Электронлă вулавăш

— Курăр, ырă халăх, пуян хăйне май Совет влаçĕ тăвасшăн! Комунсем пур чух пытарнă чышкине каллех çиеле кăларчĕ! Кăравул! — шӳт тунă пек, айвана персе çухăрчĕ çĕтĕк калпакли.

Залра те тĕркешӳ, те вăрçă çавра çил пек пĕтĕрĕнсе çаврăнма пуçларĕ:

— Анăр тенĕ сире!

— Анăр кунтан, кулак хӳрешкисем!

— Юрамасть анма! Хушнине тăвăр!

— Халăх! Кунта пĕри винтовка çĕклет!

— Долой винтовка!

— Кăларса ярар ăна кунтан!

Çăт-çат та, кӳп-кӳп те илтĕнчĕ, кĕмсĕр-кĕмсĕр йăванакан та пулчĕ.

— Кала, председатель!

— Совет влаçĕ çинчен каласа пар пире, Николай Вавилов!

— Ним пытармасăр!

— Сăмах калама парас мар!

— Парас! Парас!

— Хупăр алăксене!

— Ан хупăр, пирĕн те итлес килет!

— Урамрисем те илтчĕр!

Николай револьверне пиншак кĕсйине чикрĕ, сылтăм аллине çӳлелле çĕклерĕ. Залра пĕтĕм халăх шăп пулчĕ.

— Юлташсем! Кам ертсе килнипе килтĕр эсир кунта? Пуянсем ертсе килнипе! Çапла мар-им? Çапла! Вĕсем, пуянсем, коммунистсене хирĕç пыраççĕ. Ăнланса илĕр: мĕншĕн пуянсене коммунистсем кирлĕ мар? Мĕншĕн вĕсем коммунистсемсĕр Совет влаçĕ тăвасшăн? Чухласа илĕр-ха! Кама лартасшăн вĕсем коммунистсем вырăнне? Хăйсем ларасшăн!

Нумайранпа çумăр çуман пирки хытса кайнă çĕр çине тулă пĕрчисем ӳкнĕ пек, Совет влаçĕ пирки Николай сăмахĕсем пăтранса пĕтнĕ халăх чунĕсене йывăррăн акăнса пынă. Сывламасăр итлет халăх, вăхăт шăвать, минут хыççăн минут иртет. Николай калама пуçлани пĕр сехет иртрĕ. Итлес текен халăх катăлас вырăнне хутшăнсах пырать. Кантăксене уçтарчĕç, çурт йĕри-тавра итлесе тăраççĕ. Ура çинче тăнипе ывăнса çитнĕ çын пĕрерĕш тухсан, ун вырăнне иккĕн кĕрсе тăма тăрăшаççĕ. Мачча çинчен улма мар, йĕп ӳксен те урайне ӳкес çук. ВИК председателĕ халăха Совет влаçĕ çинчен, шуррисемпе çапăçма каймалли çинчен, кулаксен чеелĕхĕ çинчен калать.

Халăх итлет, анчах сенĕксем хатĕрех тăраççĕ. Пĕр сехет иртрĕ, икĕ сехет иртрĕ, виççĕмĕш çине кайрĕ, тĕпĕçтăвком çурчĕ йĕри-тавра çаплах халăх тулли, вулăс ялĕ тавра та хура пĕлĕт пек халăх тăрать, епле те пулин приказ пуласса кĕтеççĕ, саланмаççĕ.

Алкум вĕçĕнче тăракансенчен пĕри сасартăк шари çухăрса ячĕ:

— Халăх! Тупăпа килеççĕ!

— Çар килет! — çухăрчĕç темиçен.

— Тупă!

— О-о-о!

— Саланар!

Çынсем пурте коридор тăрăх алăксем патнелле, кантăксем патнелле тӳпелеше-тӳпелеше купаланчĕç, алăкран çиччĕн-саккăрăн йăваланса тухрĕç те, ыттисем хĕсĕнсе ларчĕç, тухаймаççĕ.

— Кăравул!

— Кăкăр шăмми хуçăлчĕ!

— Ан таптăр пуç çине!

