Электронлă вулавăш

I. Унăн историйĕ

Кушлавăш текен вун икĕ ял уйĕ

Вĕçĕ-хĕрри ун ниçта курăнман... —

çакăн пек сăмахсемпе пуçласа янăччĕ эпĕ хамăн хĕрĕх çул каялла çырнă «Хĕн-хур айĕнче» поэмăн малтанхи сыпăкне. Кушлавăш уйĕн сăн-сăпачĕ ун чух чăнах та çаплах пулнă. Пĕр 40 — 45 çул ĕлĕкрех çеç-ха вăл çак тăсăк виç кĕтес евĕр курăннă уй йĕри-тавралла пекех ватă вăрманпа хупланса выртатчĕ. Юлашки вăтăр çул хушшинче таврари сĕм вăрмана касса пĕтернĕ пирки ку унăн сăн-сăпачĕ питĕ нумай улшăнчĕ ĕнтĕ. Унта та кунта курăнакан катасем (ращасем) пĕтрĕç, çырмалăхри çатракасем çаралчĕç. Аслă уй сарăлса кайнипе ун виç кĕтес евĕрлĕ форми те çухалчĕ. Халĕ ĕнтĕ ăна уй теме те çук, тункаталлă хунав вăрманпа чикĕленсе тăракан хир тесен те юрать. Вăрмансене касса çаратнă пирки йăлтăркка шывлă çырмасем типсе ларчĕç, ĕлĕк çыран туллин юхса выртнă шывсем те хухрĕç. Таврари вăрмана каснине хамăр курман пулсан паян ăна ниепле те «Кушлавăш уйĕ» тесе калас çук.

Кушлавăш уйĕ Канашран Çĕмĕрлене тата Улатăралла каякан чугун çулсем хушшинче выртать. Унта пурĕ вун икĕ ял. Вĕсенчен вуннăшĕ: Кушлавăш сали, Пысăк Упакасси, Пĕчĕк (Анатри) Упакасси, Шуркасси, Шепекеч, Ершипуç, Кӳстӳмĕр, Хураçырма, Кив Мӳрĕш (Мамалай), Çĕн Мӳрĕш (Булатово) — чăваш ялĕсем; иккĕшĕ — Кольцовкăпа Зеленовка (Амачкин) — ĕлĕк помещиксем тытса илнĕ çĕр çинче ӳссе ларнă вырăс ялĕсем.

Кушлавăш уйне хĕвел анăçпе çурçĕр енчи Хапăс-Уравăш-Хирпуç-Рункă-Ачча çĕрĕсенчен Кĕçĕн Çавал шывĕ уйăрса выртать; хĕвел тухăçĕпе кăнтăр еннелли Хумпуç уйĕнчен Кушлавăшпа Йĕкĕс шывĕсем тата çак шывсем тăрăх тăсăлакан хыр вăрманĕ уйăрать; кăнтăрпа хĕвел анăç хушшинчен Сăр вăрманĕ чикĕлесе тăрать.

Пĕр хĕрĕх-аллă çул ĕлĕкрех çеç-ха, Çавалпа Вăрнар шывĕ тăрăх тĕлĕпе хырлăх, тĕлĕпе юманлăх кашласа ларнă чух, Сĕм Чăрăшлă Кӳстӳмĕр катипе Уравăш-Хирпуç ращисем те ирĕклĕн сарăлса ӳснĕ чух, Кушлавăш уйĕн çурçĕрпе хĕвел тухăç хушшинчи чикки те хура вăрманпа хупланнă пекех туйăнатчĕ.

«Кушлавăш уйĕ» тенине урăх çĕрти чăвашсенчен хăшĕ-хăшĕ «Кушлавăш тăрăхĕ» теççĕ, теприсем тата «Кушлавăш таврашĕ» тесе чĕнеççĕ.

Кушлавăш уйĕнче вун икĕ ял терĕмĕр. Вĕсен кашниннех хăйне уйрăм ячĕ пур. Анчах та ытти çĕрти чăвашсем çав ялсене пурне те «Кушлавăш» ячĕпе çыхăнтарса каласан çех аван пĕлеççĕ. Сăмахран: Кушлавăш Упакасси, Кушлавăш Хураçырма, Кушлавăш Шуркасси тесе каламалла тата ытти те. Çапла вара кунти чăваш ялĕсене пĕрлештерсе тăракан пĕр кăк, пĕр тĕп ят «Кушлавăш» пулса тăрать.

Пĕр таврари темиçе яла çакăн пек пĕр тĕп ятпа пĕрлештерсе чĕнесси вăл Кушлавăш уйĕнче çех мар, Чăваш республикин ытти вырăнĕсенче те чылай пулнă. Тĕслĕхрен акă, Кушлавăшпа юнашар Хапăс тăрăхĕнчи ялсен çумне те ĕлĕк «Хапăс» ятне хушса: Кивьял Хапăс, Вăрманкас Хапăс, Чиркӳллĕ Хапăс, Кӳлхĕрри Хапăс тесе чĕнетчĕç. Хум шывĕ çинчи «Хумпуç уйĕ» текен тăрăхри ялсене те çаплах: Хумнуç Патăрьелĕ, Хумпуç Çĕрпелĕ, Хумпуç Энтриелĕ тетчĕç. Татмăш тăрăхĕнчи ялсене те ĕлĕк Пасарлă Аччи-мĕнĕпех «Татмăш» ятпа çыхса чĕннĕ. Енĕш, Кипек, Упи, Тăрăн, Марка, Туçи тăрăхĕсенчи ялсене те çаплах çак асăннă ялсен ячĕсемпе çыхăнтарнă. (Кунашкал йĕрке Хĕрлĕ Чутай, Етĕрне, Элĕк, Муркавăш, Тутаркасси енĕсенчи вирьял чăвашĕсем хушшинче çех пулман.)

Пĕр тăрăхри темиçе яла çакăн пек пĕр тĕп ятпа çыхăнтарса чĕнесси вăл авалах, çав таврари ялсем уй çĕрĕпе усă курассинче пĕр-пĕринпе таччăн çыхăнса тăнинчен тухнă. Вĕсен тырă акса тумалли, çаран çулмалли пусу çĕрĕсем темиçе ялăн пĕрле хутшăнса тăнă. Ана вырăсла «сложное землĕпользование» тенĕ.

Çĕре темиçе ял хутăштарса пĕрле усă курасси акă мĕнтен килме пултарнă. Елĕк-авал вăрман хушшинчи ирĕк çĕре (е çеçен хирти пушă çĕре) чи малтан пĕр ял (общество) йышăнса илсе хăй çумне çирĕплетнĕ. Ку çĕр вара талккишĕпех çав малтан йышăнса илнĕ обществăн çĕрĕ шутланнă, ăна çав ял ячĕпе чĕннĕ. Каярахпа куçса пынă çынсен, çав çĕрсем çинче хăйсене уйрăм ял туса лартнă пулин те, çĕрпе усă курас тĕлĕшрен кунти тĕп яла (обществăна) пăхăнса тăмалла пулнă. Çакна пула вĕсен хăйсен уйрăм ялĕ çумне кунти тĕп ялăн ятне те хушса хума тивнĕ.

Пĕр кăкран тытăнса тăракан ялсем хăйсен уй çĕрĕ пахалăх тĕлĕшĕпе кашнинех пĕр тан çырлахтартăр тесе çĕрне пĕтĕм уйĕпех хутăштарса ярса валеçнĕ.

* * *

Хальхи Кушлавăш уйĕ текен тавралăх вăл XVII ĕмĕрччен вăрманлă ятсăр вырăн пулнă. Унта ниçта та нимĕнле «Кушлавăш» тени пулман. Вăрман хушшипе хĕвел анăçĕнчен тухăçалла пысăк мар, анчах та çыран туллиллĕ шывсем юхса выртнă. Шывĕсен те ячĕсем пулман. Пĕр пысăкрах шывне çех Кĕçĕн Çавал тенĕ. Ун çумĕнче выртакан çĕрсене Кĕçĕн Çавал тăрринчи вăрманлăх тенĕ. Пулас Кушлавăш уйĕ те çак вăрманлăхах кĕнĕ. Кунта вара çаранлă ĕшнесем, уйланкăсем, сайра йывăçлă çырма çучĕсем çуталса выртнă. Тăвайккисенче, сăртламсенче ватă вăрман пулнă. Вырăнĕпе çамлăх: юман, каврăç, йĕлме, хурама, вĕрене йывăççисем сарлака çулçисемпе шавланă; тĕлĕ-тĕлĕпе хурăнлăх, чăрăшлăх, çăкалăх; тĕлĕпе шалкăм таса хырлăх каш-ласа ларнă. Вĕсенче этем курăнман-ха. Тавралăха вĕçен кайăксен сасси-юрри кăна янратнă е тискер кайăксем çеç сиккелесе, йăраланса çӳренĕ.

