Электронлă вулавăш

XX ĕмĕр пуçламăшĕнче Кушлавăш çыннисемшĕн пулнă паллă ĕçсенчен тепри вăл Шăхранпа (Канашпа) Арзамас хушшинче чукун çул хывса тухни пулать. Ку çул тăршшĕ 257 километр шутланнă.

Мускавпа Хусан хушшинчи малтанхи чукун çула 1895 çулта туса пĕтернĕ. Анчах та ку çул икĕ пысăк хула хушшинче çӳрекен тӳрĕ çул пулман: вăл Мускавран тухса Рязань — Рузаевка — Улатăр хулисем урлă çавăрăнса килнĕ. Çакăн пирки Мускавран Хусана çӳреме тӳрĕрех çул тăвас ыйту тухса тăнă.

Çĕнĕ чукун çул тăвас ĕçе 1913 çулта пуçланă. Чукун çул линийĕ Шăхрантан Кушлавăш монастырьне çитиччен хир-уйсемпе, унтан вара Вăрнар вăрманне кĕрсе Сăр урлă каçичченех сĕм вăрманпа иртсе тухмалла пулнă.

Чукун çул тăвиччен кунти вăрманта ик-виç çĕршер çул ӳснĕ капмар юмансем, пĕлĕтелле кармашакан ватă чăрăшсем кашласа ларатчĕç. Чукун çул тунă чух лини тăрăх кăткă çулĕ çинчи пек халăх хĕвĕшрĕ. Ун чухне çĕре чавакан экскаваторсем, тĕрлĕрен машинăсем пулман. Пур ĕçе те ал вăйĕпе турĕç: çĕре тимĕр кĕреçесемпе чакаларĕç, тăпрана тачкăсемпе, кĕпер тумалли чула лавсемпе турттарчĕç, ватă йывăç тымарĕсене пуртăсемпе касса, лумсемпе хирсе кăкларĕç. Ĕçлекенсен ĕç хакĕ темле пикенсе ĕçлесен те кунне 50-шар, 70-шер пусран иртмерĕ. Тата ĕçленĕшĕн илмелли укçине те ыйттарса ывăнтарчĕç.

Чукун çул тутаракан фирмăн Вăрнар участкинчи кантурĕ Кушлавăш монастырĕнче вырнаçса тăратчĕ. Ĕç укçи кĕтсе ывăннă рабочисем тарăхса çитнипе пĕррехинче, 1914 çулхи август пуçламăшĕнче, фирма кантурне çĕмĕрсе тăкрĕç, кантурта ĕçлекен аслă техника хаяррăн калаçнă пирки хĕнесе пăрахма тăчĕç. Тухса тарнă çынна хыçран вутă пуленккисемпе пере-пере хăваларĕç. Турра пуç çапма пухăннă халăх умĕнче чукун çул тунă çĕрте ĕçлекен çынсен чăн-чăн пăлхавăрĕ пулса иртрĕ. Пăлханакан çынсене пĕр вырăсла начар калаçакан акăлчан евĕрлĕ хыткан инженерпа арăмĕ кăна тухса лăплантарчĕç. Вĕсем шавлакан, кĕрлекен халăх ушкăнне пĕр хăрамасăр кĕрсе кайса çынсене лăпланма тилмĕрчĕç. Шăхран станцине телефонпа пĕлтертĕмĕр: ĕçлекенсем выçă, ĕçлеме пăрахрĕç, укçа ыйтаççĕ терĕмĕр. Шăхрантан кĕçех хуçасем хăйсем çитмелле. Эсир вĕсемпе калаçăр терĕç çак вырăс мар инженерсем. Халăх тăвăлĕ лăпланчĕ. Тепĕр сехетрен чăн та автомобильпе икĕ самăр господин пырса çитрĕç те кашни рабочие мĕн чухлĕ тӳлемелли çинчен хут çырса пачĕç, укçине тата виçĕ кунтан тӳлерĕç.

Тĕнче вăрçи пуçланнă пирки çĕнĕ чукун çул туса пĕтересси вăраха кайрĕ. Ăна вăрçă вăхăтĕнчех аран пĕтеркелесе 1918 çулта кăна ĕçе ячĕç.

