Электронлă вулавăш

Çак абзац автора мĕншĕн кирлĕ пулнă-ши? Калавçă шухăша кăтартса уçăмлатма (хăй читлĕхри çĕлентен хăранине сăлтавласа çырни) кăмăлланине ӳкерес тĕллевпе кĕртнĕ-ши ăна? Тен, калавçă хăйне саккуна пăхăнакан çын пек кăтартасшăн пулни кирлĕрех автора? Çапла шухăшлама тепĕр абзацри çак сăмахсем май параççĕ:

«Сывă пул, ăслă пул, пысăк пул, куштан пул, ял пуç пул, стришна пул, пуян пул, тесе анне мана пĕчĕккĕ чухне маннă пашалу, пиçмен, тачка çăкăр çитермен: çăкăр, кукуль сăмси, çăмарта хĕрли çитеретчĕ те, çапах ăслă, пысăк пулаймарăм, ял пуç, куштан, вăйлă пулаймарăм, стришна пулса икĕ лашапа çӳреймерĕм, пуян, стришна пулнă пулсан мана колос лишить тăватчĕç ĕнтĕ хальхи саккунпа».

Халĕ калавçă аслашшĕнчен тигр-арăслан таврашĕ мĕншĕн хаяр тата вăйлă пулни пирки ыйтнине аса илер. Çав «тискер кайăксем ирĕкре, вăрманта пурăнаççĕ, тем те пĕр çиеççĕ. Çавăнпа вĕсем вăйлă; сывă пулсан хаярланма та, куштанланма та пулать вара».

Сывă, вăйлă çынсем куштанланма пултараççĕ, пуян, ăслă пулаççĕ тенипе пĕр килмест-и çакă? Канур ятлă çын та витаминлă апат çинĕрен паттăра тухнă иккен. Паллах, калавçă вулавçăсене пахча çимĕç ытларах лартма чĕнсе çырни тĕп шухăш мар кунта. Вăл çиелте выртакан, ансат вулавçă ячĕпе калани кăна. Калавçă хăй те ăслă-тăнлă çынах, вăл калас тенине юри уçăмсăрлатса пытарать, ухмаха перет. Ача чухне ăна попугай «ухмах» тесессĕнех вăл çав кайăка «чăмăрласа кăтартнă». Кайран (ватлăхра-ши, совет саманинче-ши?) кăна вăл саккун пăсасран кăна мар, арăмĕн уттинчен те шикленме пуçлать. Е çапла çырса шăнман пăр çине лартать-ши вăл вулавçа? Чăмăр кăтартса мар, ухмаха персе те чееленсе пурăнма вĕреннĕ çав калавçă. Акă мĕнле чăваш типне калăпланă кунта И.Тăхти.

1931-1937 çулсенчи пултарулăхĕ. И.Тăхтишĕн çак тапхăр чи йывăрри тата асапли пулнă. Пĕр енчен, литературăри цензура пăркăчне хытарса çитернĕ, çавна пула ирĕклĕрех çырнă калавĕсене пачах та пичетлеме май килмен. Тепĕр енчен, çыравçăн сывлăхĕ çулсерен хавшаса пынă. Вăл хăй нумаях пурăнмасса туйса тăнă. 1935 çулхи çурла уйăхĕнче черетлĕ сывалу хыççăн И.Тăхти утмăл килограмм тайнă пулсан, 1937 çулхи ака уйăхĕнче 45,7 килограмма çитиччен чакнă.

1936 çулхи кĕркунне И.Тăхтие Тутарстанăн Аксу, Элкей тата ытти районĕсене халăх юрри-сăмахĕсене пухма яраççĕ. Çакăн çинчен вăл В.Толстов-Атнарский патне янă çырăвĕнче (5.12.1936) çапла пĕлтерет: «Кĕркунне, йĕпе-сапара уйăх хушши çул çӳресси çăмăлах мар ĕнтĕ чирлĕ çынна. Уна эсир, Валериан Григорьевич, лайăх пĕлетĕр. Чăвашла сăмах пур вара вăл — шăла çыртса-тӳссе çӳрерĕм çав, тесе калама юрать пуль ун çинчен. Тепле тӳсрĕм вара. Хам та шухăшлап кайран. Тӳсесех тесен, этем пит нумай тӳсме пултарать пуль çав, тесе шухăшлатăп. Чăтăм пулсан, пит часах аптрамасть, тен, вăл çын. Чăтăмлă çын вăл, теççĕ вара хăш-хăш çын çинчен <…> Çул çӳресси çăмăл мар ват çынна, чирлĕ çынна…»

Н.Шупуççынни çамрăк чухне вĕрентекен пулса ĕçленĕ тăрăхра çӳресе И.Тăхти нумай сăвă-юрă çырса илет. Çав юрăсенчен пĕрне икĕ чăваш сăвăçĕ, Н.Романов аса илнĕ тăрăх, ыталашсах юрланă иккен. Сăмахĕсем вара мĕн пуласса сиссе юрланăскерсем, турă пӳрнине палăртаканскерсемех-мĕн:

Хура вăрман çийĕ шап-шур тĕтре,

Кантăр çинчен пуса татнă пек.

Кĕçех Н. Шупуççыннине арестлеççĕ, И. Тăхти юлашки кунĕсене пурăнса ирттерет. Çĕре кĕриччен уйăх маларах, «Сунталăн» 9-мĕш номерне аллине илсен, хăй çинчен çырнине вуласан çыравçă мĕн шухăшланине эпир нихăçан та пĕлеймĕпĕр ĕнтĕ. НКВД следователĕсен хучĕсене тĕпе хурса çырнă статьяра («Халăх тăшманĕсене тĕпĕ-тымарĕпех кăкласа çĕмĕрсе тăкар») И. Тăхти çинчен çапла çырнă пулнă: «Тилĕ пек чеескер, кушак пек йăпăлтискер вăл «Шерхулла» калавсен кĕнекинче ĕлĕкхи чăваш ялне совет вăхăтĕнчи чăваш ялĕ туса кăтартать. «Нянине; паппине» «поэминче» фашистсем килесси çинчен тĕлленет, тăшман чĕлхипе чăваш халăхĕ çинчен, унăн çыруçисем çинчен тӳсме çук мăшкăлла чĕлхепе çырать. «Поэмăн» пайĕсене иртнĕ çулта пичетленĕскер вăл, юлашки пайне редакцинчен илсе тухса тарма ĕлкĕрнĕ. Çапла тепĕр пытанса юлнă тăшманăн сăн-пичĕ».

Çапла лару-тăрура çĕре кĕнĕ И. Тăхти.

1927 çулхи ака уйăхĕнче çырнă хучĕсем хушшинче çыравçăн чĕрĕ тип (живой тип) тесе палăртни пур. Çав тип психологи тĕлĕшĕнчен кăна мар, пуплев-калу енчен те кăтартуллă пулма пултараççĕ. И. Тăхтин стилĕ çырура (маларах илсе кăтартнă çырăва аса илĕр) та вăйлах палăрать. 1935 çулта «Колчак» ятлă кĕнеки тухсан çыравçă унти çитменлĕхсене асăрхаса вĕсем çинчен хаçат урлă пĕлтерме шухăш тытать. «Кĕнеке çырас ĕçе çыраканни витĕр чухлайман пирки, тĕрлĕ çĕрте авторăн тăн çитмен майĕпе, унта-кунта йăнăшсем пулнă вăл кĕнекере», — пуçлать И.Тăхти хăйĕн çырăвне. Редакци асăрхаттарăвĕ пирки çапла йĕплет вăл: «10-мĕш енче паллă туса çырни пур: «Качча кайнă хĕрĕн хăйматлăх ашшĕне ун упăшки вăртах тет» тенĕ. Хăйматлăхпа вăртах пĕр сăмах-ши вара?! Харпăрхăй сăн-пуçне çухатса, хăçан пĕр çĕре çăрăнса кайнă-ши вара вăл сăмахсем?! Çăмахпа пашалу иккĕш те пĕр япалах-çке, тенĕ пекле пулмас-ши апла вăл. Унашкал «чаплă сăмах-йăмаха» ăнланма хамăн та тăн çитеймес-çке те…»

Ухмаха пени çех мар кунта, ытларах кĕнекери ăнлантарăва çыраканĕнчен кулса тăрăхлани сисĕнет. Калавсенче те çаплах: ухмах супаканĕ пĕртен-пĕр калавçă кăна, авторĕ вара иронилет, калавçăн шухăшне пач хирĕçле çавăрса хурать.

«Парăм — 777 тенкĕ» калав (1931) И.Тăхтин стилĕ аталанса пынине кăтартать. Унти калавçă юри ухмаха пемест темелле, вăл хăйне пачах та мĕскĕнлетмест. Пурнăçри пур ĕçе-пуçа çавскер укçа çине куçарать, вăтăр çул хушшинче кама миçе тенкĕлĕх парăма кĕнине «учета илсех» шутлать. Авă амăшĕн варĕнче тăхăр уйăх пулнине те, хăйне сăпкара сиктерсе ăна чăрмантарнине те шута илнĕ ĕнтĕ калавçă. «Индивидуаллă пурнăçпа пурăнса пулнă парăмсем» тет вĕсене çак харкамçă.

Халĕ парăмсен хуçи пĕрлешӳллĕ хуçалăха кĕнĕ, «малашне ман пурнăç та зажиточнăй пулать» тесе ĕмĕтленет вăл. Кунти автор иронийĕ харкамçă сăмахĕсене юрăхсăра кăларать. «Çав асăннă парăмсене пятилеткăра пара-пара татапах ĕнтĕ» тени вара колхоз ăнлава кăна мар, пятилетка сăмаха та йӳнетсе ярать, мĕншĕн тесен вĕсене пурнăçра юратупа тивĕç мĕн икенне чухламан чурăс чĕреллĕ этем пекки калать.

Хайлаври шухăш яланхи пекех темиçе сийлĕ пулса тухнă. Калавçа ансат ăнланаканĕшĕн вăл çиелтех выртать. Тарăн шухăшĕ вара колхозсем йĕркеленĕ вăхăтри чĕрĕ типа кăтартнинчен тухса пырать. Вăл юратусăр, парахатарсăр ывăл. Мĕн пурне вăл укçа çине куçарса виçет те хаклать. Шăпах ун йышшисем планпа (пилĕк, вунă çуллăхсемпе) пурăнаççĕ те ĕнтĕ. Ку вăл текстран тухса, çав хушăрах хайлав авторĕн логикине аталантарса каланă шухăш.

И.Тăхти ал çырăвĕсем тĕпрен илсен Чăваш патшалăх гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕн (ЧПГĂИ) архивĕнче упранаççĕ. «Помидор» калавăн ал çырăвĕ те çавăнтах. Хальлĕхе хайлавăн тăватă вĕçленмен вариантне тупма май килчĕ. Вĕсене И.Тăхти 1934-1936 çулсенче çырни паллă.

Çав çулсенче «Помидор» калавăн нихăш вариантне те кун çути кăтартма май килмен. Пичет пуçĕнче тăракансене «Помидор» калав йышши хайлавсем мар, идеологи тĕлĕшĕнчен уçăмлă çырнисем кирлĕ пулнă. 1935 çулта И.Тăхтин «Колчакне» тепĕр хут пичетлеççĕ, çĕнĕ хайлавĕсене вара тиркесе тăкаççĕ. Кил-йышлă çын ют арăм патне кайнине çырса кăтартнишĕн мар, урăххишĕн тиркештернĕ çав хайлава. Иккĕмĕш тулли вариантри Ашак Иванĕ мĕн шутланине аса илер-ха: «Председатель пирĕн уншăн ал çупма те хушать-ха, те хушмас-ха». Ун чухнехи вăтам хресчен, класс кĕрешĕвĕн куçĕпе пăхсан, çапла сăмахсене калама пултарайманни кĕретĕнех курăнать. Çавăнпа та критик-редактор таврашĕ автора унти класс хирĕçĕвне уççăнрах кăтартма сĕнни иккĕленӳсĕр. Çапла сăлтавпа кăна ăнлантарма пулать «Помидорăн» вĕçленмен редакцийĕсем çуралнине.

Тĕрлĕ редакцисем пулса кайнине çапларах черетлентерсе ăнлантарма пулать. 1. Чи малтан И.Тăхти çыру мелĕпе хайланă ятсăр калав çырма пуçăнать. 2. Çав вăхăталлах вăл тулли редакцин малтанхи пайне 14 страница таран çырса хурать, малалла мĕн-мĕн çинчен çырмаллине палăртать. 3. Малтанхи пая çĕнĕрен юсаса тухать те хайлавăн вĕçне çырса пĕтерет. 4. Вĕçленмен пуçламăш редакцие çырма пуçăнать те ăна вĕçлемесĕрех пăрахать.

Хайлава мĕн пур редакцисене шута илсе тишкерме меллĕрех пултăр тесе калава пайсерен пăхса тухăпăр.

Хăна сĕтел хушшине ларичченхи пай. Кунта эпир чи малтан Ашак Иванĕ (Улю кĕрши) кам пулнине, вăл мĕнлерех пурнăçпа пурăннине пĕлетпĕр (каярах çав пурнăç уçăмланса çитет). Вăл Улю патне çĕрлесенче хăнана пыркалать иккен, çакна арăмĕнчен те, ял-йышран та пытарма тăрăшать. Улю хăй те унпа пĕрре кăна мар пытанмалла выляни, «помидор» çитерни паллă пулать. Монтажлă композицие пула вулавçă кĕркуннехи тĕттĕм çĕре, унтан пĕр чăваш ялĕнчи урама, унта карта çумĕпе йăпшăнса пыракан çынна курать, унпа пĕрле пӳрте кĕрет. Çапла вара эпир чăваш ялĕнче кĕрхи пĕр çĕр тăлăх арăм пӳртĕнче мĕн пулса иртнине пĕлетпĕр, Иванпа Улю пурнăçĕпе кăштах та пулин паллашатпăр. Çак курăм, çакă куç пĕтĕмпех малтанхи тапхăрпа çыхăннă. Унăн хăйĕн хаклăхĕ пур.

Кăмака хыçĕнчи итлесе ларнă пай. Кунта Улю кӳршин сăнарĕ уçăмланса çитнипе пĕрлех çĕнĕ хаклăх çирĕпленет. Хăна каласа панă май кăмака хыçĕнчи пысăк пĕтĕмлетӳсем туса пырать, вăл хăйне çĕнĕ куçпа курма пуçлать. Çав çĕнĕ хаклăхлă куç малтанхи пайра палăрнă хаклăхпа хирĕçĕве кĕрет. Çапла вара параллельлĕ композицие пула эпир Ашак Иванĕ улшăнса пынине куратпăр.

Кăмака хыçĕнчи çывăрса ларнă пай. Кунта пӳртри калаçăва пĕр автор-калуçă кăна илтет. Испании çинчен сăмах пырать унта. Автор хăй те кăмака хыçĕнче ларнине çак сăмахсем пĕлме пулăшаççĕ: «Улю вырăн хатĕрлерĕ пулмалла. Салтăнса выртрĕç пулас». Хайхи сăмаха шăрчăк чĕриклетни çине куçарать автор, савăшу самантне питĕ ытарлăн каласа çапла вĕçлет: «Ыйха кайрĕç-и, тен, пурте (мăшăр шăрчăк та, Улюпа унăн хăни те. — В.Р.), канса çывраççĕ пулас».

Малалла автор-калуçă çĕрлехи тӳпене (космоса) ӳкерсе парать: «... çăлтăрсем йăлтăртатса пăхаççĕ пĕри те пĕри. Çĕр çинче этем епле пурăннине курса чухласшăн пуль те ĕнтĕ вĕсем (палăртни манăн. — В.Р.)». Çак сăмахсем авторăн пулни иккĕленӳсĕр.

Этем çĕр çинче епле пурăннине чухлаттарас текенĕ автор хăй терĕмĕр. Вăл Улю кӳршине Кристобаль халапне итлеттерсе Иван пурнăçне çĕнĕлле курма пултарттарчĕ. Ашак Иванĕ тĕнчере Кристобаль йышши хăюллă, хăна евĕрлĕ нумай пĕлекен çынсем пуррине пĕлчĕ, вĕсем идеал пулмаллине (Улюшăн кăна мар!) ăнланчĕ.

Ивана тĕлĕк тĕллентерсе автор татах та тем каласшăн-ха. Çак пурнăçра хăюллă та маттур пулни çителĕксĕр иккен. Авă, хăюллисем пĕр-пĕринпе вăрçаççĕ, пĕрисем теприсене карап çинчен пăрахаççĕ, расистсем ытти халăхсене выльăх вырăнне хураççĕ, шыва тытса переççĕ. Иваншăн пĕр-пĕринпе вăрçакан çынсем пурте пĕрех: вĕсем хастар, маттур. Автор вара вĕсене уйăрса пăхма хистет. Унта «сап-сарă çынсем» (фашистсен «таса раса» идеалĕ çутă çӳçлĕ ариецсем пулнине, чăвашсем вара ун йышшисене «сарă çын» тенине асра тытса çапла каланă Тăхти) тата «çăпаталлисемпе шурă йĕмлисем» (кунта автор хура халăха çапла ытарласа каланă) пур. Пĕрремĕшĕсем ариецсене кăна çын вырăнне хураççĕ, ыттисене пурне те тинĕсе пăрахма хатĕр. Çак нацистсен идеологине хирĕçле гуманизм (пĕтĕм этемлĕхе юратакан) идейине кăларса тăратнă автор.

