Ик тăлăх ача
— Эсĕр тăлăха юлнăскерсем-и вара, ачамсем?
— Çапла çав. Аттене вăрçăра вĕлерчĕç, анне юн сурса вилчĕ...
Ют çын куçĕсене çĕрелле ячĕ. Йăваш куçсем кăшт йăлтăртатса илнине кураймарĕ Энтруш. Анчах ют çын кун хыççăн чĕнмесĕр нумай ларнине ăнланчĕ пек пулчĕ: ку çын е хăй вăрçăра пулнă, е... Çук, пĕлмелле мар, темĕскер...
— Миçере эс, ачам? — тата йăвашрах ыйтать ют çын,
— Вунтăваттăна пыратăп ĕнтĕ...
— Хут пĕлетĕн-и?
— Сас паллисем анчах пĕлстĕп, вĕсене те шкула çӳрекен юлташран анчах вĕреннĕччĕ.
Ют çын каллех куçĕсене çĕрелле ярса калаçма пăрахрĕ. Унтан Энтруша сасартăк алăран килсе тытрĕ те: «Ачам, ман санпа тумалли пĕр ĕç пур... Мĕн ятлă-ха эс?.. Ну вит, Энтруш шăллăм, ман санпа тумалли пĕр ĕç пур...» Ют çын Энтруш аллине ярса аттине хывать те (Энтруш тĕлĕнсе хытса кайнă) ун ăшĕнчен пĕчĕк кĕнекесем манерлĕ хутсем кăларать.
— Ман санпа тумалли ĕçсем пур, Энтруш шăллăм. Пулăшăн-им эс мана?
— Мĕнле ĕç вара вăл? — куçĕсене хутсем çине чарса пăрахса ыйтать Энтруш. — Пулăшма май килсен ма пулăшас мар...
— Тульккă, Энтруш шăллăм, кун пек ĕçсемшĕн пире лектерме те пултараççĕ.
Энтруш ăнланмасть: «Камсем, мĕншĕн лектерме пултараççĕ?» — чĕнмесĕр ыйтаççĕ ун куçĕсем.
— Калăпăр, эсĕр çак хутсене хăвăр çӳренĕ чухне пĕрерĕн-пĕрерĕн чӳрече, хапха айне пăрахса çӳрер. Калăпăр тата, сире уншăн страшнĕк-уратнĕк таврашсем тытаççĕ те тĕпчеме пуçлаççĕ, — ман çине çилленмĕн-и çапла килсе тухсан?
— Мĕнле хутсем вара кусем, апла тăваканскерсем?
— Ку хутсем, Энтруш, сирĕн аçуна тата сирĕн аçу пеккисене — темиçе мĕльюн çынна мĕншĕн амантса-вĕлерсе пĕтерсе пынине ăнлантарса паракан хутсем...
Энтруш хытса кайнă пек пулса нумайччен чĕлхине уçаймасăр ларать. Ун умне сасартăк калама çук пысăк япала шуса тухнă пек туйăнчĕ ăна. Анчах вăл пысăк япалана ăнланса, уйăрса илме вăйĕ çитеймест Энтрушăн, темĕн чухлĕ тăрăшсан та труках ăнланса илме çук ăна.
«Ах, ăнланасчĕ, пĕлесчĕ хăвăртрах», — çакăн пек калать Энтрушăн хытă тапма пуçланă чĕри.
Уçса янă шыв пек йĕркеллĕ, такăнмасăр юхаççĕ ют çын сăмахĕсем. Энтруш çинелле юхаççĕ. Калама çук пысăк япала çинчен ăнлантарса ĕнентересшĕн çунаççĕ ют çын куçĕсем. Çунса пырса хăйсен хĕмĕсене Энтруш çине сирпĕтеççĕ.
Нумай вăхăт иртрĕ. Йывăçсем витĕр текех хĕвел пăхма пăрахрĕ. Каçăн нӳрлĕ сулхăнĕ сарăлчĕ вăрмана, курăксем нӳрленсе кайрĕç. Çак вăхăтра анчах пăрахрĕ ют çын калама.