— Юлташсем! — вĕсен сассисене хупласа кăшкăрчĕ Николай. — Мĕншĕн пăлханса ӳкрĕр! Чарăнăр! Ан саланăр!

— Тупăсемпе килеççĕ-çке, Микулай! — терĕ пĕри алăк патĕнчен.

— Килччĕрех! Эпир ним тискер ĕç туман. Эсир манран ыйтатăр, эпĕ сире ответ паратăп.

— Хĕрлĕ хăлаклă! — çухăрчĕç урамрисем, асар-писер, йĕркене ним пăхăнмасăр, алчăрса кайнă куçĕсемпе, ăçталла пăхасса та пĕлмесĕр, пĕр-пĕрне таптаса тăраççĕ. Николай тем пек чарма тăрăшсан та, усал шухăшпа килнине хĕрлисем каçарас çуккине сиссе, ВИК залĕнчен пĕр çын юлмиччен тарса пĕтрĕç, вунă-вун пилĕк минутран ВИК çурчĕ те, ял урамĕ те, пĕтĕм тавралăх та тап-таса тасалса юлчĕ.

Мĕн пулнине, хăйне вĕлерме килнĕ халăх мĕншĕн çапла сапнă пăрçа пек саланса кайнине пĕлме Николай Вавилов алкум вĕçне тухса тăчĕ. Тавралăх шăп. Ниçта та нимĕн те курăнмасть.

Виçĕ сехете яхăн вĕри залра вилĕмпе куçа-куçăн тăнă хыççăн вăштăр-вăштăр сивĕрех çил Николая калама çук савăнтарчĕ.

— Эх, пурнăç! Епле илемлĕ те хаклă эсĕ! — терĕ вăл, икĕ аллине икĕ еннелле сарса тарăн сывласа илчĕ, вара халăх мĕнрен хăранине пĕлесшĕн крыльца çинчен виçшер пусма урлă сиксе çĕре анса урамалла тухрĕ.

Хапхаран тухрĕ — пусăран яла кĕрекен хĕрлĕ ялавлă лав курчĕ. Николай, çарта пулса курнă çын, мĕн иккенне çавăнтах ăнланчĕ: вăрçă хирĕнче апат пĕçермелли икĕ кустăрмаллă хурана лаша кӳлнĕ, çынни хуран хĕрне, трубапа юнашар, ларнă, хăрах аллипе тилхепе тытнă, хăраххипе хĕрлĕ ялав çĕкленĕ. Николай тăпах чарăнса тăчĕ, ăнланса илеймесĕр килекен çын çине пăхса тăрать.

— Ур-ра! — çухăрчĕ çын, Николай патне çывхарса çитсен.

— О, Евдоким Иванович-çке ку! — калама çук хытă тĕлĕнчĕ Вавилов. — Ăçтан эсĕ капла. Ку япалана ăçтан тупрăн? Ăçта илсе каятăн?

— Эпĕ пĕтĕм вулăс çыннисене хăратрăм пулас? — кулса ячĕ Алтаккин, Николая алă парса.

— Тĕлĕнмелле вăйă вылярăн, — терĕ Николай.

— Мĕскер, тетĕп: мĕскер тума пухăнса тăнă кунта кун чухлĕ халăх, тетĕп. Мĕн илеç, мĕн сутаç? И-и, кун пек пухуран кая юлас марччĕ, тетĕп. Лашана çапрăм пĕрре чăпăрккапа. Çывхарса пыратăп... И... ачам... ăнлантăм... А мĕн тăвас? Хам мăйран хĕрлĕ тутăра салтрăм, чăпăркка вĕçне çыхса лартрăм, хам ура çине тăтăм та, эх, ялавпа суллатăп çав. Лаши чупать, урапи кĕмсĕртеттерет... Шел, ĕçке çитеймерĕм, хăнасем чупсах саланчĕç. Ха-ха-ха! — яланхилле савăнăçлă кулса ячĕ Алтаккин.

— Алтаккин пичче, эсĕ капла килмен пулсан, ĕçки чăнах та пуçланатчĕ, анчах ку ĕçкĕре сăра-эрех вырăнне юн юхĕччĕ. Тавах сана, — терĕ Николай.