Хайхи хайлавра Иванăн традицилле хаклăхĕ тата вăл хăна калаçăвĕ хыççăн улшăнни çинчен каласа пани, унтан авторăн космос куçĕпе пăхса каланă шухăшĕпе курăмĕ пурри курăнса каять. Çынна хăюллă пулса тĕрĕс çулпа çӳрени те çителĕксĕр иккен. Унăн яланах ырă енче пулмалла (Испанири ĕç-пуç фонĕнче реакцие сивлесе демократи енне туртăнмалла).

Кайран пулса иртнĕ пай. Кунта Иван Улю килĕнчен мĕнле тухса тарни, ун хыççăн мĕн-мĕн пулса иртни çинчен каланă. Вăл колхоза кĕнĕ ĕнтĕ, помидор лартса тума ăста çын. Хăйĕн арăмĕпе те килĕштернĕ Иван. Пĕтĕм халăха тĕлĕнтерсе вĕсем акатуйра тутăр вĕçтерсе ташлаççĕ. Иванĕ вĕçĕмсĕрех помидор усси пирки юрлать. Вулавçă пĕлет ĕнтĕ: унăн пĕлнĕлĕхĕ Улю хăнин калаçăвĕнчен тухса тăрать. Эппин, Иван помидор уссине (тен, ыттине те!) Улю патĕнче хăна калаçăвне илтнĕ хыççăн ăнланса илнĕ. Ахальтен мар вăл колхоза кĕрет, ударник пулса тăрать, хуçалăхне чылай çирĕплетет.

Малаллине автор хăй курман, вăл «пулать» тени урлă кăна калаçать. Çапах та вулавçă Иван помидор ăсти пулса кайнине пуçĕпех ĕненет.

Пĕтĕмлетсе çакна калама пулать:

1. «Помидор» калавра виçĕ хаклăхлă куç пур: Улю кӳршин малтанхи куçĕ-курăмĕ; унăн çĕрлехи хăна сăмахĕсене илтнĕ хыççăн çирĕпленнĕ çĕнĕ хаклăхлă куăç; авторăн çын пурнăçне космос шайĕнчен пăхса хаклакан куçĕ.

2. Ашак Иванĕн тĕнче туйăмĕ, çавна май куçĕ-курăмĕ те аталануллă, çав хушăрах вăл çĕннине традициллипе танлаштарса кăна йышăнать. Чăннипе каласан, çĕннинче киввине, улшăнманнине курма хăнăхнă çав чăваш çынни.

3. И.Тăхти «Помидор» калава тĕрлĕ поэтика мелĕсемпе усă курса çырса пăхнă. Харкамçă çырăвĕ пек йĕркелени автора çырлахтарман. Çав мел аталануллă куç-курăмшăн, нумай сийлĕ сăнарлă шухăшлавшăн тăвăр та ăнăçсăр пулнине ăнланса илнĕ вăл. Социологи енне сулăннă варианта та вĕçлеймен автор.

4. Хайлаври калăва çыравçă монтажлă тата параллельлĕ композицисемпе ăнăçлă усă курса йĕркеленĕ. Малтанхи мелĕ курăм проекцине космос шайĕнчен пӳртри кăмака хыçĕ таран пĕчĕклетсе кăтартма май панă. Тепĕр мелĕ вара калăва ăшри монолог çулĕпе яма, харкамçăн улшăнса пыракан чунне-чĕрине туйса ăнлантарма пулăшнă.

5. «Помидорти» кулăш çыру евĕрлĕ хайланă калавсемринчен урăхларах пулса тухнă. Кунта çыравçă «Колчак» поэма-памфлетри, «Шерхулла» калаври ăсталăха (камитле лару-тăру, ĕç-пуç, хускану) малалла ăнăçлă аталантарма пултарнă.

6. «Помидор» евĕрлĕ темиçе куç-курăмлă тата хаклăхлă хайлавсене Б.Успенский тĕпчевçĕ анекдотпа танлаштарнă. Кунта М.Бахтин палăртнă нумай саслăх (полифони) паллисем та аванах сисĕнеççĕ.

И.Тăхти — чăваш литературин чăн-чăн классикĕ. Унăн «Помидор» ятлă калавĕ вара çыравçăн чи паха та вулавçа антăхтарма пултаракан вилĕмсĕр хайлавĕ. Ун йышшисемпе тăван сăмахлăхăмăрăн тӳпине виçеççĕ!