— Ну, çитет, Энтруш, ыттисене малалла хăвах ăнланса илĕн ĕнтĕ, — терĕ вăл юлашкинчен. — Айта чик çаксене хутаççуна та ĕçле ху пĕлнĕ пек. Тульккă, сыхланма ан ман вара.
Энтруш çавăнтах чĕнмерĕ. Хăйне панă хутсене чĕнмесĕр хутаçа чикрĕ те ют çынпа пĕрле ура çине тăчĕ. Çапла вĕсем пĕр-пĕрне сăмах хушмасăр чылайччен тăчĕç. Унтан ют çын çине юлашки хут çунса шăтаракан куçсемпе килсе пăхрĕ те Энтруш тин:
— Юрать! — тесе пĕрех сăмах татса каларĕ.
Ют çын мĕнле килнĕ, çавăн пекех çĕтрĕ. Энтруша чĕнмесĕр пĕрре пуçран шăлса илчĕ те хăй килнĕ ката хушшинех каялла кĕрсе кайрĕ. Ун ура сассисем илтĕнми пуçличчен вăл кайнă çĕрелле куç илмесĕр пăхса тăнă хыççăн анчах калаçу хушшинче манса кайнă пĕчĕк Анюкне аса илчĕ вăл.
— Анюк, атя, утар, — каларĕ вăл калама çук ăшшăн. Унтан, кăшт тăрсан: — Атя, утар, Анюк, малалла утар, малалла! — терĕ хыттăн.
IV
Малтанхи юр çинчен темĕншĕн ытла та кăмăллă утса пыма. Анчах вăл кăмăллăх пуçра урăх шухăш çук чухне анчах сисĕнет. Трапхин Кирлин паян ирхине пĕр тĕлĕнмелле япала килсе пулнă та, çавăн пирки вăл ура айĕнчи малтанхи юра сисмесерех васкаса утса пырать. Вăл çав тĕлĕнмелле япала пирки хăйĕн пуçанăш патне васкать.
— Хм! Тĕлĕнмелле! — тет вăл такамран тарнă пек унталла-кунталла пăхкаласа. — Ун пек япала та пур-çке тĕнчере...
Пуçанăш патне çитсен ăна вăл кăчăк туртса пӳртрен сарай кĕтессине илсе тухрĕ.
— Пуçана, эп хамăн алкумĕнче паян ирпе пĕр тĕлĕнмелле çырса пĕтернĕ хут тупрăм, ак вуласа пăх-ха, — тӳрех каласа ячĕ вăл тĕлĕнмелле хутне пуçанăшне тыттарса. Хăй каллех такамран сыхланнă пек унталла-кунталла пăхкаласа илчĕ.
«Хресчен халăхĕ! Кам савăнăçĕшĕн хăвăр юнна тăкатăр эсир, кам савăнăçĕшĕн ачăр-пăчăрсемпе арăмăрсене тăлăха хăваратăр?! Улталаççĕ сире, хресчен халăхĕ! Патшапа мул хуçисем хăйсен пурлăхне татах аслăлатса пырасшăн сире хăйсемшĕн пăшал çактарса вăрçă асаплăхĕпе çунтараççĕ. Ĕç халăхне нимĕнле вăрçă та кирлĕ мар. Темиçе мĕльюн тăлăх турат туса хăварнипе чарăнми куççульсĕр пуçне ĕç халăхне вăрçă урăх нимĕн те памасть. Хресчен халăхĕ! Хамăра тивĕç ирĕкшĕн кĕрешме вăхăт çитнĕ...»
— Чăнах та, тĕлĕнмелле япала ку сан, пуçана, — терĕ пĕр пуçани тепĕр пуçанăшне хутне вуласа пĕтермесĕрех. — Хăрамалла кун пек япаларан... Тĕрĕссине тĕрĕс те ĕнтĕ, анчах... Астăватни, 1905 çулта пăлханнă студентсене мĕн турĕç?.. Ун чух та çакăн пек çыратчĕç... Эс мĕн пит шухăша кайнă пек вара, ватă пуçпа студентсене пулăшасшăн мар пуль-çке?!
— Ах-ах-а-ах! — йывăррăн сывласа ячĕ Трапхин Кирли. — Хуть те кирек мĕн кала та, анчах... тĕрĕс, пите тĕрес çыраççĕ... Ку хута паян ирхине тупрăм тесе суйрăм эпĕ сана, ăна эпĕ каçах тупнă... Каç... çĕр çывăрмасăр шухăшласа выртрăм... Чăнах та, шухăшла-ха эс: ик ывăлăмран иккĕшĕ те пĕтрĕçĕ вĕт вăрçăра... Мĕншĕн?!
* * *
— Ан васка эс, ан васка! Ерипенрех вула та шăппăнтарах...
«...Кам савăнăçĕшĕн юн тăкатăр эсир, кам савăнăçĕшĕн ачăр-пăчăрсемпе арăмăрсене тăлăха хăваратăр?..»
«...Ĕç халăхне вăрçă кирлĕ мар. Вăрçă патшапа тĕрлĕрен мул хуçисемшĕн анчах кирлĕ...»
«...Вăрçа хирĕç тăрăр, хресчен халăхĕ!»
«...Пире тивĕç çĕрсемпе ĕçлемен калтасем-улпутсем усă курса пурăнаççĕ. «Кам ĕçлет — вăл выçă, кам ĕçлемест — вăл тутă» — çак йĕрке тăрать çĕр çинче. Мĕншĕн çапла? Кам ирĕкĕпе ĕçлемен калтасем тутлăхра пурăнаççĕ?..»
«...Хамăра тивĕç ирĕкшĕн кĕрешме пуçлас пулать...»
«...Сывă пултăр ирĕклĕх!..»
Вулаççĕ. Итлеççĕ. Чĕресенче темĕскер майĕпен, ерипен çĕкленме пуçлать.
* * *
Староста лаша кӳлет. Чĕркуççипе тĕрĕнсе чӳлĕке унтан темиçе хут майласа урхалăх çыхрĕ. Юлашкинчен, йĕвен чĕлпĕрне çыхса пĕтерсе тилхепе хума тапратсан, ун кил-картишне ял пуянĕ Михал Иванч пырса кĕчĕ.
— Аван-и, ял пуçĕ, — терĕ Михал Иванч староста аллине чăмăртаса.
— Аван-ха, Михал Иванч, хăвăр мĕнле çӳретĕр?
— Майĕпен... Ăçта кайма лаша кӳлетĕн вара эс?
— Ара, пĕлетĕн пулĕ, инкек килсе тухрĕ вĕт ман ял çине... Çавăн çинчен вулăса кайса пĕлтерес тетĕп, атту унсăрăн хама килсе лекĕ...
Староста лаша кӳлсе пĕтерсен вĕсем ампар умĕнче тăсăлса выртакан пĕрене çине ларсах калаçма пуçларĕç.
— Эс вуланă пуль? — хăранă саспа ыйтать староста.
— Вуламасăр... вуланă! — мăн сасăпа хирĕç калать Михал Иванч. — Ара, вăл хутсем кашни килте тенĕ пекех пур вĕт, вулама пĕлекен кашниех вулать. Ман патна хапха айĕнчен пăрахса хăварнă, кулатниксем...
— Кам хăтланнă-ши ăна, кам, эс çавна кала-ха мана, — сасартăк хĕрсе ыйтать староста. — Камне пĕлесчĕ, унсăрăн...
— Ак! — тĕлĕнсе каласа ярать Михал Иванч, — халĕ те пĕлместĕн-и вара эс кам хăтланнине?!
— Ейпух, тур пур, пĕлместĕп!
— Пĕрре те курман-и вара эс вĕсене?!
— Камсене?
— Ара, ыйткалакансене?
— Мĕнле ыйткалакансене? — текех ларма пултараймасăр ура çине сиксе тăрать староста.
— Ара, пирĕн ялта вĕсем темиçе хутчен те пулнă, леш, хайхи, пиччĕшĕпе йăмăкĕ — çамрăк кĕлемĕçсем...
— Вара, — тĕлĕнсе, шуралса, чĕтресе каять староста, — çавсем пăрахса çӳренĕ-и çав хутсене?!