Граждан вăрçи хыççăн, совет влаçĕ саманинче, Вăрнар станцийĕ хăвăрт ӳсрĕ, сăрăлчĕ; йĕри-таврари вăрман çаралса уй пулса тăчĕ. Чăваш республики урлă иртекен çĕнĕ çул сыппинчи станцисемпе çур станциллĕ разъездсенче Вăрнар, Çарăклă, Пинер, Çĕмĕрле поселкисем пулса ларчĕç.

Çĕнĕ чукун çул халь ĕнтĕ Мускавран тухса Урал урлă аслă Çĕпĕрелле каякан магистраллĕ пысăк çулăн пĕр сыппи пулса тăчĕ.

X. Совет саманинче

Совет саманинчи аллă çул тăршшĕнче Кушлавăш уйĕн сăн-сăпачĕ тĕпренех улшăнчĕ. Ку уй таврашĕнче халь ĕлĕкхи сĕм вăрмансене курма çук. Аслă вăрман иккĕмĕш тĕнче вăрçи хыççăнхи пилĕк çуллăхсенче тăван çĕр-шывăн социализмла строительствине нумай миллион кубометр йывăç пачĕ.

Ялсен сăн-сăпачĕ те талккишĕпех улшăнчĕ. Вĕсенче авалхи хура пӳртсене аса илтерекен мĕскĕн çуртсем текех курăнмаççĕ. Урамĕсем тӳрĕ. Тикĕс урам кассисенче таса кантăклă пысăк чӳречесемпе çуталса лар-кан, хăмапа, тимĕрпе е черепицăпа витнĕ пӳртсем капăрланса лараççĕ.

Пӳрт ăш-чиккисене пурте таса тытма тăрăшаççĕ; пӳрт-çуртра е тумтирсем çинче ĕрчеме пултаракан паразитсене тӳсме пултараймаççĕ. Чăваш ял çынни ĕнтĕ, уйрăммăнах çамрăк ăру, ĕлĕкхи пек килте тĕртсе тунă катрашка пире кăмăлламасть. Пурте пекех хапрăк туса кăларнă пир-авăра хапăллать. Ĕмĕртенхи пушăт çăпати ваттисен урисенче çеç сырăнса çӳрет. Çамрăк халăх çулла пулсан атă, ботинка, туфли, хĕлле — кăçатă-чосăнкă тăхăнать. Ĕлĕк ялĕпе те курăнман калуш — халь пуриншĕн те кирлĕ япала.

Утмăл-çитмĕл çул ĕлĕк вилнĕ асатте-асаннесем чĕрĕлсе килсе курас пулсан, вĕсене çак çынсем сирĕн мăнукăрсем, ачăрсен ачисем пулаççĕ тесен вĕсем çакна нимĕнпе те ĕненес çук. «Ан суйăр! Пурнăç йĕрки пирĕнни мар, уй-хирĕ те урăх. Ялĕсем те, çыннисем те урăхла. Ку ют тĕнче. Эпир таçти ют çĕре йăнăшпа килсе лекнĕ иккен!» тесе калама çех пултармалла. Ăçтан пĕлччĕр вĕсем, епле ан тĕлĕнччĕр? Авалхи йăласем чăн та пĕтнĕ; пĕр-пĕринчен уйăракан чикĕсемпе йăрансем çухалнă. Уйсенче лашапа мекĕрленсе сухаланă ака-суха пуçĕсем вырăнне трактор кĕрлет, çурлапа çап-юççи вырăнне комбайн вырать, пучахсене çапса шĕкĕлчет... Пур ĕçре те машина çаврăнать. Пӳрт ăш-чиккине тĕтĕм кăларса тултарнă хăйă вырăнне электричество çутатать. Ял çыннисем пĕрлештернĕ пысăк эртеллĕ хуçалăхсемпе пурăнаççĕ. Ял район центрĕпе, хуласемпе çĕршер çухрăм таранах телефонпа калаçать. Кашни пысăк ялтах почта уйрăмĕ, библиотека, клуб. Ял çынни те хаçат илсе вулать. Чăн та пысăк улшăну пулса тăнă!

