĕрӳ Куçма пур —

Шет маттур мар, сатур мар:

Виçĕ сăмах хушмарĕ —

Ытам тулли хĕр тупрĕ…

…Саня ял çумĕнчи çул çине тухрĕ. Кушăхнă çулпа пĕр пушă урапа халтăртаттарса, хăй хыççăн тăсăлакан тусан хӳрипе пăрçа ани тăрăх сĕтĕрсе иртрĕ. Ун хыççăн пĕр пĕчĕк çавраçил пĕр хушă çул тăрăх пычĕ-пычĕ те ансăр вар хушшинелле пăрăнса юлчĕ.

Чĕрене çурса, асаплантарса, хыçра, аякра, параппан тӳнклетрĕ.

10

Август вĕçĕ. Улма праçникĕ иртнĕ ĕнтĕ. Шыв сивĕне пуçланă.

Çилпе кĕрхи калча лăпчăна-лăпчăна илет. Вăл хум ярсах хумханаймасть-ха. Пĕтĕм уçăм пĕр енчен пăхсан-хĕрхĕлтĕм тĕслĕ, тепĕр енчен пăхсан — çутăрах симĕс курăнать.

Улăх çыранĕпе темиçе утмаçул, тĕллĕн-тĕллĕн пĕр-пĕрин çине кĕрсе кайса — виçĕ сукмака пĕрлешсе, тĕл-тĕл уйăрăлса-тăхăр сукмака çитсе, çума-çумăн тăсăлаççĕ.

Саня ак каллех — виçĕ çул иртнĕ хыççăн — тăван улăх лапипе Сурăм шывĕ еннелле утать.

Сылтăмра улăп тăпри пек çĕкленсе тăракан сăрт, тӳпем. Çак тӳпемри курăк та типсе çунса кайнă. Вăл тĕл-тĕл çеç карталанса ӳснĕ çерем кăмпин çулĕ çинче тĕксĕм симĕссĕн курăнса выртать. Хăш-пĕр картасем çинче типсе пĕтĕрĕннĕ кăмписем те курăнкалаççĕ.

Хăнкăрма пек чăмăр та типсе хăмăрланнă сыр кăмписем, хулăн хупăллăскерсем, шăп тăрринчен шăтнă та, çав шăтăкран çил вĕрнĕ май, мăрьерен кăшт çеç йăсăрланакан сĕрĕмлĕ тĕтĕм пек, хăмăр тусан вĕçет.

Çак тӳпем Саньăна асамлă сăрт пек туйăнать. Халиччен никам та ӳкерсе паман, чуна хурлăн-эрлĕн хумхантаракан аваллăх илемĕ пытанса тăнă пек çакăнта. Çавă халь чунра хурлă туйăм вăратать. Ку вăл аваллăхпа çыхăннă, анчах халĕ пĕтнĕ илем-мĕн. Çавă ĕнтĕ хурлă туйăм вăратать чĕрере. Ку сăрт çине пăхсан, Сурăм тăрăхĕнче пулса иртнĕ хурлăхлă ĕçсем чуна хускатаççĕ.

Çакăнта пăхсан, теме сирме, теме тепĕр майлă çавăрса хума хистекен туйăм çĕкленет. Çак тавралăха хаваслăх, савăнăç сăнĕ кӳрес килет.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн