(фельетон)

Чӑваш ҫырулӑхӗн кун-ҫулӗ мӗн ҫуралнӑранпах тертлӗ. Паян та вӑл пусмӑрта, ӑна чӑвашсем хӑйсемех тӑрӑшса пӑсаҫҫӗ. Ҫакна кура та чӑваш чӗлхинчен ачисем ютшӑнаҫҫӗ, хулари ашшӗ-амӑшӗ вӗсемпе вырӑсла пуплеҫҫӗ. Ялсенче паян чӑвашла калаҫакан ачасем питӗ сайра! Ҫукпа пӗрех. Пире, чӑвашла калаҫма хӑнӑхнӑскерсене, яла пырсан ют ҫӗре ҫитнӗ пек туйӑнать. Ҫӑлӑнӑҫӗ ачамсенче хамӑр ята, чӗлхене чӗррӗн хӑварассинче. Ҫырулӑха та.

Кӗскен истори саманчӗсене аса илер-хе. Пурте илтнӗ чӑвашсен ҫӗнӗ алфавитне 23 ҫулхи Иван Яковлев, чӑваш ачи, Василий Белилин вырӑс студенчӗ пулӑшнипе 150 ҫул каялла 1871 ҫулта йӗркелени ҫинчен. Мӗншӗн ҫӗнӗ? Ара унчченех, ҫӗр ҫул малтанах чӑвашла ҫырнӑ та-ха…Тата Яковлевччен 5–6 ҫул маларах Чӗмпӗрте Николай Золотницкий та чӑвашсем валли «Солдалык кнеге» ҫырса кӑларнӑ. Тӗрӗссипе ку ӗҫе анлӑн пуҫараканни, ҫул уҫаканни вырӑс, Николай Иванович Ильминский, тӗн академийӗн профессорӗ. Тӗллевӗ чӑвашсене ҫутта кӑларса «вырӑс тӗнне» кӗртесси пулнӑ. Вӑлах тутар ачисем валли те христиан тӗнне вӗрентекен шкул уҫнӑ. Чӑвашла куҫарнӑ кӗнекесенче Иван Яковлевӑн ачалӑх иртнӗ анатри чӑвашсен, Пӑва уесчӗнче калаҫакан сӑмахӗсене тӗпе хунӑ.

Ҫӗнӗ алфавита темиҫе хут тӳрлеткеленӗ пулсан та ҫырнӑ сӑмахсене вуласа ӑнланма йывӑр пулнӑ. Каярах, вӗсем хыҫҫӑн алфавита 1923, 1926, 1933, 1938 ҫулсенче 15 вырӑс саспалли хушма тивнӗ, виҫҫӗшне пӑрахӑҫланӑ. Анчах та вӗсем паян кун та чӑваш сӑмахӗсенче тӗпленеймен, чӗлхене кӗнӗ вырӑс сӑмахӗсенче ҫеҫ ҫырӑнаҫҫӗ.

Истори тенӗрен, Яковлев ҫырулӑхӗнчен ҫӗр ҫул малтан 1769 ҫ. вырӑс ҫынни, архиепископ Пуцек-Григорович чӗннипе, тытса пынипе, вӑл тӑрӑшнипе питӗ анлӑ тӗпчевлӗ ӗҫ — пӗрремӗш чӑваш грамматикине Питӗрте 600 экземпляр пичетлесе кӑларнӑ. Унпа пӗрле Чотай чӑвашӗ, иерей Ермей Иванович Рожанский тачӑ ӗҫленӗ. Тен, кӗнеке авторӗ те вӑлах пулнӑ. Калас пулать, унччен малтан 1767 ҫулта вӑл Кӗтерне патшана халалласа сӑвӑласа ода ҫырнӑ. Ку чӑвашсен чи пирвайхи литература ӗҫӗ! Чотай хастарӗсем хӑйсен ентешне чысласа палӑк лартасшӑн. Ку ӗҫе тума пур чӑваша та чӗнес!