Хăçан, хăш çулта килсе çитнĕ ку вырăна чи малтанхи çынсем — ун çинчен уççăнах татса калама çук. XVII ĕмĕр варринчех-и е çак ĕмĕр вĕçнелле тин-и, ку паллă мар. Анчах та 1700 çул тĕлнелле ку таврара çынсем пурăннă ĕнтĕ. Ун çинчен ĕнентерсех калама пулать. Йăлкăшса юхса выртакан Вĕлтренпе Пăтавăш тата Кĕçĕн Çавал хĕррисенчи уйланкăсенче икшер-виçшер кил-çурт курăнкаланă. Вĕсен мунча пек хура пӳрчĕсенчен сăрă тĕтĕм мăкăрланса айлăмсем тăрăх сарăлнă; йытăсем вĕрни илтĕннĕ, улăхсенче лашасем, ĕнесем, сурăхсем çӳренĕ; сĕмлĕхсенче кăшкăрнă этем сасси янранă.

Пире малтанах кунта ăçти чăвашсем килсе кĕни тата вĕçем хăйсем йышăннă çĕре мĕншĕн «Кушлавăш уйĕ» текен ят пани интереслентерет. Тĕпчесе пĕлнĕ тăрăх, çакăн пек пулни палăрать. Чи малтанхи çынсем кунта йышлăн мар, пĕчĕк ушкăнсемпе Çавал шывĕн анат вĕçĕнчен килсе ларнă. Малтанах Кушлавăш çыннисем килсе çитнĕ те хăйсем йышăнса илнĕ тавралăха «Кушлавăш çĕрĕ» тесе çыртарнă. Çавăнтан вара Çавал тăрринче Кушлавăш уйĕ пуçланса кайнă.

Анат-Çавалта Кушлавăш тенĕ ял иккĕ пулнă: пĕри — Пысăк Кушлавăш, тепри — Кĕçĕн Кушлавăш. Çыннисем иккĕшĕнчен те куçса килнĕ. Вĕсем çĕнĕ вырăнта XX ĕмĕр пуçланичченех халăх çĕрĕсене е шыв арманĕсене околодкăсем çине уйăрса уйрăммăн тытнă тата вĕсене тара панă чух та ĕç хучĕсене яланах икĕ околодка хăйсене тĕллĕн, уйрăммăн тултарнă. Пĕрине Пысăк Кушлавăш, тенрине Кĕçĕн Кушлавăш околодкисем тенĕ. Çавăн пекех ĕлĕк çуралнисемпе вилнисене çырса пынă метрика (загс) кĕнекисенче те пĕр ял çыннисемех пĕрисем Пысăк Кушлавăш, теприсем Кĕçĕн Кушлавăш околодки тесе çыртарнă. Тата околодка тес вырăнне тăтăшах «ял» тесе çыртарни те пулнă. Кусем, паллах, кушлавăшсем Анат-Çавалти икĕ ялтан куçса килнине пĕлтернĕ.

Анат-Çавал çĕрĕнче халĕ Кушлавăш текен ялсем çук. Икĕ ялĕнчи çынсем те ĕлĕкех тĕрлĕ енне куçса пĕтнĕ пулмалла. Анчах та çав ялсем ларнă çĕре халичченех пĕр «Кушлавăш кĕперĕ» текен вырăн çеç палăртса тăрать. Кунта та, улăхра, çыран икĕ еннипе мăкăрăлса выртакан тăпра купи çех курăнать. Çав Кушлавăш ялĕсем хальхи Алмантей-Упакассисем çывăхĕнчех пулнă. Кушлавăш çыннисем пĕр Кĕçĕн Çавал тăррине çех мар, урăх çĕрсене те куçса кайнă пулас. Кушлавăш тенĕ ял халĕ Хĕрлĕ Чутайпа Элĕк хушшинче те пур. Ăна тури чăвашсем «Кăшлавăш» теççĕ. Тата Тутар республикинчи Тетĕç хули çывăхĕнче те Кушлавăш-Рункă текен ял тĕл пулать. (Рункă тенисем Кушлавăшсемпе авалтанпах йĕкĕреш ачасем пек çыпçăнса пурăннă. Ун пек ял Анат-Çавал çĕрĕнче те пулнă; хальхи Кушлавăш уйĕ умĕнче те, Пасарлă Аччаран анатарах, Çавал çинче Рункă тĕл пулать. Тата Тутар республикинчи Пăва хули çывăхĕнче те Рункă ялĕ пур. Кусем пурте Çавал çинчен куçса ларнăскерсем пулмалла.)

Мĕн хăваланă-ши Кушлавăш çыннисене хăйсен тĕп вырăнне пăрахса çĕнĕ çĕрсене куçса саланма?!. Паллах, пурнăç ырă пирки мар, пурăнма йывăрланса çитнĕ пирки пăрахса хăварнă вĕсем хăйсен кивĕ вырăнне... Кушлавăш ялĕсем Атăл çывăхĕнче тата Çавалăн анат вĕçĕнче ларнă. Ун пек пысăк шывсем ун чух тӳре-шара çыннисемпе çар ушкăнĕсем çӳремелли пĕртен-пĕр пысăк çулсем пулнă. Влаç çыннисен хаярлăхĕ, çар ушкăнĕсем халăха тăнăлтарасси пуринчен ытла çав пысăк çул хĕрринче ларакан ялсене тивнĕ. Кушлавăшсем хăйсен тĕп ялĕсенчен Пĕрремĕш Петĕр патша вăхăтĕнче, хăшĕсем маларах та куçса саланнă пулмалла. Çав саманара хресченсене, уйрăммăнах вырăс мар вак халăхсене, пăвса хĕсмелли йĕркесем питĕ нумай пулнă. Çулсерен вуншар тĕрлĕ хырçă-марçă, тĕрлĕрен налог шыраса илнĕ, этем тӳсейми çарпа ĕç повинноçĕсене туса тăма лекнĕ. Вăрçăсем тухсан кашни пилĕк килтен пĕрер çын лаши-мĕнĕпех çар ĕретне ямалла пулнă, патшалăх чиккисенче крепăçсем тума хăваланă. Хуса кайнă çынсенчен сывă таврăнакансем çукпа пĕрех пулнă. Çакăн пек асапра çуннă чăвашсем час-часах:

«Каяр сĕмлĕхе,

(«Хĕн-хур айĕнче» поэмăран.)

Паллах, кушлавăшсем Кĕçĕн Çавал тăррине те çавăн ек шухăшсемпе куçса килнĕ пулмалла.

Кушлавăш пирки тата тепĕр ыйту тухса тăрать. Ăçтан, мĕнле илсе хунă-ха хăйсен ялĕсен ятне Çавалăн анат вĕçĕнче пурăннă Кушлавăш çыннисем? Мĕне пĕлернĕ вĕсен «Кушлавăш» тенĕ сăмахĕ? Чĕлхе тĕпчевисем каланă тăрăх, Кушлавăш тени çармăс (мари) чĕлхинчен куçса юлнă имĕш. Çармăсла «Кушлавăш» ени чăвашла «Вăрманкасси» тенине пĕлтерет теççĕ. Мĕншĕн тесен çармăсла «кожла» тени «вăрман», «вăрманта» тенине пĕлтерет; «вăш» тени — çармăсла «вож» в «важ» авал «касă» тенине пĕлтернĕ пулмалла. Хальхи мари чĕлхинче ку сăмах «кăк, тĕпĕ» тенисене пĕлтерет. Çармăссемне чăвашсем пĕр сăмахах хăйсене май хыттăн е çемçе сасăсемпе каласси вăл вĕсен сасă законĕсем уйрăм тăнинчен килет.

«Кожлавож» тенинчен Анат-Çавал çĕрĕнчи Кушлавăш ялĕсене çармăссем авалах, вĕсем хăйсен хурăнташлă йăх — ăру — кăк йĕркисемпе пурăннă ĕмĕрсенчех, пуçласа яни те палăрать.

Кушлавăшсем пуçланнă ĕмĕрте Çавалăн анат вĕçĕнче, паллах, сĕм вăрмансем пулнă, унта çармăссем те пурăннă. Этнографсем каланă тăрăх, чăвашсемпе хутшăнса кайнă çармăс йăхĕсем пурăна киле йăлтах чăвашланса çитнĕ. Çавалăн анат вĕçĕнче те, Кушлавăш тăрăхĕнче те халь çармăссем çук. Анчах та чăваш хушшинчи хăш-пĕр ялсемпе çырма-çатра ячĕсем паян кунчченех çармăс чĕлхине е çармăс халăхне аса илтереççĕ. (Кушлавăш уйĕпе унăн çывăхĕнчех Пăтавăш, Кăкавăш, Мăркавăш ятлă пĕчĕк юхан шывсем, Уравăш, Явăш, Туçи-Çармăс, Хурăнсур-Çармăс ятлă ялсем пур тата ыт. те).

Кушлавăш çĕрне Анат-Çавалтан чи малтан куçса пынă çынсем хушшинче те çармăссем пулма пултарнă.

Мари чĕлхи халичченех виçĕ пысăк диалектла туратсем çине (тури, анатри, хĕвел тухăçри йӳпĕсем çине) уйрăлса тăрать. Чăвашланнă марисен йăхĕ-чĕлхи, тен, татах та уйрăмрах пулнă пулĕ. «Важ», «вож» тенисем вĕсен ăнланăвĕпе, тен, чăвашла «касă», «ушкăн» тенисенех пĕлтернĕ пулĕ.

II. Малтанхи касăсем

Ĕлĕкхи чăвашсем çырăва пĕлмен, çавăнпа вĕсенчен таврара хăçан мĕн пулни çинчен çырса хăваракан та пулман. Анчах та çав хут пĕлмен халăх хушшинчех тăнлă çынсем сахал мар пурăннă. Ун пеккисем вара халăхра тахçан ĕлĕк пулнă ĕçсем çинчен сыпăкран сыпăка куçса пынă халапсене те тĕлĕнмелле астуса усранă. Çавăн пек халапсем хушшинче Кушлавăш уйĕ пуçланнă чух пурăннă чăваш çемйи çинчен калаканни те пур. Акă вĕсенчен пĕри, Якур Иванĕ каласа пани¹.

«Пирĕн çак Кушлавăш уйне куçса килнĕ тĕп асатте Эрхитсав ятлă пулнă. Унтанпа ĕнтĕ пирĕн йăх сакăр сыпăк (поколение) пурăнса ирттерет. Пурăннă вĕсем Çĕрпӳ хули леш енче. Унта пурнăç хĕсĕкленсе çитнĕ. Пурнăç йывăр пулнă. Эрхитсав вара çичĕ ывăлне, виçĕ кинне илнĕ те кунта тухса тарнă. Кĕçĕн Çавал тăррине çитсе чарăнсан икĕ аслă ывăлĕпе пĕрле виçĕ кун хушши йĕри-таврана пăхса çӳренĕ. Çавăн чух кунта ялсем пулман; çырма çучĕсенче, уйланкăсенче пĕрер, икшер, виçшер кил-çурт çех курăнкаланă...Эрхитсавсене Вĕлтрен çырмин анаталли вырăнĕ килĕшнĕ. Вĕсем чарăннă та Вĕлтрен хĕррине малтанлăха çĕр пӳрт пек хӳтлĕхсем туса лартнă, выльăх-чĕрлĕхне усрама карта тытса çавăрнă. Каярахпа майлăрах пӳрт туса лартнă. Çичĕ çул пурăннă вĕсем пĕр пӳртре. Çичĕ çул хушшинче çичĕ ывăлĕ валли çичĕ кил-çурт çавăрнă. Кашнин валли икшер хутлă пĕрер ампар туса хăпартнă. Кĕçĕн ывăлĕ ӳссе çитĕнсен вара Эрхитсав старик ултă аслă ывăлне пĕр çултах уйăрса кăларнă. Мĕн пур пурлăхне пурне те пĕр тан уйăрса панă. Тырă акмалли, çаран ӳстермелли вырăнсенче пурте пĕрле ĕçленĕ: вăрман хăртнă, тымар кăкланă, лачакасене типĕтнĕ. Юрăхлă çĕрĕсене кайран ачисем пĕр-пĕринпе килĕштерсе йĕркеллĕн валеçнĕ.

Эрхитсавăн аслă ывăлĕ Сиквар, тепри Якат, виççĕмĕшĕ Илькка пулнă. Хăюллă та паттăр пулнă вĕсем.

Эрхитсавсем вăрман хăртнă вырăнтан инçе мар пĕр пĕчĕк помещик пурăннă. Унăн выльăхĕсем хушшинче пĕр сакăр çулхи вăкăрĕ пулнă. Усал пулнă çав вăкăр: хĕлĕн-çăвĕн ирĕкре çӳренĕ; чăвашсен уйри тырă çĕмелĕсене, суратсене, утă куписене мăйракисемпе тĕке-тĕке ишнĕ, урисемпе кукалесе салатнă. Ун патне никам та пырайман. Вăл мĕкĕрнĕ, хăваланă, пурне те хăратнă. Чăн, ку вăкăра чăвашсем мĕнле те пулин вĕлерме пултарнă ĕнтĕ. Анчах та вăл улпут вăкăрĕ пулнă-çке-ха! Çавăнпа ăна тивме шикленнĕ.

Пĕррехинче çав вăкăр Эрхитсав ывăлĕсем тунката кăкланă çĕре мĕкĕрсе пынă. Сиквар каланă:

— Ан тарăр, шăллăмсем. Шалçасем, кӳсексем тытар та пĕр вырăнтах тăрăпăр... Анчах та мĕн тăвас ку вăкăра? Ăна текех ахаль яма юрамасть! — тенĕ.

— Нумай çынна инкек кăтартрĕ вăл. Панари инкене те пĕтерчĕ. Сывалаймарĕ, вилчĕ вĕт! — тенĕ Якат.

— Улпутсем пире ялан тире сӳсе илессипе хăратаççĕ. Тавай эпир улпут вăкăрĕн тирне сӳсе ярар хуть! — тенĕ Илькки.

— Тавай! — килĕшнĕ Илькка каланипе ыттисем. — Чĕрĕллех сӳсе яратпăр, — тенĕ.

Вĕсем вĕрлĕксемпе, кӳсексемпе çапа-çапа малтан вăкăрăн мăйракине ӳкернĕ, унтăн ăна йăвантарса янă та урисене çыхса лартнă. Пĕр сехетрех усал вăкăрăн çурăмĕпе хырăмĕ çинчи тирне касса сĕвеççĕ. Вăкăр вилмен-ха. Унăн урисене салтаççĕ те вăл хăех тапаланса тăрать. Ăна килнелле хуса яраççĕ. Вăкăр юн юхтарса мĕскĕннĕн кăна хуçи килĕ енне танкăшать.

Вăкăрне камсем асап кăтартнине помещик пĕлнĕ. Вăл Эрхитсав ывăлĕсене хăратма тăнă. Кусем хăраман. Вăкăру чăвашсене нумай сиен кӳчĕ! Çынсене тĕксе вĕлерчĕ. Ан кăшкăр луччĕ. Эсĕ чăваш çĕрĕ çинче пурăнатăн. Атту, вăкăрне сӳсе янă пек, хăвна та тытса сĕвĕпĕр. Пуçу сывă чух — сирĕл пирĕнтен! — тенĕ вĕсем улпута.

Помещик чăнах та шикленнĕ пулас: полици таврашне чĕнес — вĕсем кунтан инçетре пулнă, ялти чăваш сутниксем хăйсем те шанчăклă мар. Ку енне хăй те тинрех килсе вырнаçнăскер, вăл Эрхитсав ывăлĕсемпе чĕрре кĕрсе кайма хăяйман. Çакăн пирки пулĕ хăйĕн хаяр вăкăрне пĕтерекенсене улпут нимĕн те тăвайман». Çак халапран эпир Кушлавăш уйĕ пуçланнă чух кунти çынсем мĕнле пурăннине тата кунта çав вăхăтрах сĕмсĕр помещиксем те пуçтахланса пырса тăрăннине куратпăр.