Электронлă вулавăш

Тахçан, ĕлĕк-авалах-ха вăл, çитмĕл те çичĕ тинĕс леш енче, аслă вăрман варринче, пĕр карчăкпа старик пурăннă. Вĕсен пысăк сад пахчи пулнă, çав пахчара ылттăн панулмисем ӳснĕ.

Пур енчен те аван пурăнаççĕ карчăкпа старик. Анчах вĕсен ача-пăча çук, çакăншăн вара иккĕш те питĕ хуйхăраççĕ.

Пĕрре старик лаша кӳлсе вăрмана вутта кайрĕ. Çитсе кĕчĕ те вăрмана, сасартăк çанталăк тĕттĕмленсе ларчĕ, куçран йĕппе чиксен те курăнмасть. Старик пурĕ пĕр килне таврăнас тесе шутламарĕ-ха. Вăл, пĕр килнĕскер вутă тиесех каяс тесе, лашине шавах малалла чуптарать. Сасартăк, чипер пынă çĕртенех, лаша тăп чарăнса тăчĕ те харт та харт! хартласа тапăртатма тапратрĕ.

Пăхать старик малалла тинкерсе: пĕр ăвăс турачĕ çинче çын вилли çакăнса тăра парать.

— Ак тамаша! Мĕн тĕлне пултăм-ха капла? — шухăшларĕ старик. Унтан: «Мĕн пулĕ те мĕн килĕ, курма пӳрнине курмаллах», — тет те, вилене, мăйкăчран вĕçертсе, урапи çине хучĕ, татах малалла уттарчĕ.

Кайсан-кайсан кун лаши каллех чарăнчĕ. Пăхать старик: вĕрене турачĕ çинче тепĕр виле çакăнса тăрать. «Ырра-и, усала-и ку», — терĕ те старик, ку вилене те урапи çине хучĕ.

Нумай кайрĕç-и, сахал-и, лаша татах чарăнчĕ. Пăхать старик малалла — лапсака юман çинче тата тепĕр виле çакăнса тăрать.

— Аптрамалла! Ăçтан ман тĕле пулаççĕ-ха ку вилесем? Хурас куна та урапа çине. Кам пĕлет, тен, кирлĕ кунта кирлĕ пулĕ, — терĕ те старик, куна та хăйпе пĕрле илсе малалла уттарчĕ.

Çанталăк малтанхинчен те ытларах тĕттĕмленчĕ. Вичкĕн çил сиксе тухрĕ, хура вăрман кашла пуçларĕ, йывăçсем çĕре çити авăнаççĕ. Çулсăр-мĕнсер сĕмленсе пырать старик сĕм-сĕм вăрман варрипе, çатрака та чăтлăх йывăçсем хушшипе.

Унччен пулчĕ-и, кунччен пулчĕ-и — сасартăк малта чăл-л! хăйă çути курăнса кайрĕ. Старик лашине тӳрех çав çутă еннелле тытрĕ. Нумай та каймарĕ, кĕтмен çĕртенех пĕр тап-таса уçланка çитсе тухрĕ. Уçланкă варринче сип-симĕс çурт ялкăшса ларать. Старик, кĕçĕр пурĕ пĕрех киле таврăнаяс çук тесе, çак çурта хваттере кĕме шутларĕ. Лашине тăварса ячĕ те хăй шала кĕчĕ.

Пӳртре никам та çук иккен. Пĕччен выртма лайăх мартан, старик хăйпе пĕрле виçĕ вилене илсе кĕчĕ. Унтан пушă вырăн çине выртрĕ те, ĕшеннĕскер, часах çывăрса кайрĕ.

Нумаях та çывăраймарĕ, сасартăк аслати сасси кĕрлесе кайрĕ. Старик вăранчĕ, шартах сиксе тăрса ларчĕ. Пăхать: виçĕ вилерен иккĕшĕ таçта кайса кĕнĕ. Пĕр вилли пĕр хĕрарăмпа тĕрмешет, хĕрарăмĕ вилене çап-çутă пӳлĕмелле сĕтĕрет.

— Тархасшăн, мучи, хăтар мана çак çын аллинчен, — тесе йăлăнать виле старике.