— Ырăпа вĕçленни — ырра пултăр, — ним шӳт тумасăр хĕвелтухăç еннелле сăхсăхрĕ Алтаккин.

— Ку япалана ăçтан тупрăн? — ыйтрĕ Николай.

— Кăна станцинче тĕл пулнăччĕ. Вагонсене сирпĕтнĕ кун. Такамран темле юлнă çавăнта, станци айккинче.

— Изотов арăмĕ ача çурчĕ заведующийĕ пулнăранпах пысăк хуран тупса пама ыйтать. Çак полевой кухньăна кайса парам-ха, терĕм. Лаша кӳлтĕм те кайса илтĕм.

— Нушан кулли пур тесе ахаль каламаççĕ-мĕн халăхра, — савăнăçлăн кулса ячĕ Николай Вавилов.

 

26

Хуран илсе килни камитле пулса тухнă пулин те, Алтаккин шикленчĕ. Кулаксем ку камите пĕлсен, Алтаккин тирĕ сывă-чĕрĕ юлас çуккине пĕлсе тăмалла, çавăнпа вăл хăвăртрах ачасен çуртне çитсе хуран инкекĕнчен хăтăлас терĕ, лашана пахчасем хыçĕпе ача çурчĕ еннелле хытă чуптарчĕ.

— Алтаккин пичче килчĕ, темле трубаллă хуран илсе килчĕ! — Изотов арăмĕ ларакан пӳлĕме сиксе кĕчĕ хура çӳçлĕ çамрăк хĕр, ачасем валли апат пĕçерекенни.

Хĕр хыççăн Алтаккин хăй те кĕчĕ.

— Илсе килтĕн-и, Евдоким Иванович? — ыйтрĕ Изотова.

— Илсе килтĕм, Татьяна Николаевна, тухса кур-ха, тĕлĕнмелле аван кăмака.

Вĕсем виççĕшĕ те килкартине тухрĕç.

— А, пултаратăн та, Евдоким Иванăч! Питĕ майлă япала ку пире. Спасибо.

— Ывăнтăм пăртак, вăрăм çул çинчен кăшт сыпасчĕ...

— Паян сана укçа параймăп çав, ыран мар, тепĕр кун тем тесен те тӳлесе татăп ĕнтĕ, Евдоким.

— Кирлĕччĕ те... Ну, юрĕ, эпĕ пуп патĕнче кăмака юсанăччĕ, çавăншăн кайса илем те ачасем сывлăхĕшĕн сыпам, — терĕ Алтаккин, лашине тăварса.

— Каçар ĕнтĕ, Евдоким, епле те пулин майлаш, эсĕ ăс тупаканччĕ, ан кӳрен.

— Тупăп, кӳренмĕп... Эсĕ, хура куç, шыв вĕретме пуçла.

— Халех кӳрсе тултарăп та ăшăтса ачасене чăпăл тăватăп, — терĕ хура çивĕтлĕ хĕр.

— Сывă пулăр-ха, эпĕ пуп патне кайрăм! — Алтаккин лаша утланчĕ те чуптарса кайрĕ.

Чиркӳре Алтаккин нумаях тăмарĕ, хăйĕн алли-урине пуррипе çуккине сисмесĕр, вулăсри Тĕпĕçтăвкома тухса чупрĕ. Председатель кабинетĕнче çутă пуррине курсан, ун патне кĕме тăчĕ.

— Стой! Ăçталла? — ыйтрĕ алкум вĕçĕнче тăракан хăрах куçлă часовой.

— Председатель Вавилов пур-и? — чарăнса тăчĕ Алтаккин.

— Пур!

— Ман ăна халех курмалла. Мана кĕме юрамасан, чĕнсе тух!

Часовой ăна кĕме ирĕк пачĕ. Чупса кĕчĕ Алтаккин председатель кабинетне.

— Сана мĕн пулнă? — çырса ларнă çĕртен сиксе тăчĕ Вавилов ытла та васкаса килнĕ çынна курсан. Унпа пĕрле ларакан Улангин та ура çине тăчĕ.

— Николай Петрович, — сывлăшне аран çавăрса ячĕ Алтаккин, — тăваттăн-пиллĕкĕн чиркĕве каясчĕ... Унта... алтарь айĕнче вун сакăр винтовка, салтак кутамкки — тăваттă... патрон тулли. Унта пуп çывăрать, чиркӳ уççи манра...

Улангин пуринчен малтан коридора сиксе тухрĕ.

— Ăçта каятăр? — ыйтрĕ часовой.

— Чиркĕве, турра кĕл тума, — шӳт туса каларĕ Улангин.

— Çылăхусем нумай пухăннă пулсан кайса килмеллех, — сăмаха пăрса ячĕ хăрах куçли.

Çур сехетрен вĕсем алтарь айне хурса хатĕрленĕ кулаксен вăрçă хатĕрĕсене илсе тухрĕç.

Вĕсем ним сас-чӳсĕр пахчана кĕрсе винтовкăсене пытарчĕç, пупа арестлесе тĕрмене хупрĕç. Тĕрессипе каласан, арестлес шутпа та мар, кулаксем ыйтса пĕлесрен, кулаксенчен пытарчĕç.

Кулаксем тем тума пултарнине Вавиловпа Улангин аван пĕлеççĕ, çавăнпа винтовкăсене çак сехетре-минутра Сĕве патĕнче кĕпершĕн çапăçса тăракан хĕрлĕ отряда кайса памалла. Кам кайса парĕ? Кама ярас? Нумай калаçса тăма вăхăт çук.

— Хăй ирĕкпе кам кайма пултарать? — ыйтрĕ Вавилов.

— Эпĕ кайса леçетĕп! — хăюллăн татса каларĕ Сергей Малайкин, вун çиччĕри ача, ВИК секретарĕ.

Хăвăрт кăна лаша кӳлсе урапа тĕпне ку хăрушă çăка вырнаçтарчĕç, çиеле симĕс курăк купаларĕç, пуслăхпа туртса çыхрĕç те Николай Малайкина уй хапхинчен ăсатса ячĕç. Лашине хытă чуптарнипе лав часах курăнми пулчĕ.

Вавилов каялла кабинета таврăннă тĕлне ун сĕтелĕ çинче телефонограмма:

Инженер Вавиловăн ыран кăнтарла тĕлне Хусаншăн хĕрӳ çапăçакан пиллĕкмĕш армине çитсе Совет влаçĕшĕн çапăçса халь кăна пуçне хунă саперный батальон командирĕ вырăнне тăмалла.

— Улангин! — васкаса вуланă çĕртрен пуçне çĕклерĕ Николай. — Кала Шерхуллана, мана халех станцине ăсаттăр.

— Кунта епле? — шиклĕн ыйтрĕ Улангин военком.

— Изотова чĕнсе илĕр. Кайран курăнĕ.

Кунта ĕçленĕ чухне те Вавилов вăрçă тумне пăрахса костюм тăхăнса çӳреймерĕ. Сарă сăран пиншакĕ çинчен сарлака чĕн пиçиххине хытăрах туртса çыхрĕ, хĕрлĕ çăлтăрлă симĕс карттусне хытă кайнă чух çилпе вĕçтерсе хăварасран тарăнтарах лартрĕ, ун кăвак галифепе хура атти яланах тирпейлĕ.

— Шерхулла çитрĕ, — пĕлтерчĕ хăрах куçлă часовой.

Улангин Николая ăсатма тухрĕ. Коридорта стена çинче çакăнса тăракан пысăк трюмо умĕнчен иртнĕ чухне Николай хăйне труках паллайман пирки пĕр самантлăх чарăнса тăчĕ: унăн хăмăр куçĕсем тĕлĕнмелле йăлтăртатаççĕ, çук... йăлтăртатаççĕ çеç мар, çап-çутă хĕлхем ывăтаççĕ; питçăмартисем кĕп-кĕрен, çунса тăраççĕ, илемлĕ тутине вăл шăт хупнă. Тутине çеç те мар, вăл шăлне епле хытă çыртнине туйса илчĕ.

«Вилĕме хирĕç каятăп», — пĕр кĕске шухăш пĕр самантлăх пуçра çутăлчĕ те сӳнсе ларчĕ.

Крыльца çине тухсан, хĕвелтухăç енче пĕлĕт хĕрри çуталса пыни кăшт курăна пуçланă. Сивĕрех çил çурçĕр енчен чылаях вăйлă вĕрет, пĕлĕтсем таткăн-таткăн Хусан еннелле чупаççĕ. Вĕсем те вăрçа кайма васканă пек туйăнать...

— Улангин, — терĕ Николай, лаша çинчен ăна алă парса. — Хĕрлĕ Çара кайма çырăннă доброволецсене кăнтăрлаччен ăсат, васка.

— Юрĕ...

Çул çинче, Малайкина хуса çитес шутпа, Николайпа Шерхулла лашисене уй хапхинчен тухсанах сиккипе чуптарчĕç.

 

27

Вăхăтсем кунран-кун хăрушă пулчĕç, шухăшлама пĕлекен çынсене çĕрĕ-çĕрĕпе куç хуптармарĕç. Пĕринчен-пĕри усал хыпарсем Атăл çинче вăйлă çил вăхăтĕнчи хум хыççăн хум чупнă пек килсе тăчĕç.

Шупашкарта большевиксен аслисенчен пĕрне, Кадыков хушаматлăскерне, вĕлернĕ тенĕ хыпар сарăлчĕ. Шуррисем Хусан кĕперне хытă тапăннă, терĕç; кĕпер урлă каçса Мускавалла çул тытаççĕ, тет. Анчах Сĕве енче хĕрлисем питĕ хытă тăраççĕ, шуррисене каçса килме ирĕк памаççĕ, çавăнпа ку тĕлте хĕрлисене пĕтерме шуррисене пулăшакан отрядсем вырăнти халăхран организацилемелле, çав ĕçпе каç пулас умĕн Хусантан шурă прапорщик, кунти вырăнсене лайăх пĕлекен çын, Агельский çитрĕ.

Çĕрĕпе пычĕ кулаксен пухăвĕ. Çĕрĕпе пăшăлтатса канаш турĕç. Кам кăна пухăнман кунта! Ăçтан пĕлнĕ-тĕр? Таркăнра пытанса пурăнакансем пурте кунта куçĕсемпе тискеррĕн йăлтăртатса лараççĕ, Совет влаçне халех пăвса пăрахма хатĕр.

— Атьсемĕр, ĕç çӳлтен пуçланчĕ, Шупашкарта большевиксен пуçлăхне вĕлернĕ, пирĕн мĕн кĕтсе лармалла. Ĕçсем хĕрӳ чухне пирĕн те сиввĕн ларма юрамасть. Большевиксене вилĕм! — чышкисене чăмăртаса каларĕ Тилли Куçми.

— Вилĕм большевиксене! — терĕç темиçен.

— Кирлĕ пулсан, эпир Атăл урлă каçса каятпăр, шур армипе пĕрлешетпĕр! — харсăрланчĕ Энтрей.

— Атăл урлă каçса кайма пире кирлĕ мар, пирĕн пек çынсем унта та пур, эпир кунта ĕç тумалла, — хирĕç пулчĕ пĕри, ватăраххи.

— Апла пулсан, влаçа хамăр алла илсе старшина суйласа лартмалла!

— Господа! — шурă перчеткеллĕ аллине çĕклерĕ Агельский, хулпуççи урлă каякан çĕнĕ портупея илемлĕ сасăпа чăкăртатрĕ. Пилĕкĕ çумĕнчи кĕмĕл авăрлă кинжалĕ лампа çутинче йăлтăртатса илчĕ — ку картин çинчи пек илемлĕ офицер, пĕтĕм хĕрсен ăш хыппи, калаçма пуçларĕ:

— Тĕрĕс, влаçа хамăр алла илмелле. Çирĕп влаç туса лартмалла, вăл влаç большевиксемпе çапăçма, большевиксене çĕнме хăватлă пултăр. Кунта эпир старостă суйласа тăмастпăр, старшина та суйлама халĕ ир, пире военная влаç кирлĕ. Пирĕн халĕ военная коллегия суйламалла — тройккă пултăр, чăвашла каласан, виçĕ çын...

— Мана сăмах парăр-ха, — ыйтрĕ Тилли Куçми.

Хирĕçлекен пулмарĕ.

— Çапăçма каяс пулсан, йĕркипе пуçтарăнса каймалла. Винтовкăсем пирĕн çителĕклĕ. Молотци çынсене отряд туса ямалла, çар пуçлăхĕ пур ĕнтĕ пирĕн, эсĕ, Александр Агеевич, кунта килсе тухни питĕ аван. Савăнатăп. Сенĕк-турта вăрçипе нимĕн те пулма пĕлмĕ...

Ăна каласа пĕтерме памарĕç, шавласа ячĕç:

— Хамăр çеç каймалла!..

— Хамăр çеç пулмасăр. Хресченсем çапăçма пултараймаççĕ...

— Эпĕ ун чухнех каларăм; чухăн-чахăнсемпе ĕç тухас çуккине пĕлсех каларăм сире. Мĕскере юрăхлă вĕсем: çĕрулми çисе шăршă кăларса ларма çеç пĕлеççĕ вĕсем! — çухăрчĕ Катмак Ермошни, ылтăн шăлĕпе йăлтăртаттарса.

— Господа! — каллех аллине çĕклерĕ Агельский.

Пурте шăп пулчĕç.

— Восстани тăвас пулсан, чăннипе тумалла, пур еннелле те юн сирпĕнсе кăна тăтăр, çырмасенче шыв вырăнне хĕрлĕ юн юхтăр, — хĕрӳллĕн каларĕ Агельский. Илемлĕ çын каланине итлеме те кăмăллă: хĕрĕхе яхăн пухăвнă сухаллă кулаксемпе вĕсен вăйпитти ывăлĕсем çăвар карса итлерĕç. Хăрушă каларĕ шурă прапорщик: вулăсĕпе пĕр коммунист, ял Советне суйланă çынсем, комбед членĕсем, делегаткăсем, Совет майлă çынсем — пĕри те чĕрĕ юлмалла мар. Вĕсен çемйисене ачи-пăчи-мĕнĕпе вĕлерсе пĕтермелле...

Пуçĕ пăтранчăк пирки çав тери хура чунлă-çке çакă çиелтен пăхма калама çук илемлĕ çын!

Шурăмпуç килчĕ, хĕвел тухасси те инçех мар. Совет çыннисене вĕлерме кайма канаш туса ларакан пуянсем юнлă тамаша ирттерме йĕркипе калаçса татăлчĕç. Кашнине хăйне уйрăм задани: вунă çын, вĕсен пуçлăхĕ Варлам Люшшипе Катмак Ярмошки, ял-ял тăрăх юланут çӳресе, палăртса хунă çынсене вĕлермелле, ир пуçласа каçчен пĕтермелле. Çирĕмĕн Агельский отрячĕ, вулăс ялне кайса, ВИКра ĕçлекенсене пĕтермелле. Кĕçĕр çĕрĕпе çывăрман, çавăнпа паян кунĕпе çывăрса вăй пухмалла та çитес каçпа вăрттăншарттăн хура ĕç пуçламалла. Инкек-мĕн пулсан, чиркӳре пушар чанĕ çапмалла, пушар чанне илтсенех, кирĕк хăш вăхăтра пултăр, пурин те вулăс ялне пуçтарăнмалла.

Пурте саланчĕç.

Çĕрĕпе çывăрманскер, Люшша килне çитсе саланмасăрах сак çине тăсăлса выртрĕ, çывăрса кайма пуçлайнăччĕ — пушар чанĕ ян та ян çапнине илтсе куçне уçрĕ. Мĕскер пулнă? Тĕлĕкре-ши? Е пĕр вăранмасăрах каçчен çывăрнă-ши? Люшша кантăк патне чупса пычĕ — çук, каç пулман, хĕвел тин тухнă, çĕр çумĕнчен те хăпайман-ха. Пушар чанĕ çаплах танлаттарать.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн