Электронлă вулавăш

— Эпир пурте уголовниксем. Влаç шучĕпе, — терĕ Кантовский ассăн сывласа илнĕ хыççăн. — Сталин наркомĕ Литвинов ют çĕршыв журналисчĕсене Совет Союзĕнче политзаключеннăйсем çук тесе ĕнентернĕ. Тĕнчери пĕрремĕш номерлĕ тиран патшалăхĕнче политзаключеннăйсем çук. Чĕлхисем мĕнле çаврăннă-ши? Иртни — иртнĕ, пĕтнĕ, асăнма кирлĕ мар теççĕ хăш-пĕрисем. Иртмен çав, пĕтмен. Вилнĕ Сталина сиксех таптарĕç, çав вăхăтрах вăл тунă йĕркене пĕтермерĕç. Тĕкĕнсе пăхас пекки турĕç те хăраса ӳкрĕç: юрамасть, хамăр пĕтетпĕр. Эс, Владлен, пăрах йывăр шухăшна. Пурăнас килмест, вилĕм шыратăп... Пăрах-пăрах, кăларса ывăт пуçунтан, Çыннăн чи пысăк телейĕ — пурнăç тенĕччĕ тахăшĕ. Çапах та пурăнатăп вĕт-ха, çĕнтерсе пурăнатăп пулсассăн — ӳлĕм те çĕнтерĕп тесе хавхаланмалла.

Вăл тăрмаланчăк сайра çӳçне аллисемпе пускаларĕ те чӳрече янахĕ çинчи кĕнекесенчен пĕрне илчĕ.

— Кун пирки Куприн лайăх каланă. Пурнăç илемĕ, хакĕ пирки. «Тытăçу» повеçре. Кăмăлу пулсан вула. Ак çак тĕлтине те пулсан. Назанский сăмахĕсене, — тупрĕ кирлĕ страницăна, хутлатрĕ ăна, хучĕ кĕнекене Владлен çумне. — Уголовник сăмахпа ан хăрат хăвна, ан пусар. Эпир пушшех те хăрамастпăр. Ман шухăш çапла: чи пысăк преступлени те сăлтавсăр пулмасть. Сăлтавĕ — социаллă тĕрĕсмарлăх, танмарлăх, пусмăр. Эппин, преступникра та çынлăх шырамалла, курмалла. Аслă литература çапла вĕрентет. Патшашăн, ун таврашĕшĕн Пугачев вăрă-хурах, бандит пулнă. Пушкиншăн — ырă çын.

Рудницкий уткаласа çӳресе, килĕштерсе итлерĕ ăна, Владлен çине пăха-пăха илчĕ.

Тепĕр кунхине Владимир Семенович кĕтмен çĕртен сĕнчĕ çăмăллăн хавхаланса:

— Атьăр харпăр хăй пурнăçĕнчи пĕр-пĕр пулăма аса илетпĕр. Кулар кулăшли пулсан, пĕрле хурланар эхер историйĕ хурланма хушсан. Юрать-и? Юрать. Эпĕ пуçлатăп.

Сталин вилнĕ. Траур. Рудницкий дирижер ертсе пыракан симфони оркестрĕ пысăк концерт ирттерет пысăк залра. Хурлăхлă кĕвĕсем янăраççĕ-и? Пачах урăхла. «Травиата» оперăри «Кĕреке юрри», «Севиль цирюльникĕ» оперăри Фигаро каватини, опереттăсенчи — «Сильва», «Хаваслă тăлăх арăм» — савăнăçлă музыка, Шостаковичăн «Уяв увертюри», ытти хавхалануллă увертюрăсем. Вăл çеç те мар. Оркестрантсем дирижера курса хăйсене камитле тыткалани. Тахăшĕ кăшкăрса ярать: «Паян праçник! Эпĕ сыпнă кăштах! Çавăнпа çапла вылятăп!»

— Лекрĕ мана концертшăн, — сăмахне тăсрĕ Рудницкий. — «КПСС ертӳçисенчен пĕри вилсе выртнишĕн хĕпĕртерĕр-ха эппин!» — терĕç те — аллă саккăрмĕш статья. Юратать ку статья пĕрре айăпланă çынна. Виктор Соломонович пекех кăшт ирĕкре пурăннă хыççăн каллех çаклантăм ун чĕрнине. Иккĕмĕш лагерь ку пирĕн.