Старик хай чăнах та вилене çăлас тесе хĕрарăма ярса тытрĕ.

Хĕрарăм калать: «Ан тив, вилнĕ çын сана кирлĕ мар, мана кирлĕ, эпĕ сана пĕр телейлĕ япала çинчен каласа парăп», — тет.

Старик килĕшрĕ. Хĕрарăм вилене тепĕр пӳлĕме илсе кĕчĕ те каялла тухрĕ. Унтан старике çапла каларĕ:

— Ну, старик, — терĕ, — ырра хирĕç ырăпа, усала хирĕç усалпа тавăрма каланă. Эсĕ маншăн ырă ĕç турăн, çавăнпа сана эп ырăпа тавăрасшăн. Итле ман сăмахăма!

Хайхи старик тĕлĕнсех кайрĕ, хĕрарăм мĕн калассине итлеме хатĕрленсе ларчĕ.

— Çĕрпе пĕлĕт хушшинче вĕçсĕр-хĕрсĕр тинĕс пур, çавă тинĕс варринче пысăках мар утрав пур, — калама пуçларĕ хĕрарăм. — Утрав варринче хăвăл юман ларать, тет, хăвăл юман тăрринче пĕчĕк йăва пур, теççĕ. Çава пĕчĕк йăвара — выртать икĕ çăмарта, кайса ил те вĕсене, часрах вĕçтер килелле.

Хĕрарăм сăмахĕсем старик шутсăр тĕлĕнтерсе ячĕç.

— Кам эсĕ? — ыйтрĕ вăл, ним калама аптранипе.

— Эпĕ Этем телейне валеçекен пирĕшти. Анчах амаçури анне мана кураймасăр тухатнă та, çакăнти сĕм вăрмана килсе янă, ĕмĕр таршшипе вилнĕ çынсемпе пурăнмалла туса хунă.

Çапла каларĕ те хĕрарăм, старик сăмах хушма ĕлкĕричченех куçран çухалчĕ.

Унччен те пулмарĕ, старик куçĕ умĕнче темскер çута симĕсĕн-кăвакăн хумханса илчĕ. Тăна кĕрсен пăхать старик — хайхи юман кутĕнче тăрать иккен. Пăхать çӳлелле — юман тăрри пĕлĕтех тĕкĕннĕ.

— Епле хăпарса илем-ха ап ку юман тăрринчи кайăк йăвинче выртакан çăмартасене? — пăшăрхана пуçларĕ старик.

Анчах та, шăп та шай çак самантра, самăй юман тăрринчен пĕр кăвакарчăнпа хурчка старик умне чăрласа персе ӳкеççĕ. Хурчки вăрăм чĕрнисемпе кăвакарчăна пĕсехинчен ярса илнĕ те урăм-сурăм чавса тăпăлтарать.

Старике мĕскĕн кăвакарчăн пурнăçĕ питĕ шел пек туйăнса кайрĕ. Вăл çавăнтах пĕр пысăк чул илчĕ те хурчка пуçне çапса та лапчăтрĕ.

— Тавтапуç сана, ырă çын, мана вилĕмрен хăтарнăшăн! — терĕ кăвакарчăн, старик хулпуççийĕ çине пырса ларса — Мĕн кăна ыйтатăн, сана çавна савса парăп.

— Мана нимĕн те кирлĕ мар, çак юман тăрринчи йăвара выртакан икĕ çăмартана кăна илесчĕ, — терĕ старик.

— Нумай ыйтатăн, старик, — тет кăвакарчăнĕ. — Вăл йăвари çăмартасенче ман чĕппĕмсем. Анчах эпĕ вилнĕ пулсан, вĕсене пурĕ пĕр хурчка çисе янă пулĕччĕ. Çавăнпа эпĕ вĕсене сана халалăп. Çынна пиллесе панă япала сая каймасть, тесе каланă.

Çапла каланă хыççăнах кăвакарчăн юман тăррине вĕçсе хăпарчĕ, çав самантрах икĕ çуначĕ хушшине икĕ çăмарта хĕстерсе старике пырса пачĕ.

— Ну, старик, сан аллунта этемлĕх телейĕ, лайăх пăхса ӳстер ывăлусене, — тет кăвакарчăн.

Унччен те пулмасть, старик куçĕ умĕнче каллех темĕн симĕсĕн-кăвакăн чĕтренсе илет, вăл куçне хупса уçма ĕлкĕричченех килне çитсе тăрать.

Карчăкпа старик çут тĕнчене асăнса кăвакарчăн çăмартисене кӳлĕри кĕмĕл шывĕпе çуса тасатаççĕ, хурама кунтăкри мамăк ăшне юнашар хураççĕ. Старикĕ çăмартасем çине чĕрĕлĕх шывĕ сапать, карчăкĕ икçĕр те çитмĕл кун хушши пусса ларать.

Икçĕр те çитмĕл çиччĕмĕш кунне пĕр çăмарти çурăлчĕ, ун ăшĕнчен шĕшле аври пысăкăш ача сиксе тухрĕ. Тухрĕ те, ашшĕн кĕпе аркинчен тытса: «Тавай çăкăр?» — тесе ыйтрĕ. Вара ашшĕ касса панă пĕр чĕл çăкăра пĕр çăварпах хыпса çăтрĕ.

Çак самантра карчăкпа старик патне леш хайхи вилесене сĕтĕрекен хĕрарăм, этем телейне валеçекен пирĕшти вĕçсе пычĕ:

— Ку ывăл сирĕн Мăйпăран ятлă пулĕ, — терĕ вăл карчăкпа старике.

Унтан тепĕр çăмарти те çурăлчĕ. Анчах ку çăмарти аçа çапнă пек шартлатса çурăлчĕ. Ун ăшĕнчен, — пысăк та мар, пĕчĕк те мар, — чике тăршшĕ ача сиксе тухрĕ, тухнă-тухман ашшĕпе амăшне пырса чуп турĕ.

— Çуратнăшăн, чун панăшăн, хĕвел çути кăтартнăшăн хĕпĕртетĕп, атте-анне! — терĕ вăл.

— Ку паттăра аслашшĕ ятне парас-ха, Юман ятлă пултăр, — терĕ пирĕшти. Вара карчăкпа старике лайăх пурăнма ырă сунчĕ те пачах куçран çухалчĕ.

Карчăкпа старик хăйсен ывăлĕсене иккĕшне те пĕр пек пăхса çитĕнтерме тăрăшрĕç. Анчах ĕç апла пулмарĕ. Мăйпăран ятли питĕ пуçтах та кукăр алăллăскер пулчĕ. Вăл, ĕмĕтсĕрскер, Юман валли пĕçернĕ апатсене те, пахчари çимĕçсене те вăрласа çисе пурăнчĕ, çавăнпа хăй те пит хăвăрт ӳссе кайрĕ. Юман ятли кăшт ӳссе сарăлчĕ те тек çитĕнмерĕ, лăп та лап чике тăршшĕ пулса юлчĕ.

Мăйпăранпа Юман çирĕм çинелле пуссан, пĕр ирхине вĕсене ашшĕпе амăшĕ хăйсем патне чĕнсе илчĕç.

— Юратнă ывăлăмсем! — терĕ старик. — Сире ку таранччен пăхса ӳстертĕмĕр. Халь ĕнтĕ пирĕн вилесси кăна юлчĕ. Виличчен сире авлантарса хăварас, тетпĕр. Сирте ирĕк. Хăвăра валли мăшăр хăвăрах тупăр. Анчах астăвăр: ман кинĕмсем иккĕш пĕр тăвансем пулччăр.

Çапла каларĕ те старик, ши-ик! шăхăрчĕ; икĕ ывăл патне икĕ урхамах тухса тăчĕ. Иккĕш те кĕсле купăс сассипе кĕçенеççĕ. Иккĕшĕ те çăмарта пек чăп-чăмăр.

Старик ачисем çинелле пăхса: «Утланăр!» — терĕ.

Ашшĕ çапла каласанах Мăйпăран ятли Юман ятлă шăллĕне тĕксе йăвантарса ячĕ, хăй вара часрах пĕр урхамахне тытса утланса ларчĕ: «Эпĕ çакна юрататăп, ку манăн!» — терĕ. Юман ятли, ӳкнĕ çĕртен тăрса, теприн çине утланчĕ: «Маншăн пулсан икĕ урхамахĕ те пĕрех», — терĕ.

