Электронлă вулавăш

Варлам килĕнче çĕр тĕркĕш иртрĕ. Никам та çывăракан пулмарĕ, амăшĕ апат хатĕрлесе вĕри кăмака таврашĕнче ăшаланчĕ.

— Люшша! — терĕ вăл, ирхине кăвак çутă кайнă-кайманах.

— Уç! — илтĕнчĕ мĕскĕн сасă.

— Мĕнле вара? — тĕлĕнсе тăчĕ Маттĕрне. — Камсем питĕрнĕччĕ сире?

— Икĕ каччă.

— Мĕнле каччăсем?

— Палламастăп.

— Ых, сана! — Маттĕрне вăрçма пуçласшăнччĕ, анчах ял халăхĕ, Люшша хĕр вăрласа килнине пĕлсе, урам тулли тăрать, туй кĕтет.

— Кĕçĕн çынна курасчĕ, уçăр хăвăртрах! — тесе çĕмĕрсе тăраççĕ.

— Уççи санра-и? — ыйтрĕ амăшĕ.

— Манра ăçтан пултăр, — терĕ ывăлĕ.

Авалхи пысăк çăрана нимле уçă та юрамарĕ, алăк янахне пăсса тăпси-мĕнĕпех вăтăрса кăлармалла пулчĕ. Кĕлетрен Люшша, юнланса-кăвакарса пĕтнĕ питне кăтартас мар тесе, жилеткипе хупланса тухрĕ те хăвăрт пӳрте чупса кĕчĕ.

— Мĕн пулнă? Хĕрĕ ăçта? — тĕлĕнет халăх.

— Люшша Çатра вăййинчен чиперкке хĕр вырăнне хĕр тум-тирĕ тăхăннă вăйлă каччă вăрласа килнĕ! — терĕ халăхра тăракан салтак ячĕ тухайман кĕрнеклĕ ача.

Ку хыпар пĕтĕм халăха хырăм тыттарса култарчĕ.

— Авланса пулмарĕ Люшшан!

— Пысăк пӳртне уйăрăлса тухасси пĕтрĕ!

— Эй, халăх! Ака-суха патĕнче текех тĕрмĕшсе вăхăт тупаймастпăр, Варламăн пысăк пӳртне клуб тăвас!

— Эй, эй! Аслисене калас!

— Ăçта ял Совет председателĕ?

Халăх çĕмрĕлет те çĕмрĕлет. Паян тройски праçник ячĕпе пĕри те ĕç патне кайманскерсем кĕпĕрленсе Варламăн ытти хуралтăран кăшт уйрăм тăракан пысăк пӳртне кĕме пуçларĕç.

— Çав пӳртрех пуху туса ирттерчĕç, чернилпа пир татăкĕ çине «Нардом» тесе çырчĕç те тул енчен пăтапа çапса çыпăçтарчĕç.

Варлам чĕрре кĕнипе усси пулас çуккине чухласа илчĕ, халăх мĕн хăтланнине пăхса шăлне çыртса тăчĕ.

 

22

Кăнтăрлахи кĕлĕрен ялне Муçук таврăнать. Паян Тройски кунĕ, пысăк праçник. Чиркӳре халăх нумай пулчĕ, турă умне çурта лартакансем чылай пулчĕç, чиркӳ старостин тупăш аван-ха паян. Муçукăн чунĕ савăнма тепĕр сăлтав пулчĕ: чиркӳрен тухнă чух Чишмари Эльпике шурă пурçăн тутри айĕнчен Муçука куç хĕсрĕ... Вăрăммăн пусса утса кĕчĕ Муçук тăван ялне.

Мĕскер пулнă Варлама? Праçник ячĕпе пĕтĕм яла хăналать тем? Мĕншĕн пĕтĕм ял ачи-пăчи Варламăн пысăк пӳртне чупса кĕреççĕ? Тата çырса çапни пур... Мĕн çырнă-ши? Муçук чарăнсах тутине сиктерсе вуларĕ:

— Нар-дом...

Муçук вывескăллă Варлам çуртне тепĕр хут пăхса илет те шухăша каять.

Муçука тарăхтарма юри пекех Нардома тата пĕр ушкăн ача-пăча кĕрсе кайрĕ. Кайра чупса пыракан пĕчĕк ача çитмаллă çеç...

«Эпĕ кĕме хăраттăмччĕ ку çурта, халĕ çитмаллă ача та хăюллăн кĕрсе каять... Акă, ăçта вăл тĕнче пĕтесси... Сумлă çынсем мухтавран тухрĕç, апла мана та, хисеплĕ çынна, пĕтерес тейĕç...»

Çапла хурлăхлă шухăшсем Муçук уттине те кĕскетнĕччĕ, анчах вăйлă çурхи çумăр килес умĕнхи çил урамри çул çинчи тусана юпа туса çавăрса пуçтарчĕ те Муçука пырса çапас пек чупрĕ. Муçук хытă утса кайрĕ. Хăйсен тĕлне çитсен, шултра çумăр пĕрчисем шапăртатса тусан çинче пĕчĕк çаврашкасем тума пуçласан, Муçук килкартине чупсах кĕчĕ. Вăл пӳрте кĕмерĕ, чирлĕ арăмне курас килмен пирки алкумĕнчех чарăнса тăчĕ. Эльпике сăнарне аса илчĕ.

«Эх, пиçмен çăкăр виçĕ кунлăх, савман арăм ĕмĕрлĕх, тенĕ ваттисем, чăнах та, ниепле те вилме пĕлмерĕ ĕнтĕ. Эх, эпĕ Эльпикене илсе килĕттĕм...» Эльпики ăна те пырĕччĕ-ха, ун çинчен шутласа пăхмарĕ Муçук. Хăйне хăй ăслă та хисеплĕ çын вырăнне хурса пурăннă вăл хăйĕн ĕмĕрĕ тăршшĕпе. Унран йĕркеллĕ, унран ăслă çын тĕнчипе çук, çавăнпа Эльпике мăшăрланса хăйне сӳсмен тăхăнтартмасси пирки иккĕленсе тăма Муçукăн пуçра шухăш та çук. Анчах çапла тутлăн шухăша кайнă чух килкартинче вут явăнчĕ, çĕре чĕтретсе аслати çапрĕ. Тр-тр-тр! чĕтрерĕ Муçук хуралти, Муçук ларакан сак та чĕтрерĕ.

Кăвăк çутă килеспе çумăр чарăнчĕ. Муçук пӳрте кĕме алăка уçрĕ.

— Текех йăваланса выртатăн, кахал, — терĕ вăл алăк пуканĕ урлă каçнă-каçман.

— Тăраймарăм ĕнтĕ... — ерипен, таçта çĕр айĕнчен тухнă пек илтĕнчĕ арăмĕн сасси.

— Çĕрĕпе ыйăха çапрăн пулĕ; сан, ухмахăн, ним шухăш çук, эпĕ çĕрĕпе куç хупаймарăм, — хыттăн каларĕ Муçук.

— Инкек-мĕн пулмарĕ пуль-çке? — аран-аран вăйне пухса ыйтрĕ чирлĕ арăмĕ.

— Пулмарĕ?! — витлерĕ ăна упăшки. — Курмастăн-им, пĕтĕм тĕнче пăсăлса кайрĕ. Ыр çынсене хĕсĕрлеççĕ, веç ав, Варламăн пӳртне тытса илнĕ те халĕ унта çитмаллă ачапча кĕшĕлтетее çӳрет. Е ман çурта та çав çитмаллă чухăнсене парасшăн-и эсĕ? Ухмах çуралтăн, ухмаха персе выртатăн. Сан тăванусенчен пĕр ăслă çын çук, пурте ухмах!..

Муçук чылайччен арăмне хурласа кӳрентерчĕ. Нихçан хирĕç сăмах каласа курман арăмĕ хальхинче те сас-чӳ кăлармарĕ.

— Мĕскер питĕ йывăр шăршă тулнă вара пӳрте? — усаллăн ыйтрĕ Муçук.

— Хырăм... шыçни шăтса юхрĕ… — терĕ арăмĕ. Сарлака шăмăллă типсе кайнă аллисене витĕннĕ çĕтĕк сăхман айĕнчен кăларчĕ, хырăмĕ шăтса юхнине уçса кăтартасшăн пулчĕ, анчах аллинче вăй çитеймерĕ, аллисене вăл сăхман айне урăх пытараймарĕ, сăхман çинех хăй тăрăх ӳкерчĕ.

Муçук усаллăн шăлне йĕрчĕ:

— Апла пулсан самайланатăн! — терĕ вăл, хăвăрт тĕпел кукрине иртсе хут купăса илчĕ те ура тапса ташă кĕвви калама пуçларĕ.

— Тăрса ташла, путене!

Арăмĕ кĕскен кăна йынăшрĕ, сивĕнме пуçланă урисене тăсрĕ.

Ура тапса купăс каласа ларакан упăшки хăйсен хапхи умне шурă юланут пынине сисмерĕ. Алăк уçăлнине çеç сисрĕ, çаврăнса пăхрĕ.

Алăкран волисполком председателĕ Вавилов кĕнине курсан, тĕлĕннипе çăварне карса пăрахрĕ, купăсĕ усаллăн нăрт! терĕ те шăпланчĕ.

— Мĕн ир-ирех туйри пек купăс каласа ларатăн, Моисей? — ыйтрĕ вăл, вара сак çинче выртакан çын патне пырса ерипен ыйтрĕ. — Йывăр-им сана, кинеми?

— Халĕ йывăр мар, вилетĕп эпĕ...

Кинемейĕн ĕмĕр тăршшĕпе ытла йывăр ĕçленĕрен типсе кайнă аллисем ватă хурама тымарĕ пек пĕр хускалмасăр сăхман çинчех выртаççĕ. Николай çак ĕçчен алла ерипен ачашласа каларĕ:

— Акă вилетĕн, кинемей, эпĕ сан ятна нихçан та илтмен. Ĕлĕкхи саманара ытла йывăр пулнă хĕрарăмăн ĕмĕрĕ.

— Эпĕ... Анна... ятлă... — пăшăлтатрĕ хĕрарăм.

— Анна аппа, тен, сана больницăна илсе каймалла мар-и?

— Мана... самай пулас çук... Пил сана, пил... Микулай шăллăм... — Шăллăм сăмаха тутипе çеç каларĕ. Чăваш хĕрарăмĕн ĕмĕрĕ татăлчĕ. Анна пĕтĕм вăя хурса пурнăçа йĕркелесе, ĕçлесе пыни Муçукшăн ним шутра пулмарĕ. Анна чирлени виçĕ уйăх, виçĕ уйăх хушшинчех Муçук пурнăçĕ юхăнма пуçларĕ. Çынсем çинче питĕ йĕркеллĕ, сăпайлă курăнакан çын килте вара арăмĕшĕн чĕр тăшман пулнă. Чунне ыраттариччен тарăхтарма темле ирсĕр сăлтав та тупнă. Халĕ акă, Муçук купăс каласа ларнă чухне, Анна чунне ӳтрен канлĕн уйăрăлса кайма чăрмантарнă, ăшĕнче Анна калама çук татăлса йĕнĕ, анчах, ĕмĕрне пĕр сăмах каламанскер, вăл халĕ те çăварне уçмарĕ, ăшĕнче Муçука калама çук тарăхса ылханса выртрĕ. Николай Вавилов ăнсăртран пырса кĕрсен купăс çĕмĕрме чарăнни, Николайăн ăшă алли вилекен çыннăн аллине ачашласан, вилекен хĕрарăма канлĕх килчĕ. Хура-хар ĕмрине манса, вăл ачалăха пĕр самантлăх аса илчĕ. Пĕчĕк типĕ хăйă çунать, амăшĕ ăна аллинчен ачашласа ăшă кĕрĕкпе витсе çывăрма вырттарать, хăй йăл кулать... Хăйă вут куçĕ пек илемлĕ ун кулли... Сасартăк ăна çĕнĕ самана та çак вут куçĕ пек илĕртӳллĕн туйăнса каять.

«Пил сана...» тет вăл Николая; ăна, çĕнĕ самана пуçлăхне, пилленипе, вăл çĕнĕ саманана та пиллесшĕн иккен... Çĕнĕ самана, хĕрарăма ĕмĕрхи пусмăртан кăларакан самана... Анчах вăл «шăллăм» сăмаха та тутипе çеç калама ĕлкĕрчĕ...

— Чунсăр эсĕ, Моисей. Этем те мар эсĕ! — ерипен каларĕ Николай, Анна чунĕ тухнă чухне симĕс карттусне алăра тытса тăнипех, пĕр хускалмасăр.

— Çын вилет ĕнтĕ вăл... — пуçланăччĕ Муçук.

— Пăрах купăсна, тĕнче ухмахĕ! — хыттăн хушса каларĕ Николай.

Муçук чиркӳре чух е пĕччен чух хăйне питĕ паттăр шутлать, анчах власть пуçлăхне курсан, ун чĕркуççисем чĕтрерĕç, купăсĕ алăран урайне персе ӳкрĕ.

— Йĕркипе пытар. Пурăннă чух уншăн тăшман пултăн пулсан, виле умĕнче ан камитлен!

Николай вилнĕ хĕрарăмăн аллине тӳрлетсе хучĕ те пӳртрен тухса кайрĕ. Муçук кантăк патне чупса пычĕ. ВИК председателĕ сарă йĕнерлĕ шурă лаша çине çăмăллăн утланса Анаткаса чуптарса кайнине вăл курăнми пуличченех пăхса тăчĕ.

— Таçта та çитет. Таçта та йĕп пек шăтса тухать, шуйттан большевикĕ, — те хурласа, те ырласа пуçне сулкаласа мăкăртатрĕ чиркӳ старости Муçук.

 

23

Волисполком председателĕ Вавилов амăшĕ хĕлĕпе хăраса пурăнни кăçал ахалех пулчĕ-ха. Çуркунне, юр кайнă-кайман, çĕре валеçнĕ чух вулăсра халăх пĕр çын пек пулса тăчĕ, çĕре юн тăкмасăр валеçсе пĕтерчĕ; ыраш пулнă тĕле комбедсем организациленнĕ, чухăнтарах ĕçчен çынсенчен чăмăртаннăскер, комбед çирĕп шухăшлă пулчĕ. Пулса çитнĕ ыраша кулакĕсене выртармарĕç, халăхпа пĕрле вырчĕç те тĕммĕн шутласа валеçрĕç. Кулаксем питех те шăлĕсене хăйрарĕç, вулăсрисене тĕттĕм кĕтесре е ансăр сукмак çинче шаккама хатĕрленсе те пăхнăччĕ, анчах комбедсем иртĕхсе кайнă кулаксене унталла-кунталла пăрăнкалама ирĕке ямарĕç. Лăпкă пычĕç çу кунĕсем. Пурте çăкăрлă пулассине шаннипе çĕрне-кунне пĕлмесĕр ĕçлерĕç.

Халĕ пусăра хĕрсе çур тырри вырать халăх. Урпа вырса пĕтернĕ, тулăпа пăри выраççĕ, сĕлли те хăвалать, тулнă шереписене хăвăрт сарă сăн кĕрсе пырать.

Сасартăк çиçĕм пек хăрушă хыпар сарăлчĕ. Самар хулине шуррисем илнĕ, çарĕнче йăлтах чех халăхĕ, тет, вăйлă та паттăр çапăçса, çул çинчи ялсемпе хуласене çĕнтерсе, Хусан еннелле килеççĕ, тет. Куçпа курмасăр ĕненме хăнăхман çынсем ĕненмерĕç, ăна-кăна чухлама вĕрене пуçланă халăх ку сăмахсене совет влаçне хирĕç пыракан çынсем кăларнă пулĕ, терĕç. Пуянсем вара хăлхисене чанк! тăратрĕç, каллех хырăмсем урлă ылтăн вăчăрасем ячĕç, каçкӳлĕм е ир-ирех лашисене кӳлеççĕ те тепĕр яла, тепĕр пуян патне хыпар пĕлме вĕçтереççĕ.

Варлама та чун кĕчĕ, вăйĕ хушăнчĕ, вăл каллех сатин кĕпе тăхăнчĕ, пысăк ярапаллă пиçиххи çыхрĕ, пуçне кăррăн çĕклерĕ. Паян ирех вăл хăйĕн вăталăх ывăлне çак хыпар пирки тĕплĕрех пĕлме Корней Хрисанфович патне янă. Халĕ вăл кантăк патĕнчен каймасăр Люшша таврăнасса кĕтсе тăрать.

Кантăк умĕнчен юланут иртсе кайрĕ. Варлам, шывпа сапнă пек, пукан çинчен сиксе тăчĕ:

— Эк-кея, хам ывăла паллами пултăм! — терĕ вăл хăй ăшĕнче, ывăлĕ патне килкартине тухса.

— Мĕн хыпар, Люшша? — ыйтрĕ вăл ерипен, лаша çинчен йĕнерне хывса тăракан ывăлĕнчен.

— Туров нумай хыпар илсе килмелле, вăл Корней Хрисанфович патне кайрĕ, унта вĕсем пĕр çирĕммĕн те пуçтарăнчĕç пуль...

— Эсĕ мĕн туса çӳрерĕн? — куçĕсене вылятса ыйтрĕ ашшĕ.

— Эпĕ инçе çула тухма шут тытрăм, васкарăм.

— Ăçталла?

— Чĕмпĕрелле каяс терĕм...

— Мĕн шырама?

— Укçа хăваласа, пысăк укçа хăваласа!

— Вăрлама-им?

— Çук, вĕлерме.

— Кама?

— Ленин текенни Муравьев ятлă çынна вĕлерме хушнă терĕç, вĕлернĕшĕн вĕлерекене питĕ пысăк укçа пама пулчĕ тенине пĕлтĕм эпĕ.

— Кам вăл Муравьев? — ыйтрĕ Варлам.

— Шурă офицер пулнăскер, Хĕрлĕ Çар майлă çапăçнă, терĕç, вара каллех хĕрлисене хирĕç кайнă, тет, вара ăна...

Варлам сăмах каласа пĕтерме памарĕ, ун аллинчен йĕнере туртса илчĕ те Люшша ури айне пăрахрĕ. Минрек унки ывăлĕн янахне сулмаклăн пырса перĕнсе юн кăларчĕ.

— Мĕншĕн?

— Ухмахшăн! Нихçан та ăс кĕрес çук-мĕн сана! — ашшĕ çĕре сурчĕ.

Калама çук çилленчĕ Люшша, хăйĕн усал чунĕнче ашшĕне тавăрма картса хучĕ. Ашшĕ те питĕ çилленчĕ, пĕр-пĕр тимĕр япалапа тыттарса та ярĕччĕ-и, тен, ухмах ывăлне, Хăвалăхри пуян Тилли Куçми килсе кĕчĕ.

— Мĕн шăй-шай, Варлам Васильч? — ыйтрĕ Куçма Тилли, алкум хăми тăрăх сассăр утса.

— А, Куçма хăта... ăçтан эс капла? — алă пачĕ килнĕ çынна Варлам.

— Унта Люшша та пулчĕ... темшĕн лармарĕ... васкаса тухса кайрĕ. Варлам хăта, эс мĕншĕн пымарăн?

— Тем мăй ыратма пуçларĕ, пуç та ыратать.

— Мĕтрине ямаллаччĕ...

— Мĕтри килте çук.

— Эй-ай-ай! — пĕççисене шарт çапрĕ Куçма. — Çак чи кирлĕ вăхăтра Дмитрий Варламăч килте çук тата! Халĕ тĕнче кĕрлесе тăмалла, кашни хамăр çын ылтăн пек хаклă. Ăçта вара вăл?

— Пӳрте кĕрер, Куçма хăта.

Вĕсем иккĕшĕ пӳртелле кайрĕç. Варлам хăйĕн яка сăнлă аслă ывăлĕ Мĕтри килте çуккишĕн питĕ пăшăрханчĕ. Анчах ăçта кайнине калас темерĕ, ытлашши выçă эсĕ тесрен хăрарĕ.

