Томас Файдер Люксембургра пурăнать. 40 çулти арçын пĕлтĕр Чăваш Ене килнĕччĕ. Унпа çавăн чухне паллашрăм. Тĕлĕнмелле çын вăл. Пин-пин çухрăма парăнтарса Чăваш Ене вăл чăваш чĕлхине вĕренме килнĕ. Томас ун чухне çитес çул «Хавал» уйлăха хутшăнассине, ун чухне манпа тепĕр хут курнăçассине пĕлтернĕччĕ. Сăмахне тытрĕ. Томаспа самай калаçрăмăр. Вырăслах пуплерĕмĕр унпа. Чăвашла лайахах çырать вăл, калаçкалать те. Анчах Люксембургра чăвашла никампа калаçма çук-мĕн. Практика çукки кăштах ура хурать.
Малалла...
Сӑмах-юмах хайхи «Ирӗклӗх» ятлӑ пӗрлӗх хастарӗсем Раҫҫей Федерацийӗ паракан паспортпа пӗрле чӑвашла вкладыш хушма сӗнни пирки пырать. Республикӑри онлайн мелӗпе тухакан МИХсенче ку хыпар анлӑ сарӑлчӗ, пуҫару пирки эпир те пӗлтернӗччӗ.
«На-связи» (чӑв. «Ҫыхӑнура») ятлӑ канашлура вара хӗрӳ тавлашу пуҫланнӑ. Утӑ уйӑхӗн 17-мӗшӗнче уҫнӑ темӑра паянхи кун тӗлне 20 страница таранах тӗрлӗ шухӑш ҫырса тултарнӑ.
Шарадокс!
Чăваш Енри влаçа паян ял хуçалăх институтĕнчен вĕренсе тухнă çынсем ярса илнĕ. Çак йышра - республика пуçлăхĕ М.Игнатьев, сенатор В.Николаев,Патшалăх Канашĕн председателĕ Ю.Попов. Ĕлĕкрех республика тилхепине тĕпрен илсен историксемпе экономистсене, юристсене шанса панă. Анчах та ял хуçалăх институчĕн выпускникĕсене влаçа лартни республикăшăн уссах каймарĕ пулас. Йĕркесĕрлĕхсем çиеле тухма пуçларĕ. Унта та, кунта та "бестолковый" çынсене пуçлăхăн çемçе пуканĕсем çине лартма пуçласа кайрĕç.
Ĕçе, унта-кунта общество транспорчĕпе çÿретĕп. Чăннине калатăп, ку таранччен, Чăваш Енре Константин Иванов çулталăкĕ пулнине пĕлтернĕренпе çур çул иртсен те, чарăнусенче чăваш классикĕн вилĕмсĕр «Нарспи» поэмин йĕркисене çырнине курманччĕ. Тен, ку хамăн айăпăм, тен, çак илеме хам асăрхаман? Тунмастăп. Анчах темиçе кун каялла çак илеме асăрхасан чун чăнах та питĕ хĕпĕртерĕ.
«Ешĕл курăк хушшинче
Сап-сарă чечек ÿсет.
Аслă Силпи ялĕнче
Нарспи ятлă хĕр ÿсет.
Чунҫӳрев паян инҫе ҫулран таврӑнчӗ. Эпир Ултиар Цыпленковпа тӗл пулса калаҫрӑмӑр.
— Эсир паян 4 сехетре Чунҫӳреврен таврӑнтӑр. Ҫапла-и?
— Ҫапла, тӗрӗс.
— Кӑҫалхи Чунҫӳрев вӑл сирӗн миҫемӗш пулчӗ?
— Ҫирӗм улттӑмӗш.
— Ҫулӗ вара ӑҫталла выртрӗ?
— Кӗскен маршручӗ пирӗн ҫапларах. Малтан, хамӑрӑн Шупашкар. Кайран Чӗмпӗр урлӑ эпир Ӗремпур тӑрӑхӗнче Курак районӗнче Ҫирӗклӗ Тук (выр. Верхнее Игнашкино), чӑваш ялӗнче. Унта пире пӗлтӗрех чӗнчӗҫ, анчах каяймарӑмӑр.
Сӗм-сӗм вӑрман, сӗм вӑрман,
Мӗншӗн хытӑ шавлатӑн?
Мӗншӗн шай-шай шӑхӑрса
Мӗскӗн чуна хӑрататӑн?
Ҫак «Нарспи» поэмӑран илнӗ йӗркесене эпир пурте пӗлетпӗр. Сӑмахсем те пирӗншӗн уҫӑм ӑнлануллӑ. Сӗм-сӗм хальхи ӑнланупа — тӗттӗм, вӗҫӗ-хӗррисӗр, аслӑ, никам пырса кӗмен. Сӗм тӗттӗм — питӗ тӗттӗм, йӗп чиксен те курман тӗттӗмлӗх пек хальхи ӑнланупа. Шухӑшласа пӑхар, мӗнле ӑнлануран пулса кайнӑ-ши «сӗм-сӗм»?