Старик Мăйпăран ятлă ывăлне:

— Чипер пул эсĕ! — тесе хăтăрчĕ. — Апла тума юрамасть. Тăванпа тăванăн килĕштерсе пурăнмалла. Тăванпа тăван хушшинче килешӳ пулмасан, нихçан та ырра кĕтме çук.

Старик, çапла каласан, хăй ачисене пахчинчен виçшер ылттăн панулми татса тухса пачĕ.

— Ну, кайăрах ĕнтĕ. Ан манăр ман сăмахăма: пĕр тăван кинсем пулмасăр, каялла çаврăнса ан килĕр. Пĕрне-пĕри ан кӳрентерĕр, çул çинче пăрахса ан хăварăр. Ман сăмахран тухманни телей тупĕ, мана хисепе хуманни инкек курĕ, — терĕ старик, ывăлĕсене ăс парса.

Юманпа Мăйпăран ашшĕне пуç тайрĕç, унтан килтен тухса кайрĕç.

Çитмĕл çичĕ кун хушши пĕр ниçта канмасăр кайрĕç вĕсем. Çитмĕл çиччĕмĕш кунне Мăйпăран ятли учĕ çинчен сиксе анчĕ: «Ай, чăтма çук хырăм выçрĕ, пĕр панулмине çием-ха», терĕ. Çапла Мăйпăранĕ апатланчĕ, Юманĕ апатланмарĕ: «Хырăм выçман-ха», — терĕ.

Тата тепĕр çитмĕл çичĕ кун кайсан, çаксем пĕр анлă улăха çитсе тухаççĕ, урхамахĕсене апатлантараççĕ. Мăйпăранĕ кунта каллех чăтаймарĕ, ашшĕ парса янă панулмие тепĕрне те çисе ячĕ. Юманĕ халĕ те çимерĕ-ха, хырăмĕ выçнă пулсан та, тӳссе ирттерчĕ.

Татах та тепĕр çитмĕл çичĕ кун хушши кайрĕç. Çак вăхатра Юманпа Мăйпăран çитмĕл çичĕ хир урлă, çитмĕл çичĕ вăрман урлă каçрĕç, кĕтмен çĕртен тĕлĕнмелле пĕр илемлĕ яла пырса кĕчĕç. «Кăштах канас», — терĕç, ял хĕрринчи тăлăх карчăк патне çĕр выртма тесе, хваттере вырнаçрĕç.

Çак карчăкăн эреветлĕ-теветлĕ, ытарма çук хитре хĕрĕ пулнă иккен. Мăйпăран çав хĕре курать те ăнран каять, ăна çав тери юратса пăрахать.

— Юман, эсĕ каях, эпĕ çак хĕре качча илетĕп-илетĕпех, — тет Мăйпăран.

— Анкă-минкĕ, атте сăмахĕсене мантăн-им? — тет Юманĕ.

Мăйпăранĕ Юман каланине итлерĕ, вара вĕсем тепĕр кунне кăвак çутăпах çав карчăк патĕнчен тухса кайрĕç.

Кайрĕç-кайрĕç те, пĕр эрне хушши кайсан, каллех анлă улăха çитсе тухрĕç. Кунта каннă вăхăтра Мăйпăран юлашки панулмине те çисе ячĕ, ниепле те тӳсеймерĕ. Юманĕ çимест-ха. Вăл, питĕ ывăнса çитнĕрен, епле выртрĕ, çаплипех çывăрса кайрĕ. Мăйпăран çакна курчĕ те, уйăн та кунăн йăлт-ялт пăхкаласа йлчĕ. Унтан йăппăн-йăппăн хыпашласа, Юман кĕсйинчен икĕ панулми вăрласа, иккĕшне те çисе ячĕ. Виççĕмĕш улмине кăларса илнĕ чух Юман вăранах каять. Вăранать те Мăйпăран аллине ярса тытать. Лешĕ ăна тӳрех çапма тытăнать, анчах халĕ Юман та вăй пухса сиксе тăчĕ ĕнтĕ. Тӳпелешрĕç-тӳпелешрĕç, хайхи Юман ĕмĕтсĕр Мăйпăран кăларса илме тăнă панулмие ярса тытса пĕр çăвар хăй çыртрĕ, юлашкине пĕтĕмпех урхамахне хыптарчĕ.