Пуян çыннăн темпе те пуймалла çав: Варлам ывăлĕ Мĕтри шлепке тăхăнса Украинăна тухса кайнă, хăйпе пĕрле илнĕ кивĕрех чăматанне патша укçипе тултарнă, патша укçи Украинăра каять, унта керенкăна укçа вырăнне шутламаç; кунта, пирĕн чăвашра, керенкă каять-ха, патша укçипе япала памаççĕ. Халь акă укçаран та хаклă ĕç сиксе тухрĕ — шуррисене пулăшмалла, вырăнти коммунистсемпе совет учрежденисенче ĕçлекен çынсене пурне те вĕлерсе тухмалла — Мĕтри килте çук...

— Ăçта вара сан аслă ывăлу? — ыйтрĕ каллех Куçма, пӳрте кĕрсе турăшсене хисеп туса икĕ хут сăхсăхнă хыççăн.

— Мĕтри килте çук-ха, килмелле... — татăклăн каларĕ хуçи.

— Юрĕ. — Хăна хуçипе юнашар сак çине ларчĕ.

— Хатĕрленме вăхăт, Варлам Васильч... Çитет пире, ăслă та хисеплĕ çынсене, мунчара пурăнса. Сана та хăвăн кермен пек пӳртӳнтен хăваласа ячĕç. Калаçса татăлар, санра вăй.

— Вăйĕ манра, анчах вăрçă ĕçне ертсе пыма пĕлекен çын кирлĕ. Каллех ухмахла пулса ан тухтăр.

— Шăп хамăр тĕллĕн нимех те тăваймăпăр, хресченсене епле те пулин хамăр майлă çавăрмалла, хамăра пăхăнтармалла, ялсене коммунист ячĕпе хамăр çынна ямалла, Варлам Васильч?

— Епле майпа пăхăнтарас?

— Ялсене хамăр майлă çынсене коммунист туса ямалла. Халăхра револьверпе хăратса мĕнпур тырра патшалăха памалла тесе хыпар сарччăр.

— Ку аван. Вара?

— Вара, май килнĕ таран тыррине пуçтарса та илес.

— Коммунист пулса çӳреме пултаракан çынсене тупрăр-и?

— Вĕсем нумай кирлĕ мар. Чишмари Катмак Ярмушкине вулăсра палламаççĕ. Вăл пĕчĕкренпех Перĕмре пурăнать, халь çеç ăна унтан хӳтернĕ.

— Катмакăн Ярмушки тарса килнĕ пуль-çке? — тĕлĕнчĕ Варлам.

— Килнĕ. Ун магазинне тытса илнĕ, вăл хăй аран çăлăнтăм, тет. Халь арманта пулчĕ. Сăнĕпе те кунти çын пек мар, чĕлхи те çивĕч — пултарать.

— Ку аван. Кирлĕ япала. Питĕ кирлĕ, — савăнчĕ Варлам.

— Тата итле, Варлам хăта, эпир хамăр çеç вăрçă пуçлаймастпăр, эпир сахаллăн, вутлă çумăр çума пуçласан — татах пирĕн йыш катăлса пырĕ, çавăнпа пирĕн çар пухас пулать. Чухăнсене пухмалла, вĕсен аллисене кӳсек, сенĕк, пуртă тыттармалла. Хамăрăн хĕç-пăшал саппасне пуянсене çеç тыттармалла, чухăнсене тыттарма юрамасть — шанчăксăр, хамăра хирĕç тăма пултарĕç.

— Пăшал таврашне айванла кирлĕ-кирлĕ мар çынсене тыттармăп-ха.

— Варлам Васильч, пирĕн çар пухмалла. Кашнин пирĕн вуншар çын тупмалла. Сана та канашлура пулнă çынсенчен çапла задани: вунă çын пирĕн арми валли тăратмалла. Шухăшла, туп, ик-виçĕ кунран Çатрари Турова спискă памалла.

— Мĕнле спискă? — ăнланаймарĕ Варлам.

— Спискă, çара кĕме хатĕр тесе спискăра вунă çын алă пусни пултăр...

Варлам пĕр самант ним чĕнмесĕр шухăшласа ларчĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн