Электронлă вулавăш

Тури Вылăн тем тĕрлĕ çырма-çатрапа çуркаланса пĕтнĕ çĕрĕ-шывĕ район картти çинче пĕчĕкçĕ саплăк пек, республика карттинче вара пĕр пăнчă пысăкăш вырăн çеç йышăнать. Пĕр шутласан, куçа илĕртмелли, кăмăла килентермелли, уйрăмах йӳпсĕнтермелли е тĕлĕнтермелли ытлашши нимĕн те çук пек. Апла мар иккен. Чуна хывса, юратса та киленсе сăнаса пăхма тытăнсанах çак шухăш пуçран хавăрт тухса ӳкет.

Тăван ял, тăван тавралăх, тăван кил. Кам манма пултарĕ сана? Кам асран кăларĕ? Чи хаклă, чи çепĕç, чи ăшă, чи хаваслă туйăмсен вырăнĕ. Нимпе виçейми, нимпе улăштарайми сарлака уй-хирсем, çырма-çатрасем, ял çумипе юхса выртакан Выла шывĕ… Хĕлле-и, çулла-и, кĕркунне-и — пĕтĕм киленӳ, илем тăван енре упранать. Час-часах пырса çӳрейместпĕр пулин те, асăмрах пурăнатăн. Темле пулсан та хăвăн тĕпренчĕкна ăшшăн йышăнатăн. Яла кĕричченех хăлаçа кĕрейми ватă йăмрасем пуç тайсах кĕтсе илеççĕ. Вĕсенчен ăшă хум, варкăш пырса çапать. Ыр кăмăллă атте-аннене асилтерет. Аслă, мăн урам тăрăх асфальт çулпа анатăн (вăл лавкка патне кăна çитет). Историрен пуян ку урам. Ял пуçламăшĕ çакăнтан тĕвеленнĕ те ĕнтĕ.

1730 çулсенче Атмалкасси ялĕнчен, Ермаков хушаматлă çын хура вăрмана утар вырăнĕ шырама тухса каять. Пĕр çырма вĕçне çитсен, вăл çăлкуçĕнчен шыв шăнкăртатса юхнине курать. Тăрă шыва ĕçмесĕр чăтаймасть Ермаков. Кунти вырăнĕ те питĕ килĕшет ăна. Канма ларать, çакăнта утар тума шутлать. Ку ĕçре ăна Атмалкассинчи тăванĕсем те пулăшаççĕ. Кил-çурт çавăрать. Юлашкинчен çемйипех пурăнма куçса килет. Çăл тăвать. Халĕ ку çăла Мăн çал теççĕ. Вăл ял варринче вырнаçнă. Кайрантарах Атмалкассинчен тата темиçе çемье куçса килет, çăлтан инçе мар çурт-йĕр çавăраççĕ.

Малалла

Выла шывĕ хĕрринче,

Çӳллĕ çеç тăвайккинче

Ват йăмраллă ял ларать,

Аякранах курăнать.

Ĕç пырать ялан ăнса

Маттур чăваш ялĕнче,

Сар хĕвелпе тан тăрса

Ĕçленĕрен мĕн каçчен.

Самăр выльăх улăхра

Ырă курать çăвĕпе.

Ача-пăча урамра

Кĕшĕлтетет кунĕпе.

Чăваш ялĕ — пĕр тĕнче!

Пурнăç вĕрет авалтан,

Хастар чăваш чунĕнче

Çутă ĕмĕт пулнăран.

* * *

Çутă уйăх тӳпере

Выла хумне кĕмĕллет.

Ял хĕрринчи пĕр пӳртре

Ача сасси илтĕнет.

Павăлпала Матĕрне

Çемье çавăрнă савса,

Икĕ ывăлпа хĕрне

Пурнăç панă юратса.

Нинук хĕрĕ сăпкара,

Пĕчĕк çеç-ха, уйăхра.

Икĕ ывăл-шăпăрлан

Çитрĕç лăпланса аран.

Акă хучĕ Матĕрне

Сарлака кутник çине

Ачашласа, чуп туса

Çывăрма ачисене.

Асли ывăннă. Паллах,

Кайрĕ çывăрса часах.

Çывăрмасть çаплах Ваçук,

Малалла

Тĕлĕнмелле илемлĕ вырăнта çуралнă эпĕ. Кунта çырми-çатри те, юхан шывĕ те, çăл куçĕ те тулăх. Тури Выла теççĕ эпĕ çуралнă яла. Ялăн кăнтăр хĕвел анăç енчен ăна çӳллĕ чул хӳме пек хулăн çăра вăрман хутĕлесе тăрать. Тахçанхи, авалхи сĕм вăрман ку. Çак вăрман чăтлăхĕнчи çăлкуçран Выла шывĕ авкаланса юхса тухать. Выляса юхакан Выла шывĕ вăй илнĕ вырăна Выл пуçĕ теççĕ. Ялне, Выл хĕрринче вырнаçнăран, Тури Выла тесе каланă. Çулла пушшех те илĕртӳллĕ кунта. Ик куç тулли, чуна шăнăçайми илем.

Çуркуннепе çулла, лапсăркка йăмрасем кăчка ларсан, шап-шурă хурăнсем çӳçе-шерепине çĕре çитиех уссан, тухас та килмест ялтан. Вăййа тухнă хĕрсем пек чиперленнĕ çĕмĕртсемпе улмуççисем çывăхĕнче вĕлле хурчĕ, ылтăн хурт, сĕрлесе вĕçет.

Кĕр мăнтăрĕпе, хĕрӳ ĕçсем вĕçленсен, Тури Выла тăхлачисем хăна-вĕрле умне чыс туса, хисеплесе кăпăклă сăра, хĕр пичĕ пек хĕп-хĕрлĕ те сĕтеклĕ пан улми, питĕ тутлă çĕнĕ пыл кăларса лартаççĕ.

Ачалăхăм манăн çакăнта, ытарайми Тури Выла ялĕнче иртрĕ. Çавăн пек хаклă, чуна çывăх, яланах хăй патне кăчăк туртса ларакан Тури Вылăм нихăçан та манăçмĕ, чĕремре упранĕ. Чунăмпа паянхи кун та эпĕ Тури Вылтах пурăнатăп. Яланах куç умне савăнăçлă кунсем, ырă самантсем тухса тăраççĕ: Выла хĕрринче çара уран чупса çӳренисем, хур-кăвакал, ĕне черечĕ, сурăх кĕтĕвĕ пăхни ĕмĕрлĕхех асра юлнă. Ман кăна-и? Çук, çук. Ман тантăшсен, аттесен, асаттесен, вĕсен аслашшĕсен те… Атте каласа панă тăрăх Вылана çулла пĕвеленĕ. Ачасем, вĕт-шакăрсем вара, пĕверен тухма та пĕлмен. Чăма-чăма шыва кĕнĕ, ишнĕ, пĕр-пĕрне шыв сирпĕтсе хăваламалла вылянă, пулă та тытнă… Шăпăрлансем хăйсен пĕчĕк чунĕсене киленĕçпе тултарнă.

Малалла