Кушлавăш уйĕнчи вун икĕ ялта ĕлĕк, совет самани пуçланиччен, пурĕ те ултă пĕчĕк пуçламăш шкул кăна пулнă пулсан, халĕ — сакăр пысăклатнă шкул. Вĕсенчен иккĕшĕ — вунă çул вĕренмелли, тăваттăшĕ — сакăршар çул вĕренмелли, иккĕшĕ çех пуçламăш шкулсем шутланаççĕ. Ку шкулсенче халь вĕрентекенсемпе вĕренекенсен йышĕ те питĕ пысăк. Ĕлĕк пĕтĕм шкулĕсене вĕренме çӳрекен ачасен мĕн пур йышĕ те çулсерен 200 ачаран иртмен пулсан, халь çав ялсенчех 1200 ача ытла вĕренет. Ĕлĕк ултă шкулта пурĕ те 7 учитель кăна вĕрентсе пурăннă, вĕсенчен аслă шкулта вĕренсе тухни пĕрре те пулман. Халĕ çак вун икĕ ялтах 90 учитель шутланать! Вĕсем хушшинче институтран вĕренсе тухнисем те пур.

Çамрăксем хушшинче çырăва пĕлменнисем çукпа пĕрех. Октябрь революцийĕ умĕн, аран вуламă-çырма пĕлекенсене шутласан та, хут пĕлекенсем çĕр çын хушшинчен 18 çын кăна тупăннă.

Кунта ĕлĕк пысăк шкултан вĕренсе тухни пĕр çын та пулман. Халĕ кашни ялтанах вĕренсе педагог, врач, агроном, инженер пулса тăнисем те чылай. Вĕсем аслă Совет Союзĕн тĕрлĕ облаçĕсенче ĕçлесе пурăнаççĕ.

Çапла, кушлавăшсем çутта тухас енĕпе те питĕ пысăк ӳсĕм туни курăнать. Калас пулать, çутăлăх тĕлĕшĕпе çакнашкал ӳсĕм тунисем халь ĕнтĕ вăл Кушлавăш ялĕсен кăна мар, ытти вырăнсенчи чăваш ялĕсенче те çаплах пулса пырать. Ку ӳсĕм вăл — совет влаçĕ пурне те панă ырлăхсемпе пулса тăнă историллĕ пысăк çитĕнӳ.

Халăх сывлăхне лайăхлатас тĕлĕшрен те, çутăлăх ĕçĕнчи пекех, тĕлĕнмелле паллă çитĕнӳсем пулни курăнать. Совет влаçĕччен Кушлавăш уйĕнчи ялсенче больницăсемпе медицина пункчĕсем пулман. Туçи вулăсĕн центрĕнче Уравăшра кăна вулăсри 30 — 35 ял валли пĕр 5 койкăллă пĕчĕк больница ĕçлекеленĕ. Халĕ кашни пысăкрах ялтах фельдшер пункчĕ пур. Район центрĕнче вăтăр çын выртмалăх больница, унта — çич-сакăр врач, фельдшерсем, медсестрасем.

Медицина вĕрентĕвне пурнăçа кĕртсе пынипе пирĕн халăх хăш-пĕр хăрушă чирсенчен пуçĕпех хăтăлчĕ. Ĕлĕк халăх сехрине хăпартнă «мур» текен чумапа холера чирĕсем халь ĕнтĕ манăçа юлаççĕ темелле. Çав холера эпидемийĕ ĕлĕк, 1823 çултан пуçласа 1926 çулччен, Российăра 50 хутчен пула-пула иртнĕ. Совет Союзĕпе юнашар Афганистан, Пакистан, Инди, Иран çĕрĕсенче ку чир вăхăтран вăхăта халĕ те сиксе тухса сарăлать (1966 çулта тухнă 2-мĕш №-лĕ «Здоровье» журналти Николаев профессор статйинчен). Çавăн пекех ĕлĕк ачасене çулса тăкнă чечче шатри те сирĕлчĕ, туберкулез та каялла чакса тăчĕ. Сульфамидсемие антибиотикăллă препаратсем (стрептоцид, пенициллин, биомицин тата ыт. те) тухнă хыççăк ĕлĕк хăрушла шутланнă ытти нумай сикекен-ерекен чирсем те (скарлатина, дифтерит, юнлă варвитти) парăнма тытăнчĕç. Ўпке шыççине те, малярие те тӳрлетме пулать. Чăн та, ку таранчченех ниепле препарат, нимĕнле эмел çĕнтереймен хăш-пĕр чирсем те пур-ха (грипп, рак, нервăна чĕре чирĕсем тата ыт. те), анчах та медицина науки ун пек чирсене те çитес вăхăтсенчех çĕнтерме пултарасса шанатпăр.

Çутăлăхпа медицина тĕлĕшĕнчен тунă çитĕнӳсене пула пирĕн халăх сывлăхĕ палăрмаллах çирĕпленчĕ. Нумай чирсем чакнипе е хăшне-пĕрне тĕпнииех пĕтернипе халăх йышĕ хăвăрт ӳссе хăпарать. Çакна лайăхрах кăтартса пама эпир Кушлавăш уйĕнчи икĕ пысăк яла — Пысăк Упакассипе Ершипуç ялĕсене кăна илĕпĕр.

1907 çулта Пысăк Упакассинче 1183 çын, Ершипуçĕнче 1186 çын пурăннă. Тепĕр вун пĕр çултан, 1918 çулта, Упакассинче 266 çемье, 1391 çын пулнă. Ершипуçĕнче те çавахрахах шутланнă. Тата тепĕр çирĕм икĕ çултан, 1940 çулта, Пысăк Унакассинче 330 çемье, 1980 çын шутланнă. Ершипуçĕнче ку шутран пĕр вун икĕ çын кăна каярах пулнă. Çапла акă эпир совет саманинчи çирĕм çул ытларах вăхăт хушшинчех çак ялсенчи халăх йышĕ уйрăммăнах хăвăрт ӳснине куратпăр. Ку ӳсĕм вăл ытти ялсенче те çаплах пулса пынă теме пулать. Кунта тата çакна та шута илмелле. 1920 — 1921 çулсенчи выçлăхра тата унтан каярахри çулсенче те çӳлте асăннă ялсенчен темиçешер çемье Çĕпĕре куçса кайнă; вăрçă çулĕсемпе выçлăх чух, хăш-пĕр çемьере ашшĕ-амăшĕсем вилнипе ачисем саланса пĕтни те пулнă. Вулăс архивĕпе чиркӳ метрикисенчи статистикăллă хутсене тишкерсе пăхсан тата акă мĕн паллă пулса тăрать. Иртнĕ ĕмĕрсенчи ял çыннисен йышĕсене вĕсенчи кил (çемье) хисепĕсем çине уйăрсан вăтам шутпа кашни çемье пуçне малтан 4-шар çын кăна лекет, XIX ĕмĕр вĕçнелли çулсенче 5-шер çын лекме тытăнать. Совет самани çулĕсенче ку хисеп татах та ӳссе çемьене 6 çын лекме пуçлать. (Ку хисеп вăл Отечественнăй вăрçă умĕнхи, 1940 çулхи ӳсĕм шайĕ тăрăх çапла шутланнă. Вăрçă вăхăтĕнче тата вăрçă хыççăнхиех çулсенче çак шай виçи чылаях чакнă пулмалла.)

Паллах, ĕлĕкхи вăхăтсенче те тĕрлĕрен çемье пулнă: вĕсен хушшинче çич-сакăршар, вуншар е ытларах çынлă пысăк çемьесем те пурăннă. Анчах та нумай ача-пăча вилсе пĕтнине пула пĕчĕк çемьеллĕ кил-çуртсем ĕлĕк ытларах шутланнă.

XVIII — XIX ĕмĕрсенче ял-йышсенчи кашни çĕр çын пуçне çуллен пĕрер, пĕрре çуршар çынна яхăн çех хушăнса пынă пулсан совет саманинчи çулсенче ку хушăну икшер-виçшер процент тарана та çитнĕ. Паллах, иртнĕ ĕмĕрсенче те çуралакан йышлă пулнă. Анчах та вĕсенчен нумайăшĕ вилсе пынипе ял çыннисен йышĕ пĕчĕккĕн çех хушăннă. Тăтăшах выçлăхсем, вăрçăсем тухса пынине пула халăх йышĕ юлашки çулсемчченех пĕр тикĕссĕн ӳсмен. Тапхăр-тапхăрĕпе вăл çителĕклĕ йышлăн хушăннă, вăхăчĕпе ерипен кăна, хăш-пĕр çулсенче каялла чакнисем те пулнă.

Совет саманинче Кушлавăш уйĕнче административлă улшăнусем те пулкаларĕç. 1927 çулта, уессемпе вулăссене пĕтерсе районсем тунă чух, Туçи (Тойси) вулăсне Вăрнар районне кĕртрĕç. Вăрнар поселки район центрĕ пулса тăчĕ.

Тăватă ял: Пысăк Упакасси, Пĕчĕк Упакасси, Шуркасси, Шепекеч Вăрнара çӳреме инçерех пулать тесе Йĕпреç районне куçрĕç. Ку ялсене ĕлĕк уес хулине, Етĕрнене, çӳреме сакăр вун çухрăм ытла шутланнă. Халь ĕнтĕ Вăрнар районне кĕнĕ ялĕсен те, Йĕпреçе куçнисен те район центрĕсем чи инçетре пулсан та, вун-вуникĕ çухрăмран ытла мар. Ĕлĕкхи уес çулĕпе танлаштарсан — çав тери çывăх ку, çулĕсем те пит ансат. Халь ĕнтĕ ытти пур районсенчи ялсемшĕн те район центрĕсем çакăн майлах çывăхра.

Кушлавăш ялĕсем икке уйрăлса икĕ района куçни вĕсен хушшинчи тăванла çыхăнăва нимĕн чухлĕ те улшăнтармасть. Мĕншĕн тесен ку çыхăну вăл иртнĕ ĕмĕрсенчи йывăр пурнăçпа хура кун-çулта пиçсе çирĕпленнĕ çыхăну.

Асăрхаттарусем

Çак очеркăн малтанхи вариантне (вăл «Кушлавăш уйĕпе унти ялсем» ятлă) С. В. Элкер 1961 çулхи июнь уйăхĕнче çырса пĕтернĕ пулнă. Халĕ çав ал çыру ЧĂТИ ăслăлăх архивĕнче упранать (V уйр., 204 упр. ед., 1225, 1233 инв. №№). Тулли вариантне çыравçă 1966 çулхи март уйăхĕнче вĕçленĕ (çавăнтах, 192 упр. ед.). Кунта çав ал çыруран илсе пичетленĕ.

Очерк малтанласа «Тăван Атăл» журналта кун çути курнă (1966, 6 №, 1967 1 №).

¹ Малтанхи вариантра автор «Хураçырма ăçтан тухнине пĕлместĕп» тесе çырать (çавăнтах, 204 упр. ед., 1225 инв. №. 11 с). Писатель версийĕ тĕрĕсех мар. 1859 çулхи перепиçрен çакă курăнать: Хураçырма ялне Пысăк Кушлавăшран 32 кил, Паçпак-Кушлавăшран (Чиркӳллĕ Кушлавăшран) 3 кил куçса никĕсленĕ иккен (Списки населенных мест российской империи. XIV. Казанская губерния. СПб., 1866. С. 192 — 193). Хураçырмара Паçпак йăхĕнчен тухнисене халĕ «Пиçпак таврашĕсем» теççĕ.

² Ял ятне вырăнне кура панă-тăр.

³ XVIII ĕмĕрте çак ял чăваш ялĕ пек шутланнă, унта 22 çын пурăннă.

⁴ Кунта авторăн Н.В.Никольский хыççăн тунă йăнăшĕ кайнă: чăннипе «Рожанский» пулмаллаччĕ. Халĕ эпир çак çынна чăвашсен паллă тĕпчевçи тесе йышăнатпăр. Пăхăр: Проблемы письменности и культуры: Материалы конференции, посвященной 250-летию со дня рождения чувашского ученого и просветителя Ермея Рожанского.— Чебоксары, 1992.

⁵ Очерк çапла вĕçленет: «Кушлавăш уйĕ Советлă Чăваш республикин уйрăлми пĕчĕк пайĕ, кĕтесĕ. Унти вун ик ял халăхĕ хуçалăхпа культура тĕлĕшĕнчен тунă çитĕнӳсем — вĕсем пĕтĕм республика тунă çитĕнӳсене кăтартаççĕ. Умра татах та çутăрах кун-çул, илемлĕ малашлăх — коммунизм курăнать. Кушлавăшсем, пĕтĕм республика халăхĕпе пĕрле тăрса çав çутă кун-çула часрах курассишĕн пĕтĕм вăя хурса кĕрешĕç».