Ӗлӗк-авал пирӗн аслаттей-аслаппайсен рунӑллӑ ҫыру пулнӑ.
Васкакан вакка сикнĕ тенĕ ваттисем. Васкакан водительсем пĕрне-пĕри ирттерме пĕр минут тăхтас килменнипе çуршар сехет вăхăт ирттернине Шупашкарти Пичет çурчĕнчен кунсерен тенĕ пек асăрхатăп. Пÿлĕм чÿречи Иван Яковлев проспекчĕ еннелле тухать те, шăрăха пула яри уçса хунă май урамри шăв-шав шалтинчен вăйлă илтĕнет.
Машинăна хăвăрт чарма хăтланса тормоза хăвăрт пуснă май урапа асфальт тăрăх хăйĕн инерцийĕпе шуса кайнă сасă яланах хăлхана кĕрет. Ĕнер вара кантăк ваннă сасăпа пуçа урам еннелле пăртăм. Инкекĕ яланхиллех ункăра, Иван Яковлев проспекчĕпе Мир проспекчĕ пĕрлешнĕ ункăра пулса иртет.
Манăн тиркеме ирĕкĕм çук та… Çапах калас килет. Концертсене, театра çÿреме юрататăп. Акă паян та концертра пултăм. Пĕтĕмĕшле илсен, йăлтах килĕшрĕ темелле. Çынсем культура çуртне канма пыраççĕ, юрă-ташăпа киленеççĕ. Анчах буфетра кукăль таврашĕсĕр пуçне хĕрлĕ эрех те сутни, чăннине калатăп, питех тĕлĕнтерчĕ. Кĕленчесене пурте курмалла именмесĕр кăларса лартнă. Кун пек çĕрте эрех-сăра сутма юрать-и вара?
Чăннипе, çынсем культура çуртне мĕнлерех канма килнине хамăн куçпа пĕрре мар курма тиврĕ. Хăшĕ-пĕри концерта, мĕн каласси – театра та, сумкине эрех чиксе пырать те антракт вăхăтĕнче кăна мар, концерт-спектакль пынă чухне те черкке хыççăн черкке вăрттăн ÿпĕнтерет.
Хайхи Сӗнтӗрвӑрри районӗнче ачасем Иван-Капала каҫне уявланӑ пулать. Ку вара чӑваш культури пӗтсе пынине кӑтартакан паллӑ пулни пӗрре те иккӗленӳллӗ мар. Мӗншӗн-ха ҫав ачасенех Ҫинҫе уявне уявлас мар? Мӗншӗн Иван-купала? Ҫатракасси ялӗнче вырӑс ачисем пурӑнмаҫҫӗ вӗт, чӑваш ачисемех. Иван Купала уявӗ чӑвашсемпе мӗнпе ҫыхӑннӑ? Ма чан ҫапмасть ЧНК? Ӑҫта «Хыпар»? (Шупашкар кӳлмекӗ хӗрринче ларакан тӳре-шарана асӑнас та килмест...) Чӑн та ҫапларах ыйту ҫине ыйту ҫуралать.
Истори анналӗсенче "чӑваш" ята XVI ӗмӗр тӗлӗпе пӗрремӗш хут асӑнаҫҫӗ.
Маларах ку ята асӑнни ниҫта та ҫук.
Шутласа кайсан, ҫакӑ питӗ тӗлӗнмелле факт. Пирӗн таврари нихӑш халӑхӑн ячӗ те ҫавнашкал "пӗлменлӗхре" ҫухалмасть.
Ирӗксӗрех ҫапла шутлама тивет: чӑвашсене вӑл вӑхӑтра урӑх ятпа е урӑх ятсемпе чӗннӗ пулас.
Мӗнле ят е ятсем-ши вӗсем?
Атӑлҫи Пӑлхар карттине ак ҫак тӗлтен илтӗмӗр — http://kazan-sights.ru/history/790/
Шупашкарта ҫывӑх вӑхӑтра (12.09.2025 21:00) уяр ҫанталӑк, атмосфера пусӑмӗ 765 - 767 мм, 7 - 9 градус ӑшӑ пулӗ.
Люксембургра пурăнакан Томас Файдер чăваш чĕлхине вĕренет
Паспортри чӑвашла вкладыш хула ҫыннисен сехрине хӑпартнӑ
Чăвашри влаç мĕншĕн ял хуçалăх институчĕ пĕтернĕ çынсен аллинче?
Вилĕм патне хыпăнать-ши водитель?
XVI ӗмӗрччен чӑвашсем мӗнле ятпа ҫӳренӗ?
+9.3 °C