— Хама эпĕ мăка туйăмлă çын тесе шутланă, — пуçларĕ Кантовский. — Юратса курман, пĕлместĕп юратма, пĕччен пурăнса ирттерме тивет тенĕ.

Архангельск облаçĕнчи пĕр лагере илсе çитереççĕ Виктора. Вăл Бухарин юлташĕ пулнă заключеннăйпа, аслă бухгалтерпа, сехет хушши Гегелĕн «Логика науки» çинчен калаçать те, туслашаççĕ икĕ философ. Нормировщик пулса тăрать Виктор. Кантура тирпейлесе тăракан хĕрарăм чирлесе ӳкет, ун вырăнне Ирина ятлă хĕре илеççĕ вăхăтлăха. Хĕрĕ ку аспирантурăра вĕреннĕ чух Ахматова поэтессăна хӳтĕлесе калаçнăшăн лагере лекнĕ. Хитре хĕр мар, ун вырăнне тавракурăмĕ анлă. Тем çинчен те пакăлтатма пулать. Çапла çав, хĕр упраçпа калаçас килни çулăмланса каять Викторăн. Пĕр-пĕрин çумне йăпшăнаççĕ май килсенех. «Ытла та хыткан-çке эсĕ, — тет Ирина. — Килĕшсех каймастăн эс мана, апла пулин те чуп тума юрать», Унчченхи уборщица таврăнать те, Ирина хăйсен лагерьне каять. Уласах йĕрет Амур сăннипе аманма ĕлкĕрнĕ нормировщик: «Шăннă çĕре чавать ĕнтĕ ман хĕр!» 1953 çулхи апрельте ирĕке тухать Виктор. Тӳрех Иринăсен лагерьне чавтарса çитет. Тĕл пулушăн çирĕм пилĕк тенкĕ взятка памалла, Виктор аллă тенкĕ тыттарать хурал пуçлăхне.

— Ирина çулталăк иртсен ирĕке тухрĕ. Иксĕмĕр те Мускавра. Мăшăрлантăмăр çеç — аллă саккăрмĕш статья тепре çапса хуçрĕ мана. Вăхăт çавна пит лайăх кăтартса пачĕ: «Килĕшсех каймастăн эс мана» тенĕ хĕр шанчăклă арăм пулса тăчĕ. Икĕ хуг килнĕ кунта, час-час çыру çырать, — вĕçлерĕ Кантовский хăйĕн калавне.

Кун хыççăн аса илмĕн-и вара Виолеттăна! Актриса комсомол конференцийĕнче делегатсене бал ташшисем вĕрентни, вăл ялан унпа, Владленпа, ташлани, Владлен Шупашкара тепре кайса Виолеттăна курассишĕнех олимпиадăна хутшăнни, тĕп хулара, конкурсра, кĕтмен çĕртен ăна тĕл пулни, сăвă каласа çĕнтерӳçĕсенчен пĕри пулса тăни, актриса-конферансье чунтан савăнса саламлани — хăй пурнăçĕн çак пайне чи паллă, чи çутă тапхăрĕ вырăнне хурса аса илчĕ те йĕкĕт хавхаланса кайнă çĕртен мĕскĕнленчĕ:

— Пуçран кăларса пăрахмалла ман Виолеттăна. Ун çинчен шухăшлама та тивĕçлĕ мар эпĕ.