Юрĕ-ха, ĕç капла пулчĕ кусен. Уттарчĕç малалла. Тата темиçе кун кайсан, хайхискерсем патша пурăнакан хулана пырса кĕреççĕ. Пăхаççĕ: урам хушшинче унта та кунта пĕр хитре хĕр кĕлеткине çыпăçтарса тухнă.

— Кам вăл, мĕнле хĕр? — тӳсеймесĕр ыйтать Мăйпăран хула çыннисенчен.

— Патша хĕрĕ, — теççĕ лешсем.

— Мĕншĕн пур çĕре те çыпăçтарнă ун сăнне?

— Качча пама вăхăт çитнĕ, çавăнпа çыпăçтарнă, пуян каччă шыраççĕ, — теççĕ хула çыннисем.

Патша хĕрĕ ылттăн хĕр пулнă иккен. Мăйпăран çавăн çинчен пĕлет те, кирек мĕн пулсан та, ăна качча илмех шутлать.

— Юман, эсĕ кирек мĕн ту: малалла каятăн-и, киле таврăнатăн-и, эпĕ çак патша хĕрне качча илетĕп, — тет.

Юман каллех пиччĕшне ӳкĕтлеме тытăнчĕ. Анчах ӳкĕте кĕмен Мăйпăрана ним тума та çук. Юман, хытă пăшăрханса, урхамахĕ çине утланчĕ те пĕчченех малалла уттарчĕ.

Çав патша, хăйне сыхлама тесе, темĕн чухлĕ çар тытса усранă. Ниепле те кĕме май пулман ун патне. Мăйпăран кун çинчен кунĕн-çĕрĕн шухăшласа çӳренĕ, анчах патша хĕрĕ патне кĕме нимĕнле мел те тупайман.

Пĕрре Мăйпăран хула пасарне тухать. Пасарта çӳренĕ чух хыпар илтет: çак хула хĕрринче чаплă юмăç пурăнать иккен. Çакна илтет те Мăйпăран, тепĕр кунне хайхи ирех юмăç кăрчăк патне вĕçтере парать. Çитет те çапла-çапла тет, манăн патша хĕрне качча илесчĕ, эсĕ мана пулăшмăн-ши, чаплă юмăç, тет.

— Пулăшасса пулăшăттăм сана, сар йĕкĕт, анчах патша патне чи пуян муллă çынсем кăна çитме пултараççĕ, — тет юмăçĕ.

Мăйпăран чĕркуçленсе йăлăнма тапратать.

— Хакне лайăх парсан, мĕнле пулĕ, — тет юмăç.

— Мĕн ыйтатăн? — сиксе тăрать Мăйпăран.

— Урхамахна пар, унсăрăн халех тухса кай, — тет юмăç.

Мăйпăран савăнсах кайрĕ, карчăка урхамахне пĕр сăмахсăр пама пулчĕ. Унăн епле пулсан та патша хĕрне качча илмелле-çке.

— Итле, — терĕ вара юмăç карчăк ăна. — Патша хĕрĕ кашни кунах, кăнтăрлапа, хула хĕрринчи чăтлăх вăрманти кӳлĕре шыва кĕрет. Шыва кĕме вăл кирек хăçан та акăш пулса вĕçсе пырать. Кĕпине хывсанах хĕр пулать, вара кӳлле кĕрет, кĕпине палан çине çакса хăварать. Сан çав кĕпене çеç хăв аллуна илмелле.

Мăйпăран, саваннипе, чĕтресе ӳкрĕ, ниçта кайса кĕреймест. Тепĕр кунне вара, кăнтăрла çитерехпе, юмăç кăтартса янă çулпа кӳлĕ хĕррине пычĕ, кукăр-макăр тымарлă çĕрĕк тунката хăвăлне кĕрсе, пытанса выртрĕ.