— Çавсем çав, урăх кам пултăр... Атя-атя, лар та чуп хăвăртрах вулăса, ан тĕлĕн... Пĕлтерес пулать те тытса пĕр-ик хутчен хыта çунтарас пулать вĕсене. Вот тĕнче, е?! — лăпкăлăхĕ пĕтсе çилĕлĕхĕ тухса килчĕ Михал Иванчăн. — Кĕлемĕçсем пулхатса çӳреççĕ-çке ĕнтĕ халăха, тата, иçмасса, амăш хырăмĕнчен халь анчах тухса ӳкнĕскерсем çеç вĕт!..
* * *
Старостăна пĕр чармасăр итлерĕ вулăс тӳри-шари. Унтан çутă çамки çине пăчăртанса тухнă сивĕ тара сăмса тутрипе шăлса илсе тепĕр хут çавăн пек сивĕ тар тухиччен староста илсе килнĕ халăха пăлхатакан хута тепĕр хут вуласа тухрĕ те ура çине сиксе тăрса:
— Поймать их, поймать во что бы то ни стало! Если упустишь, убью, сукин сын! — тесе сылтăм чышкине староста сăмси патне пыртарса тăратрĕ. — Слышишь, убью?! Доставить их ко мне в трехдневный срок, слышишь?!
Тепĕрер сехетрен староста вулăс ялĕнчен хăйĕн ялне тухса кайрĕ. Ун хыççăнах çав ялалла ик уретник юланутсемпе ташлаттарса юртрĕç...
* * *
Ялтан яла хутсем урлă хĕмсем тăкса çӳрерĕç икĕ тăлăх...
Вăрçа хирĕç, патшана хирĕç, савăнăçлă пулас ирĕкшĕн çунчĕç хĕмсем, Пĕр çĕрте вăй илеймесĕр сӳнсе, тепĕр çĕрте амаланса кайса çунчĕç.
Ялтан яла хутсем урлă хĕмсем тăкса çӳрерĕç икĕ тăлăх. Вĕсем хыççăн асаплăх хура юпине сыхлакансем йытăсем пек йĕрлесе çӳрерĕç.
Асаплăх хура юпи чăтайми пусса тăнă çĕре. Вăл ĕç халăх юнне пĕр хĕрхенмесĕр, çăтă çĕлен пек сăхса пырса, вăл юнтан юнлă çырмасем туса янă.
Çунтарса ямалла пулнă асаплăх юпине! Ун пусмăрĕнчен çăлăнса, çĕнĕ, савăнăçлă пурнăç туса ямалла пулнă. Нумай хĕмсем сирпĕтмелле пулнă асаплăх юпи айне, ăна текех сӳнмелле мар чĕртсе ярса кĕл пулса вĕçсе кайиччен пĕтермелле пулнă.
Ялтан яла хутсем урлă хĕмсем тăкса çӳрерĕç икĕ тăлăх. Вĕсем хыççăн асаплăх хура юпине сыхлакансем йытăсем пек йĕрлесе çӳрерĕç.
V. VI. VII. VIII. IX. X
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … …
Эпилог
1928 çул. Кĕркунне...
Кануй ялĕнчи шкул ачисем шкул умне пухăннă, çĕнĕ учителе кĕтеççĕ. Темĕскерле, яланхи пек мар ачасем: кулмаççĕ, ашкăнмаççĕ. Халь вĕсемшĕн питĕ пысăк япала пулать: çĕнĕ учитель! Лайăх-и вăл, начар-и?
Ĕçетчĕ ĕлĕкхи учитель, хăйне хăй пĕртте учитель пек тытмастчĕ. Ку, çĕнни, мĕнле-ши? Ĕлĕкхи арçынччĕ, халь — хĕрарăм теççĕ. Çук, хĕрарăм та мар — çамрăк хĕр, кăçал анчах пĕр хулара педтехникум пĕтернĕ вунсакăр çулхи хĕр теççĕ. Таçтан, такам пĕлнĕ вăл миçе çултипе ăçта вĕреннине?!
Çĕнĕ комментари хуш
Шухăшсем
Прочитал от и до...
Your website, chuvash...
What if your website chuvash...
Your website, chuvash...
Elegir el mejor financiamiento inmediato...
Are you making the most of the potential...
What if your website chuvash...
Чăн чăнах та, сатира туйăмĕ Л...
Чăн чăнах та, сатира туйăмĕ Л...
Your website, chuvash...