— Кăмăла илĕртмелле каласа патăн, — терĕ Рудницкий унăн юлашки сăмахĕсене илтмен те пек. — Чĕлхе, фабула, сюжет — литература кунта, калавçă ăсталăхĕ. Сĕнĕттĕм эпĕ сана: тытăн илемлĕ проза ĕçне. Чи кирли çавă: пусмăрлакан йывăр шухăшран хăтăласси. Хăтăлатăн. Литература ĕçĕ пĕтĕмпе çавăрса илĕ сана. Хам çапла хăтăлтăм эпĕ депрессирен. Чăн, ман опыт урăхларах. Пирвайхи лагерьте илтетĕп ăнсăртран: турилкке-радио паçăр асăннă «Кĕреке юррине» шăрантарать. Лагерь начальникĕ пурăнакан çуртран, уçă чӳречерен, юхса тухса сарăлать ытарайми юрă. Çавăншăн кăна та ырăпа асăнатăп начальника. Тепĕр тесен, лайăх çынччĕ вăл. Лайăх кăмăлне пула, зэксене çын вырăнне хунăран, харап курчĕ. Бетховен, Моцарт, Верди, Россини, Чайковский, Штраус (ывăлĕ), ытти вилĕмсĕр композиторсен музыки пур чухне усал-тĕсел шухăша ăшра тытма юрать-и вара? Çĕклентеркен кĕвĕсем пулмалла унта. Эпĕ дирижер-çке. Манăн пушшех те уйрăлмалла мар вĕсенчен", — терĕм хама хам. Çавăнтанпа хăш-пĕр чух пульт çинче тăнă пекех апасене сулкаласа кĕвĕ ĕнĕретĕп ăшра. Пулăшать, çав териех пулăшать. Тытăнăн-и, Владлен, литература ĕçне?

— Тытăнса пăхма пулать.

-Тытăн.тытăн.

Библиотекарьтен (вăл та политзаключеннăй) хулăн икĕ тетрадь, икĕ кăранташ илсе килсе Владлена пачĕ Рудницкий. «Тытăн çырма, — терĕ тепĕр хут. — Ăнăçу сунатăп».

Пьеса çырма шутларĕ йĕкĕт. Вăл хăй те, Виолетта та пьеса геройĕсен прототипĕсем пулнине тӳрреммĕн кăтартмалла мар. Урăхларах сăнарсем ӳкермелле, пурнăçра пулни-иртни евĕрлĕрех ĕçсем ăсласа кăлармалла.

Çур çул тăрмашрĕ Владлен. Чăнах та, чун-чĕрене тăвăнтаракан шухăшсем сирĕлчĕç, пултарулăх ĕçĕпе çыхăннисем йышăнчĕç вĕсен вырăнне. Тăрăшасса та лайăх пьеса пултăр тесех тăрăшрĕ çав. Пĕлет-ха вăл, айванкка мар: ун пьесине нихăш театр та йышăнас çук. Владислав Сергейч пулмалла пьеса авторĕ, çавăн пек кăтартмалла ал çырăвĕнче. Кăтартрĕ вăл, пьеса ятне шухăшласа кăларичченех çырса хучĕ пĕрремĕш страница пуçламăшĕнче: «Вл. Еткер». Ашшĕ тусĕ килĕшессе шанса.

Саланнă театр актерĕсен хуйхи-суйхи драмăра, Пĕр актер çакăнса вилес патне çитет. Хĕрĕ Диана чарать ăна пурнăçран уйрăлма. Диана хăй курса пĕлчĕ, ĕненчĕ: актер чун-чĕри чăнахах та черченкĕ, хăрамалла актер профессийĕнчен. Апла пулин те театр студине вĕренме кĕчĕ вăл. Ун тусĕ Робертта Мускавра вĕренет. Консерваторире. Вăл çамрăк вокалистсен конкурсĕнче пит те лайăх юрларĕ. Сцена хыçĕнче ăна хĕр ăнăçу суннăччĕ, унтан çав тери савăнса чунтан саламларĕ.

Дианăна ăсатса общежитие таврăнатчĕ Роберт. Бандитсем сиксе тухса тапăнчĕç, плащĕпе костюмне хывса пама хушрĕç. Пĕрне çапса йăвантарчĕ Роберт, теприне сирпĕнтерчĕ. Виççĕмĕшĕ кинжал туртса кăларчĕ. Кирек камăнни пекех Робертăн та пур-çке харпăр хăйне сыхлас инстинкт. Е бандит вĕлерĕ ăна, е вăл — бандита. Кăкăр тĕлĕнчи кинжаллă алла ярса тытрĕ Роберт, пăрчĕ те пусрĕ — тĕшĕрĕлсе ӳкрĕ хурах.

Юрăçă пулас вырăнне çын вĕлерекен пулса тăчĕ Роберт. Тĕрмере вăл. Диана час-час пырса çӳрет ун патне. Пĕринче çил-тăвăл çĕкленчĕ, аслати кĕрлесе çитрĕ. Тип аçа çапать, пĕтĕм тӳпе, пĕтĕм тавралăх çутала-çутала каять.

— Кĕрле, аслати! Çап, аркат ку тĕрмене! Ирĕке кăлар ман савнине. Айăпсăр вăл! — аллисене тăсса йăлăнчĕ Диана.

Арканчĕç стенасем, ишĕлчĕç хӳмесем, таткаланчĕç йĕплĕ пралук картисем. Тăвăл сасартăк лăпланчĕ, аслати шăпланчĕ, хĕвел çутатса ячĕ. Роберт ирĕкре. Каллех пĕрле икĕ савнă чун.

Ашшĕне кĕтетчĕ Владлен. Мордвари лагере пĕрре пырса кайнăччĕ ашшĕ, кунта та килес пек çыратчĕ çырăвĕсенче. Килчĕ. Йĕме тытăнчĕ ывăлне курнă-курман. Мордвара та йĕнĕччĕ вăл.

— Мĕн пулчĕ-ха, ывăлăм, мĕн пулчĕ? — терĕ вăл халь. — Ма çакăнта çитиех илсе килсе хупрĕç сана?

— Пĕр чунилли бригадира вилмеллех çапса пăрахрăм, — Костров пирки ăшшĕне те шарламарĕ Владлен. — Аплах ан хуçăл, атте. Çамрăк вĕт-ха эпĕ. Срок вĕçленнĕ тĕле те сан çулна çитеймĕп. Тен, амнисти пулĕ, нумай маларах тухăп. Акă мĕн; атте. Пьеса çыртăм, — хĕвĕнчен тетрадьсем кăларчĕ ывăлĕ. — Ман шухăшпа, аван пулчĕ, театр йышăнма пултарать. Йышăнтăр тесе Владислав Сергейч çырнă пек турăм. Акă кур: Вл. Еткер. Килĕшĕ-ши вăл?

— Пьесинче ырă шухăшах пулсан — килĕшет.

— Ырă шухăш, атте! Пурнăç — пурăнма! Çавă тĕп шухăш! Юрату çĕнтерĕвĕ тата! Çавна асра тытасчĕ, атте: пьесăн чăн авторĕ кам пулнине санпа Владислав Сергейчсăр пуçне никам та ан пĕлтĕр.

— Никам та пĕлмĕ. Владислав Сергейч хăех машинкăпа пичетлĕ те Шупашкара, театра илсе кайĕ.

* * *

Театрта çĕнĕ пьесăпа паллашаççĕ. Владислав Сергейч вуласа пĕтерчĕ те, актерсем кăмăллăн хускалса, калаçса илчĕç:

— Лайăх япала. Кун пекки чылайранпа пулманччĕ. Йышăнас та лартас хăвăртрах.

Виолетта Урусланова пуринчен те туйăмлăнрах, татăклăнрах пĕлтерчĕ хăйĕн шухăшне:

— Йышăнас, лартас. Шаблонсем йăлăхтарса çитерчĕç. Пĕр спектакльте колхозниксем ГЭС тăваççĕ, тепринче ГЭС тăваççĕ. Сцена çине тухас килми пулса çитрĕ. Нумайăшĕ киленĕç ку пьеса тăрăх лартнă спектакльте выляса.

— Тăхтăр-ха, тăхтăр, — аллине çĕклесе хуллен сулкаларĕ ун упăшки Альбертов. — Атьăр-ха эмоцисĕр. Вăл час-часах тĕрĕс хаклама чăрмантараканччĕ. Тишкерер лăпкăнрах, тарăнрах. Пĕрремĕшĕнчен. Героиня тархасланипе аслати тĕрмене арка-ать. Каçарăр та, Владислав Сергеевич, вырăсла кун пеккине чушь теççĕ.

— Искусство, Станислав Кузьмич, — хирĕçлерĕ Шевле режиссер. — Искусство темле майпа та усă курать. Свифт Гулливерĕ лилипутсен çĕршывĕнче вĕсен флотне сĕтĕрет, великансен патĕнче пĕчĕк ача ăна шăмă ăшне кĕртсе лартать. Мĕн чухлĕ чушь Свифт кĕнекисенче. Çапла-ши? Тĕрĕс мар йĕркеленнĕ чăн пурнăçа искусство майĕсемпе кăтартса пани-питлени мар-и?