Акă, чăнах та, кӳлĕ патне ылттăн-кĕмĕл çунатлă акăш вĕçсе пычĕ. Мăйпăран ун çине, ниçта кайса кĕре пĕлмесĕр, шăтарасла пăхса выртать. Хайхи акăш ылттăн тумтирне хывса палан тĕмĕ çине çакрĕ иккен те, чăннипех ытарма çук, чип-чипер таса хĕр пулса тăчĕ. Унтан кăвакал пек шыва чăмрĕ. Мăйпăран çав вăхăтра ерипен-ерипен шăвăнса пырса çав хĕрĕн кĕпине илчĕ, каллех тĕм хыçне кайса пытанчĕ.

Чунĕ килениччен чăмпăлтатса ишсе çӳресен, патша хĕрĕ шывран тухрĕ. Унталла пăхрĕ, кунталла пăхрĕ — ылттăн кĕпе ниçта та çук. Шырасан-шырасан, ним тума пĕлменрен, хĕр макăрса ячĕ.

— Кам илчĕ-ши? Ăçта çĕтрĕ-ши?.. Тупса паракана савнă упăшкам тейĕттĕм, — тесе макăрать вăл.

Мăйпăрана çакна илтесси çеç кирлĕ пулнă. Вăл пилеш тĕмĕ хушшинчен сиксе тухса ылттăн кĕпене хĕре кăтартать. Патша херĕ малтан хăраса ӳкрĕ, унтан вăтаннипе хĕрелсе кайрĕ:

— Кам эсĕ, мĕнле çын? — тесе, аран ыйтрĕ.

— Эпĕ ватă карчăкпа старикĕн ылттăн çăмартаран çуралнă ывăлĕ, сана арăм тăвас тесе çак çылăха кĕтĕм, — тет Мăйпăран. — Анчах хăвăн татăклă сăмахна каласан кăна ман алăри кĕпӳ сан çийĕнте пулĕ.

— Турă пиллени эсĕ пултăн пулсан, хам сăмахăмран иртеймĕп, — терĕ патша хĕрĕ. — Акă хывса ил ман пӳрнери ылттăн çĕрре.

Куратăр, Мăйпăранăц ĕçĕ пур çĕрте те ăнса пычĕ, патша хĕрĕ ăна çавăтса ашшĕ патне илсе кайрĕ. Анчах патша çак хыпара илтнĕ-илтменех тӳсме çук çиленчĕ.

— Çакнашкал таçти ăçти-çука кĕрӳ тесе намăс курăп-и? Çук, апла-капла хăтланса вараланмастăп! — терĕ вăл, хĕремесленсе. — Калăр салтаксен пуçлăхне: халех халăх пуçтарса, халăх умĕнче çак сĕтĕрĕнчĕкĕн пуçне касчăр!

Патша хĕрĕ йăлăнма пуçлать:

— Ман пата ăна пихампар илсе килнĕ, эпĕ унран уйрăлмастăп, атте! Ун пуçне касатăр пулсан, ман пуçа та кӳлĕ тĕпĕнче шырăр, — тет.

Хĕрĕ чăнласах каланине кура, патша ирĕксĕрех килĕшрĕ.

— Халĕ ĕнтĕ атте-аннене кайса савăнтарар, — терĕ Мăйпăран, пулас арăмне чуп туса.

Патша вĕсене икĕ урхамах парса ячĕ, сывлăх сунса ăсатрĕ. Темиçе кун хушши кайса, хайхискерсем киле çитеççĕ.

— Сире валли пăхса савăнмалăх кин, хама валли ĕмĕр пурăнмалăх арăм тупса килтĕм, пиллĕр пире! — тет Мăйпăран ашшĕпе амăшне.

— Юман ăçта? — ыйтать старик тӳрех.

— Таçта тарса çухалчĕ, — тет Мăйпăран.

Çакна илтсен, старик пуçне лашт усрĕ те Мăйпăрана хирĕç сăмах та чĕнмерĕ. Мăйпăран пĕрмаях:

— Туй хăçан тăвăпăр, атте? — тесе йӳтетет.

Старик ăна çилĕпе:

— Юман килмесĕр туй çинчен ан шутла, вăл часах килмелле, — тесе хурать, хăй каллех хуйхăрма тапратать.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн