Ӗнер, утӑ уйӑхн 12-мӗшӗнче, Чӑваш Республикин Ҫар мухтавӗн музейӗнче «Их с волнением читали, знали наизусть» (чӑв. Вӗсене хумханса вуланӑ, пӑхмасӑр каланӑ) ӳкерме пуҫланӑ.
Фильмра тӗп вырӑнта фронтран ҫырнӑ ҫырусемпе сӑвӑсем пулӗҫ. Ҫав йӗркесем йывӑр вӑхӑтра, вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче, вӑй тата шанчӑк панӑ, хавхалантарнӑ.
Проекта Чӑваш Енӗн Патшалӑх истори архивӗ пурнӑҫа кӗртет. Чӑваш патшалӑх ҫамрӑксен театрӗн артисчӗсем, шкул ачисем, студентсем тата аслисем виҫ кӗтеслӗ ҫырусене вулӗҫ.
Чӑваш халӑх ҫыравҫин Хӗветӗр Уярӑн 110 ҫулхи юбилейне паллӑ тума хаҫат-журнал пӗлтӗрех хатӗрленме пуҫланӑччӗ. «Тӑван Атӑл» ҫулталӑкӗпех сӑмах ӑстин паллӑрах илемлӗ хайлавӗсемпе публицистикине номертен номере парса пычӗ, вӗсене Юрий Артемьев критик паянхи куҫпа пӑхса ӑнлантарса, хакласа пычӗ. Тӗпрен илсен аван ӗҫ пулчӗ ку. Ҫак пуҫаруран «Чӑваш халӑх сайчӗ» те тӑрса юлмарӗ. Малтанах «Ӑҫта эс, тинӗс» калав историйӗ» асаилӳ тухрӗ, ӑна 5 пин ытла вулакан уҫса пӑхнӑ, вӗсенчен чылайӑшӗ хайлава вуласа тухнӑ пулӗ тетӗп. Каярахпа «Иртнипе пуласси» статьяна икӗ сыпӑкпа пачӗҫ (пӗтӗмпе 13 пине яхӑн ҫын ытла уҫса пӑхнӑ).
Анчах шаннӑ кайӑк йӑвара пулмарӗ каларӑша та аса илме тивет. Хула хуҫисем Шупашкарти пӗр урама Уяр ҫыравҫӑ ятне парас ыйтӑва икӗ хутчен пӑхса тухса та татса параймарӗҫ. Кулӑшла мар-и, вӗсене ҫыравҫӑ ятӗнчи «Х» саспалли чӑрмантарнӑ иккен. Ним те калаймӑн, ыйтӑва пур енлӗн тӗпчеҫҫӗ. «Улица Хв. Уяра» вырӑнне «Улица Фёдора Уяра» тесе ҫырса хунӑ пулсан та хирӗҫлекен пулмастчӗ, анчах Ҫыравҫӑсен Союзӗ пӗр шит те каялла чакасшӑн мар иккен, Уйӑп Мишши такӑрланӑ ҫулпах утасшӑн.
Ремезовов ҫулҫыравӗнчен: «Ружей же не было у кучумлян, только луки и стрелы, копья и сабли, у чувашей было две пушки, казаки заставили их умолкнуть, и те сбросили их с горы в Иртыш. Когда стоял Кучум на Чувашской горе, то, видя большие потери среди своих, молился со слезами сам и все неверные, приказав агунам и абызам своим взывать с мольбою к кумирам, но спали боги их, и оказался (Кучум) беспомощен и опозорен, тесним невидимою силой, и задумал бежать. А сражались три дня без сна неотступно».
Ҫӗпӗре илекен Ермак утаман ячӗ, вӑл темиҫе ӗмӗр каялла пурӑннӑ пулин те, ҫӗршыв шайӗнче манӑҫми янӑраса тӑрать. Ӑна хисеплесе Раҫҫей хутлӑхӗнче вунӑ ытла палӑк уҫнӑ, нумай ял-хула, урам Ермак ятлӑ. Утамана чиркӳсенче куллен асӑнса тӑраҫҫӗ, ку та ун ятне манма памасть. Халӑх асне вӑл Илья Муромец пӑхаттир пекех ӗмӗрлӗх кӗрсе юлнӑ.
Чаплӑ утаманӑн (ҫарпуҫӗн) пурнӑҫне халиччен те тӗпӗ-йӗрӗпе уҫса парайман-ха. Хӑш-пӗр тӗпчевҫӗсем Ермак Атӑл тӑрӑхӗнчен тухнӑ пулӗ теҫҫӗ, унӑн хушма ячӗсем ҫакна ҫирӗплетме май параҫҫӗ – Повольский (Поволжский), То(у)кмак.
Чӑваш кӗнеке издательствинче нумаях пулмасть Владимир Андрейченкӑн «Время Орды» роман-хроники кун ҫути курнӑ.
Историлле прозӑна юратакансем ҫак писателе аван пӗлеҫҫӗ тесе ӗентереҫҫӗ Кӗнеке издательствинче. Кӗнеке тиражӗ – 1000 экземпляр.
Роман-хроника XIII ӗмӗре кӑтартса парать, ҫав вӑхӑтра патшалӑх епле аталаннипе, ун чухне пурӑннӑ паллӑ ҫынсемпе паллаштарать.
«Патшалӑхсемпе вӗсен ертӳҫисене монгол орди ҫулӗ ҫинче ҫеҫ мар, Европӑра, Египтра та аркатнӑ. 1204 ҫулта Византи империйӗ арканса Латин империйӗ, Никей империйӗ, Ахея княжестви тата ыттисем пуҫӑнса кайнӑ. Генуйӑпа Венеци тинӗсре ҫапӑҫнӑ», – палӑртса хӑварнӑ автор.
Роман сюжетне вӑл истори докуменчӗсене, летопиҫсене тӗпе хурса хатӗрленӗ-мӗн.
Чӑваш Енӗн Наци вулавӑшӗнче этнографи вулавӗ иртӗ. Мероприяти раштав уйӑхӗ 14-мӗшӗнче пулӗ.
Этнографи вулавне виҫӗ чӑваш тӗпчевҫине халаллӗҫ: Иван Юркин ҫуралнӑранпа 160 ҫул, Николай Никольский ҫуралнӑранпа 145 ҫул тата Гурий Комиссаров (Вантер) ҫуралнӑранпа 140 ҫул ҫитнине.
Этнографи вулавне паллӑ учёнӑйсем, краеведсем, педагогсем, писательсем, журналистсем хутшӑнӗҫ. Вӗсем истори, литература,чӑваш халӑхӗн этнографийӗн ыйтӑвӗсене сӳтсе явӗҫ.
Иван Юркин — писатель, фольклорист, этнограф, малтанхи чӑваш прозаикӗсенчен пӗри.
Николай Никольский — пултаруллӑ историк, этнограф, лексикограф, педагог-просветитель, вӑл чӑвашсен пӗрремӗш хаҫатне «Хыпара» уҫнӑ.
Гурий Комиссаров — этнограф, историк, философ, поэт, краевед, просветитель, педагог.
Шупашкар муниципаллӑ округӗнчи Янӑшра пурӑнакан, унти шкулта чылай ҫул учительте ӗҫленӗ Геннадий Васильев Шурча вулӑсӗ ҫинчен кӗнеке кӑларнӑ. Унпа вӑл нумаях пулмасть Муркашри вулавӑшра паллаштарнӑ.
«Акрамовская волость в истории Чувашии» кӗнеке авторӗ – Чӑваш наци наукӑпа ӳнер академийӗн членӗ, Раҫҫейӗн пӗтӗмӗшле пӗлӗвӗн хисеплӗ ӗсченӗ, Чӑваш Республикин хисеплӗ краевечӗ.
Маларах автор «События и судьбы Янышского края» (2007), «Исчезнувшая, но незабытая деревня Салакасы» (2021) кӗнекесем кӑларнӑ.
Ку статьяна ҫырас шухӑш ӗнер Тимӗр Акташӑн статйине вырнаҫтарнӑ хыҫҫӑн ҫуралчӗ. Леш, хайхи, 32 ҫул каялла пулса иртнӗ ГКЧП пирки хатӗрленӗскере вырнаҫтарнӑ хыҫҫӑн. Кӑсӑклӑ пулса кайрӗ: ҫак кун пирки ҫурлан 19-мӗшӗнче кашни ҫулах вӑл ҫырнӑ-и? Шырарӑм та — 2015 ҫултанпа кашни ҫул тенӗ пекех ҫырать иккен. Ун чухне самай анлӑ статья вӑл хатӗрленӗ пулнӑ. 2016-мӗшӗнче те ҫырнӑ. Вӑл юрӗ-ха — ун чухне 25 ҫулхи юбилейӗ пулнӑ-ҫке. Кайран виҫӗ ҫул ГКЧП пирки сӑмах ҫук. 2020 ҫулта Беларуҫра пӑлхавсем пуҫланнӑччӗ. Вӗсем шӑп та лӑп ҫак вӑхӑта лекнӗччӗ те Тимӗр Акташ белоруссене тӗрев пама статья хатӗрленӗччӗ. Статйинче вара ҫав-ҫавах ГКЧП пирки асӑнса хӑварнӑ. 2021 ҫулта, ГКЧП пулӑмӗ хыҫҫӑн 30 ҫул иртнӗ хыҫҫӑн, паллах, Тимӗр Акташ статья хатӗрлемесӗр пултарайман. Вӑл та пӗчӗкех мар. 2022-мӗш ҫулта та ҫурлан 19-мӗшӗнче Акташӑн статйи пур. Ҫапла май 2017–2019 ҫулсемсӗр пуҫне Акташран кашни ҫул ГКЧП пирки статья кӗтме тиврӗ.
Сӑмахӑм ман, паллах, Тимӗр Акташ кашни ҫул ГКЧП пирки ҫырни ҫинчен мар.
Ӑртивансен Сӑварӗ
Ӗмӗрӗн вӗҫне ҫитсе тӑнӑ ҫынсенчен чылайӑшӗ хӑй пурӑнса ирттернӗ ҫулӗсемпе уйӑхӗсене, ҫӗрӗсемпе кунӗсене пӗр ҫӗре пуҫтарса, мӗльт-мӗльт ӗмӗлккен те пулин курса аса илет пулӗ тетӗп. Хӑшӗсене вара, уйрӑмах шухӑшпа тата туйӑмпа пуяннисене, пурнӑҫ вӗҫӗ кӗтмен-туман ҫӗртен апла е урӑхларах татӑлни канӑҫ памасть пулӗ, ыйтусен хуравне ыйхӑ ҫӗтерсе шыраттарать ӗнтӗ. Калӑпӑр, чӗрӗк ӗмӗрне те пурӑнса ҫитеймен Кашкӑрсен Кӗҫтенккийӗ (К.В. Иванов) куҫӗсене яланлӑх хупиччен ҫапларах ыйтнӑ иккен: «Йӑнӑш пулчӗ-им ӗнтӗ?».
Иван Яковлев виличчен пӗр виҫӗ уйӑх маларах вырӑсла пӗр сӑмах ҫаврӑнӑшӗ кӑна ас тунӑ теҫҫӗ, ӑна ҫине-ҫинех каланӑ мӗн: «Ах, зачем тогда... Ах, зачем тогда...». Шел, ун чухне патриархӑмӑртан пӗри те чӑвашла ыйтма тавҫӑрайман, вӑл мӗн пирки ҫапла каланине ӑнланмасӑр юлнӑ. Кашкӑр Хуначи (Геннадий Волков этнопедагог) хӑйӗн «Судьба патриарха» кӗнекинче (Шупашкар, 1998) хуравӑн тӗрлӗ тӗсӗсене сӗнсе, Яковлевӑн пурнӑҫра пулнӑ ӗҫне-пуҫне аса илсе ӗнентерме тӑрӑшни пур.
2023 ҫулхи пуш уйӑхӗн 25-мӗшӗнче мана ЧНКри ҫамрӑксен Алексей Енейкин ушкӑнӗ Иван Яковлев 175 ҫулне халалланӑ форума илсе кайса хисеп турӗ. Ватӑ та чӑлах тесе пӗри те кӳрентермерӗ, пӗтӗмлетсе вӑрах каланӑ е йӑнӑшнӑ чухне те чармарӗ. Манӑн Кӗреке сӑмахӗн пуҫламӑшне ҫеҫ калама май пулнӑран, вӗҫӗнчи пӗтӗмлетӳре ҫав шухӑшсене хушса хутӑм, Интернетра К.Малышев, В.Тяпкин тата ыт. форумра пулман ҫывӑх ҫынсемех тиркесе ҫырнисене вуларӑм та, Ҫамрӑксен Кӗрекинче каланӑ сӑмахсене сайтра пичетлесех хуравлама шутларӑм. Тӗрӗс-и, мар-и ман сӑмах - акӑ вӑл.
«Эй, тусӑмсем, хамӑн тӑван ҫыннӑмсем, чӑвашсем! Пуринчен малтан эпӗ сире чӗнсе калатӑп. Манӑн чунӑм пӗрмаях сирӗншӗн ҫунатчӗ, халь те акӑ манӑн мӗнпур шухӑшӑм сирӗн ҫийӗре куҫрӗ. Юлашки тертӗме пуринчен маларах сире каласа хӑварас терӗм», - куҫҫулӗ витӗр ҫырнӑ Чӗмпӗрти тӑван шкулӗнчен хӑваласа янӑ хыҫҫӑн аслӑ вӗрентекенӗмӗр. Чӑваш намӑсӗ кунта ҫакӑ - хӑйӗн вӗренекенӗсемех таптанӑ ӑна, ютсем хыҫҫӑн сӳтӗлекен чӑвашсемех вӗлерме шутланӑ!
Терчӗ Иван Яковлевичӑн малтан та, кайран та ытлашшипех пулнӑ.
Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).
Авалхи чылай сӑмаха эпир халӗ ӗнтӗ манса пӗтнӗ, хӑшпӗр чухне вара тата сӑмах пӗлтерӗшне улӑштарса, хальхи чӗлхере урӑх ӑнланупа ҫӳретнине те куратпӑр. Акӑ, Карӑшлӑх ятлӑ ял пур пирӗн Чӑвашстанра. Мӗне пӗлтерет-ши ку?
Карӑк — кайӑк ячӗ. Тен, чӑнах та ҫав кайӑк ятӗнчен пулса кайнӑ пулӗ ку ял ячӗ? Ҫак ялти ватӑсем, чӑнах та, ҫапла та ӑнлантарса калаҫҫӗ.
Анчах авалхи «карӑш» сӑмах мӗне пӗлтерни пирки шухӑшлар-ха. Пулнӑ-и ун пек сӑмах пирӗн чӗлхере?.. Пулнӑ. Карӑш — ҫирӗплетнӗ кермен, замок. «Кар» тата «ӑш» сӑмахсенчен пулнӑ ӑнлав ку. Кар — карса, ҫирӗплетсе, хӳме хӑпартса тунӑ япала. Карман — крепость, Карӑш — замок, ҫирӗплетсе тунӑ пысӑкӑх мар кермен. Карман — пысӑк карӑш, хула пекрех япала. Карманра, карӑшсӑр пуҫне, ӑстасемпе ирӗк ҫынсем, чурасемпе элчӗсем пурнакан кассем, урамсем пулнӑ.
+17.3 °C