Вӑл вӑхӑтра ҫак кӗнеке никамах та кирлӗ пулман. 150 ҫул иртсен ҫеҫ Николай Ильминский ҫине тӑнипе 1870-мӗш ҫулта Патшалӑх Канашӗ пуҫламӑш шкулсенче вырӑс мар ачасене хӑйсен чӗлхипе вӗрентме ирӗк панӑ.

Асӑннӑ грамматика тури чӑвашсен, хальхи Муркаш, Етӗрне, Хӗрлӗ Чутай, Кӑмаша тӑрӑхӗнчи чӑвашсен калаҫӑвӗсене, пуплевӗсене вырӑна хунӑ. Шел, Иван Яковлев юлташӗпе ҫӗр ҫул малтанах йӗркеленӗ чӑваш грамматики ҫинчен илтмен те, пӗлмен те пулас.

Чӑваш ҫырулӑхне тури чӑвашсен пуплевӗсене, пӗрремӗш чӑваш грамматикӑри янравлӑ хупӑ саспаллисене вырӑна хурса тӳрлетес. Вӑл пӗрремӗш ҫырав пулнине шута илсе те. Паллах, иртнӗ 250 ҫултанпа сӑмахлӑх улшӑнӑвӗсене сӑнаса та.

Юсав ӗҫне пуҫӑнма чи малтан 1992-1994-мӗш ҫулсенче Чӑваш Патшалӑх Канашӗ тӗплӗн сӳтсе явмасӑр, васкаса, ним ӑнланмасӑр йышӑннӑ «сӑмахсене уйӑрса ҫыртаракан правилӑсене» регламента пӑснӑшӑн пӑрахӑҫламалла. Реформӑн авторӗсен, ӗҫе кӗрттерекен депутатсен ячӗсем паллӑ: Иван Андреев, Юрий Виноградов, Атнер Хузангай, Алексей Леонтьев, Петӗр Краснов… Ку «ҫӗнӗлӗх» ял кулли ҫеҫ мар, ку — тӗнче кулли! Тӗнчипех, пӗтӗм халӑх, вырӑссем те, сӑмахсене пӗрлештерсе тепӗр сӑмах ҫуратаҫҫӗ. Эпир вара каялла чакрӑмӑр.

Паян та ӑслӑлӑх институчӗн хӳттинчи Алексей Леонтьев ученӑй «чӑваш чӗлхинче пӗр вырӑс сӑмахӗ те пулмалла мар!» тесе вӗрентесшӗн. Кунпа ниепле те килӗшме май ҫук, чӗлхене кӗрсе ҫирӗпленнӗ пиншер вырӑс сӑмахӗсене чӑвашлатма чӗнни халӑха тепӗр «типшар» пӑявне сӗнни пекех. Ҫакӑн пек тӑмпуҫсем вырӑсла «газ» сӑмаха чӑвашла «пӑсарлӑк» тесе ҫыртарӗҫ-ши пире?.. Е чӑвашлатса «кас» тесе?.. Тата мӗнле вирус мурӗ хатӗрлӗҫ кунта диссертантсем? Манса кайрӗҫ хӑмпӑланса, кам ҫыннисене пула чӑваш ҫырулӑхӗ пуҫланса кайнине, вӑй илнине, кам ҫумӗнче этем картине кӗрсе республика шайне ҫитнине!

Эпир тепӗр чухне хисеплӗ Иван Яковлевич ҫине ӳпкелешкелесе хакланине пӑхмасӑр вӑл пехилленӗ сӑмахсене тӑнлар, ӑша хывар, вырӑс халӑхӗнчен ютшӑнас мар, пӗр пулса малалла талпӑнар… Тата пире чиновниксем чӑваш чӗлхине паянхи пекех пӗтерсе пырсан чи малтан кам хӳттине тарӑпӑр: тюркӑсен е вырӑссен?.. Паллах, вырӑссен, россиянсем пулӑпӑр. Хамӑр килхушшинчех лайӑхрахчӗ те-хе...

Вырӑс чӗлхи чӑвашсемшӗн тахҫанах иккӗмӗш тӑван чӗлхе пулса тӑнӑ. Унпа калаҫма, ҫырма-вулама пӗлмен чӑваш ҫук. Ҫакӑнпах ачамсемшӗн, ҫитӗнекен ӑрушӑн вырӑс чӗлхи паян пӗрремӗш тӑван чӗлхе вырӑнӗнче. Ашшӗ-амӑшӗ калаҫнӑ чӑваш чӗлхи, каҫарӑр та, вӗсемшӗн ют пулса кайрӗ. Ку паянхи патшалӑх чиновникӗсен намӑсӗ, хамӑр хамӑра мӗскӗнлетни, пӗтерсе пыни…

Ҫакӑншӑн эпир вырӑсла калаҫакан чӗппӗмсене, темле пулсан та, юратма пӑрахаймастпӑр. Ҫавӑнпа та пӗтӗм вӑя хурса хамӑр чун юратӑвне, чӗлхен пуянлӑхне, илемлӗхне, культурине, вӗсен чун ытамне пирӗн кӗртмеллех. Ик чӗлхе пӗлекен ҫын виҫӗ хут ӑслӑрах, вӑйлӑрах, маларах пек туйӑнать мана. Ҫапла вара пирӗн пурнӑҫ татах та тӑсӑлӗ ӗмӗрӗ-ӗмӗрӗпех.

Чӑваш орфографине пӑсса ҫӗнетсе, ӑна аталанма майсем тупмалла, меслетсене ҫӑмӑллатса орфографине тӗпрен юсама тивет. Ҫак ӗҫе пирӗн, мӗнпур чӑвашсен, вырӑсланнисен те, юлашки вӑйсемпе те пулин пӗр каварлӑ пулса чиновниксене, депутатсене халӑха кирлӗ пек тутарас.

Чӑваш ҫырулӑхӑн орфографине тӳрлетме патшалӑх университетӗнчи ҫамрӑксене те явӑҫтарас. Кӑна тума компьютер программисемпе те усӑ курмалла: сасӑна илтсе принтер хӑех пичетлӗ тӗрӗс саспаллине. Ман шутпа ӑслӑлӑх институтне те ҫак университетпа пӗрлештермелле — ҫамрӑксем ӗҫлеччӗр кунта.

Тата мӗнле указ-приказпа уйӑх ячӗсене пуҫа ҫӗмӗрттерекен хресчен шучӗпе ҫырмалла паян? Тӗттӗм халӑхра кун шучӗ пулман, уйӑхсем ҫине пайлани те вырӑссенчен кӗнӗ. Ку паянхи мал енӗ мар, юлса пыни. Пӗр пуҫланӑ тӑк, виҫесене те ӗлӗкхилле «кӗренкке, хӑлаҫ, пӑтакка» теес пулать ӗнтӗ...

Пирӗн мифсемпе мар, паянхипе мӑнаҫланмалла, наукӑпа медицинӑна, пурнӑҫ шайӗпе экономикӑна аталантармалла. Ҫаксене тума ҫыравран пуҫлас пулать.

Сире, вулакансене, илтекенсене хӑвӑр сӗнӳсене, шухӑшсене ман электронлӑ адрес урлӑ kumashka21@yandex.ru яма ыйтатӑп. Вӗсене пухса, пӗтӗмлетсе патшалӑх структурисем патне ҫитерӗпӗр.

Акӑ хӑш-пӗр юсама сӗннӗ тӗслӗхсем: ула такка - улатака, ҫур аки - ҫураки, сӗм вӑрман - сӗмвӑрман, лавкка - лавка, киккириккик - кикирикик, Шупашкар - Шубашкар, асамат - азамат, така - тага, карас телефонӗ - сотовӑй телефон, пушӑ (кнут) – пужӑ, пушӑ (пусто) – пожӑ, Чӑваш Ен - Чӑваш Республики е Чӑвашстан, Вӑрмар - Урмар, ҪҪХПИ - ГИБДД…

Тата ҫак куҫ умӗнчех тӑракан путсӗрлӗхсене пӗтерме чӑрмантаракан чиновниксемпе мӗн тумалла-ши? Пурин ячӗсене те асӑнмалла мар-и?

Ваттисен канашӗн - Халӑх хуралӗн председателӗ Николай Адёр

2022 ҫул, 9-мӗш февраль.