Тăмха

Аркадий Казанов | Калав


Сăмахĕ савнине витерейменнине курса каччă нимĕн тума та аптăрать, кӳренмеллипех кӳренет: «Юратмастăн мана!» Автуç çавăнтах пăшăрханса ӳкет: «Мĕскер калаçан?!» Вара Кăпăрьяна ыталаса илет те малалла сăмахлама, хăй калашле, «ухмахланма» памасăр, хăвăрт-хăвăрт чуптума тапратать. Кун пек самантсенче мĕнле çилленĕн!

Çапла, нимĕн калаçса татăлмасăрах, çитменнине, авă мĕнле лару-тăрура уйрăлма тивнĕ вĕсен. Институт пĕтерсен Кăпăрьян темиçе çул ял шкулĕнче ачасене вĕрентрĕ. Каярахпа Шупашкара куçса унта тĕпленчĕ. Автуç патне çырусем çырчĕ, хăйне курса калаçас тесе вăл ĕçлекен яла та çите-çите килчĕ - çук, çырусене те хуравламарĕ хĕр, тĕл пулма та килĕшмерĕ. Тепĕртакран Кăпăрьян Автуç качча тухни çинчен хыпар илтрĕ.

Хăй çемьеллĕ пулса кураймарĕ. Шупашкарта пĕр хĕрарăмпа паллашнăччĕ те - ăнмарĕ: çулталăка яхăн пĕрле пурăннă хыççăн шăппăн-шăппăн, ним ӳпкевсĕр-кӳренӳсĕр уйрăлса кайрĕç. Мĕншĕн? Сăлтавне Кăпăрьян çапла ăнлантарать: сивлек юрату. Ун пек юрату та пулать-ши вара? Хăйне хăй хуравлать: пулать. Туйăм чуна ăшăтмасан, куллен-кунхи пурнăçра савăк кӳмесен. Тепĕр чух унашкал «ăслаккайланса» тăмасть, тӳрех татса хурать: Автуçна манаймастăн - çакă тĕп сăлтав! Мĕн калайăн, хирĕçлеймест урăх. Чăн сăмахăн суйи çук. Авланас шухăша тек тытман вара. Ĕмĕре хăраххăн ирттерет. Камантай эппин.

Автуçа чăнах та чĕререн кăларман. Ăшра ӳпкевлĕн мĕн чул вăрçман-ши ăна: «Сана пула телейсĕр эпĕ, сана пула ăнмарĕ пурнăç!» Хăйне те хĕрхенсе тăман, тен, ытларах та, вирлĕрех те çунтарнă сăмах саламачĕпе: «Сăмсуна унталла-кунталла ан пăркала, хăравçă куян пек, тĕм хушшине ан пытан, чăнлăх умĕнче куçна ан тарт - хăвăн айăпна та йышăн! Автуçпа тĕл пулса калаçмашкăн, тĕпĕ-йĕрĕпе пĕлмешкĕн мĕн кирлине пĕтĕмпех турăн-и?! Çук! Тарăхни-талăрни ăс памасть. Çавна шута илсех çитереймерĕн».

Савнă хĕрпе çӳренĕ вăхăта аса илнĕ май, тĕл пулусене пуçра çĕнĕрен те çĕнĕрен çавăрттарса, кашни пĕчĕк япалана тинкеререх, тимлĕрех пăхса хаклама тăрăшса, Кăпăрьян хăйсен хутшăнăвĕсенче халиччен асăрхаман е асăрхасан та пĕлтерĕшлĕ тесех шутламан самантсем те пулнине курать. Калăпăр, кассăн-кассăн, юрату варкăшĕ чуна кĕрсе ытарайми рехет кунĕ вăхăтра та хĕр куçĕнче хурлăхлă шухăш ĕмĕлки вĕлтлете-вĕлтлете иртетчĕ - мĕншĕн? Е тата тепĕр чух - туслашнă хыççăнхи малтанхи тапхăрта уйрăмах палăратчĕ ку - савнине ыталаса тытатăн та, вăл, темрен хăранăн, сасартăк чĕтренсе илет, халь-халь вĕçерĕнсе тарас пек каялла туртăнать. Каллех ыйту. Чăн та, каччă куна хĕр сăпайлăхĕпе, «хăнăхусăрлăхĕпе» ăнлантарма пăхатчĕ. Анчах чăнах та çапла пулнă-ши?

Чи пысăк иккĕленӳ вара юлашки курнăçу хыççăн килсе çапăнчĕ. Автуç ăнран кайнă пек янăрашнă вăхăтра ун-кун шухăшлама-и - мĕн пулса иртнине ăнкарса илме те ĕлкĕрейменччĕ Кăпăрьян. Çапах та хĕр сăмахĕсем айккинелле пушшăн сирпĕнсе çухалман иккен, пуçа тарăна кĕрсе юлнă, манăçман. Вăхăт иртнĕçемĕн, аса илӳ хумĕпе шăвăна-шăвăна тухса, капăрт кăна евитлеççĕ хăйсем çинчен. Кăпăрьяншăн Автуçăн «пурте çавах эсир!», «чун иллисем!» тенĕ сăмахĕсем чăн-чăн пуç ватмăш пулса тăчĕç: мĕне пĕлтереççĕ вĕсем? Кăпăрьяна çеç мар, урăх çынсене те - такамсене! - айăпласшăн-и? Кама? Мĕншĕн? Хăçантанпа шырать ĕнтĕ çак ыйтусен хуравĕсене - тупаймасть. Халĕ вара чи малтан çавăн пирки кăсăкланчĕ.

Калаçу тӳрех пуçланаймарĕ. Сăмаха уямасăр-тумасăр лаплаттарса ыйтас - аван мар, Автуçа кӳрентерме пулать. Ыйтăвĕ ав еплескер, Темле çавăрттарса пымалла ун патне. Сăлтавĕ, тен, пачах урăххинче...

Автобусран анса юлсан ансăр уй урлă каçрĕç, унтан çул вăрмана пăрăнса кĕчĕ. Автобусри пекех, хĕрарăм хыçалалла йăпăрт çаврăнса пăхрĕ.

- Ну, сыхлануллă та ваçка! - терĕ Кăпăрьян. - Паçăр ют хăлха илтесрен хăрарăн, халĕ - ют куç курасран-и?

- Хăрамасăр! Тем пуласси пур. Сиссе те юлаймăп - вĕçĕ те çухалĕ ман юнашарти телейĕм! - Кăпăрьян пекех çăмăллăн хуравларĕ Автуç. Анчах кăмăлĕ çавăнтах улшăнчĕ пулас - сасси хĕрӳленчĕ. - Тепĕр тесен, çын кашкăртан та хăрушăрах халь. Икĕ ураллă кашкăр.

- Унашкаллине те курма лекнĕ-и сана? - меллĕ самант килсе тухнишĕн савăнса хăвăрт ыйтрĕ Кăпăрьян.

Хуравламасăр хĕрарăм чарăнса тăчĕ. Уçланкă çийĕн темĕнле кайăк явăнать. Вĕçет-вĕçет те, пытанмалла вылянăн, сасартăк аялалла вирхĕнет, йывăç тăррисен хушшинче çухалать, унтан каллех вашлатса хăпарать, малтанхи пекех лăпкăн-танлăн чӳхенме тытăнать.

- Мĕнле илемлĕ ярăнать! - терĕ Автуç кайăк çинчен куç илмесĕр. - Ирĕклĕ, мăнаçлă, телейлĕ чĕр чун! Анчах хăш чух хăйне пĕр-пĕр путсĕр этем пăшалпа тĕлленине сиссе те юлаймасть, мăнтарăн. Кĕр-рĕст! тăвать те пăшал - пĕтрĕ кайăк! Юн юхтарса, татăлнă тĕкне вĕл-вĕл вĕçтерсе ӳкет çĕрелле. Мана та çавнашкал персе антарчĕç, Кăпăрьянăм...

- Автуç! - Хĕрарăм сулăнса кайнине курса Кăпăрьян ăна икĕ аллипе ыталаса тытрĕ.

- Ан хăра, эп чиперех... Аса илме йывăр.

- Ларăпăр-и? - Автуçа ытамран вĕçертмесĕр Кăпăрьян уçланкă хĕрринчи лапсака çăка айĕнче чарăнчĕ. - Ак çакăнта.

Юнашар ларса вăл хĕрарăма хăйĕн çумне çемçен çупăрларĕ.

- Халĕ ĕнтĕ вилме те юрать, - пăшăлтатрĕ Автуç. - Сан юратăвна тепĕр хут туйса куртăм.

- Халĕ - вилме?! Чипер калаç! Вилме мар, çĕнĕрен пурăнма тытăнмалла!

- Эс нимĕн те пĕлместĕн вĕт...

- Каласа кăтарт! Ĕмĕр тăршшĕпех кĕтеп.

- Каларăм-çке, тӳперен персе антарчĕç мана: мăшкăлларĕç - чыса вараларĕç, намăс кăтартрĕç... Çапла, мана та тăмха çапрĕç. Намăс тăмхи...

Хĕрарăм шăпланчĕ. Пуçне çĕклемесĕр, темскер кĕтрĕ. Кăпăрьян мĕн те пулин каламĕ-и? Çук, лешĕ шарламарĕ. Хăйĕн кăмăлне урăхла палăртрĕ: тăр-тăр чĕтрекен Автуçа тата хытăрах чăмăртарĕ, пĕчĕк ачана йăпатнă пек, ăна пуçĕнчен шăла-шăла илчĕ. Автуç сăмахне малалла тăсрĕ.

...Вăл тăлăх ӳснĕ. Фронтран аманса, хăрах алăсăр таврăннă ашшĕ колхозра ятлă-сумлă çынччĕ: бригадирта, ферма пуçлăхĕнче ĕçлерĕ. Амăшĕ те пурнăçне ĕçре - хăмла пахчинче ирттерчĕ. Шел, ĕмĕр иккĕшĕн те вăрăм пулмарĕ: аллă урлă каçсанах умлăн-хыçлăн çĕре кĕчĕç. Автуç пĕччен тăрса юлчĕ. Çемьере урăх ача пулман. Мĕн тумалла? Ялта тăванĕсем пур-ха, хăйсен патне чĕнеççĕ - тархасшăн, пурăн, анчах хĕр ниçта та каймарĕ, кил-çурта пĕчченех тытса тăма шутларĕ. Ырă йывăç усал çимĕç кӳни çук тенĕ евĕр, Автуç ашшĕ-амăшĕн ятне ямарĕ. Темле йывăр пулсан та шкула çӳреме пăрахмарĕ.

Инкек куçа курăнса килмест теççĕ. Чăнах та, кам шутлама пултарнă-ха вăл хĕр пуçĕ çине хăрушшăн йăтăнса анасса, унăн çамрăклăхне пĕр хĕрхенӳсĕр таптаса аркатасса! Вуннăмĕш класра вĕренетчĕ ун чух Автуç. Вырсарни кун çĕр улми кăларса пĕтернĕччĕ те, самаях ывăннă хĕр çывăрма иртерех выртрĕ. Вăхăт кĕр енне кайнă пулсан та, кун вăрăм-ха. Хăйĕн çутине çухатма васкамасть - ав епле сăрпăнтарать ăна чӳречесенчен. Хăть кĕнеке тытса вула...

Хĕр хăйне такам хул пуççинчен тытнипе вăранса кайрĕ.

- Ай, кам ку?

- Эпĕ-ха. Ан хăра...

Каçăркка! Кӳршĕ касри Ларивана вĕçкĕнленме, пушă сăмах çаптарма юратнăран ялта çапла чĕнеççĕ. Автуçран чылай аслăрахскер, Лариван унччен таçти хулара пурăннă. Унта авланнă, анчах арăмĕ хăваласа янă теççĕ. Персе çитнĕ хайхи каялла тăван яла. Ниçта та пусăрăнса ĕçлеймест. Пĕр карчăкăнне сурăх вăрланăшăн тĕрмере те ларса тухрĕ.

- Мĕн кирлĕ сана? Ил аллуна! - Утияла хăй çинелле туртса, Автуç арçын аллине сирме тăчĕ, анчах лешĕ ăна вĕçертмерĕ, пӳрнисемпе унăн мăйне çавăрса тытрĕ.

- Мана мĕн кирлине пĕлместĕн пулать! Çитет хиркеленме, тынашка! «Пĕлет-ха», «пĕлет» Автуç. Урамра е урăх çĕрте тĕл пулсан Каçăркка миçе хутчен ĕнтĕ «юрату» çинчен сăмах пуçарать: сана, тăлăха, пурнăçра шанчăклă тус, ăна-кăна чухлакан çын кирлĕ, унсăрăн хальхи саманара тĕлли-паллине тупаймăн... Юхтарать те юхтарать çапла илĕртӳллĕ сăмахсене. Хĕр малтан тĕлĕнсе пăхатчĕ: шӳтлет-и? Çук иккен. Чăнласах «юратасшăн». Çакна ăнланса илсен те пит вăйăрхансах каймарĕ-ха. Ара, пахматне тахçанах çухатнă ĕнтĕ, ват супнă! «Çунтăрах» - мана мĕн? Çав хăлăхсăрпа калаçса çăвар тутине те сая ярассăм çук. Темле хăратсан та... Юлашки хут урамра тĕл пулнă чух, çак кунсенче кăна-ха, хĕр çав-çавах «парăнманнине», ку çеç-и - йĕкĕлтешме, кулма пăхнине курса, мĕнле шăмарса-талăрса кайрĕ, эсрел хăраххи: «Асту, ӳкĕнмелле ан пултăр! Санашкаллине çеç хуçман эпĕ!..»

Пурпĕрех, «каччă» тӳрремĕнех шăл хăйранине курсан та, шикленсе ӳкмерĕ, сыхланма ăс çитереймерĕ Автуç. Ара, кам кĕтнĕ Каçăркка кунашкал сĕмсĕрленессе, нĕрсĕр шухăш тытасса! Ял çыннисен йăлипе хĕр хапха-алăк таврашне те питĕрмест. Вăт усă курнă çавăнпа эсремет.

Сехри хăлнипе хĕр çухăрса ячĕ. Çурмаран татăлнă ăман пек авкалана-авкалана тапаçланчĕ, пĕтĕм вăйне пухса пусмăрçа урипе тăрăслаттарчĕ. Лешĕ тайăлса кайрĕ, анчах аллине çав-çавах вĕçертмерĕ.

- Уринчен тыт! - хăрăлтатса хушрĕ вăл такама.

Пĕтрĕ пуç, пĕччен мар иккен! Кравать патне тепри чупса пычĕ. Ай туру, Хреççи Макарĕ! Лариван хăраххи. Ун пекех кунĕ-кунĕпе ял тăрăх ĕçсĕрленсе, эрех шыраса çӳрет. Халĕ те ӳсĕр. Икĕ вăй питти арçынна мĕнле çĕнтерĕн...

... Автуç калама чарăнчĕ. Хăй тӳснĕ тип шартан, сирсе сирĕлми намăсран пытанас тенĕн, питне аллипе хупăрларĕ, кĕлеткипе Кăпăрьян çумне тĕршĕнчĕ. Чĕнмесĕр ларчĕç. Нумай çул каяллахи инкек ахрăмĕ вăрăммăн хашлатнăн туйанать.

- Лăплан, лăплан, - сăмах хушрĕ Кăпăрьян, ытамне пĕр самантлăха та пушатмасăр. Хăй вара чунĕ ыратнипе кăшкăрса ярас мар тесе шăлне çыртрĕ. Чышкине чăмăртарĕ. Сăнĕ тĕксĕмленнĕçемĕн тĕксĕмленчĕ. - Эсрехунсем! Çĕр мĕнле чăтать-ши вĕсене? Мĕншĕн ирĕк парать хăйĕн çийĕн çӳреме? - Сасартăк кăсăкланчĕ: - Халĕ ăçта вĕсем?

Автуç унăн шухăшне ăнланса кăртах туртăнчĕ. Шӳтлеме пăхрĕ:

- «Тавăрма» кая юлтăн пуль.

- Ма?

- Пĕри вилнĕ. Макар текенни. Тĕрмере ларса тухсан (чылай çуллăха хупнăччĕ вĕсене) нумаях пурăнайман. Каçăркка тĕрме хыççăн яла тек килсе курăнман тет. Таçта... Тен, вăл та кăнса выртнă... Калаçас килмест вĕсем çинчен!

Ăçтан калаçас килтĕр ĕнтĕ. Çав ăçтиçуксене пула унăн пĕтĕм пурнăçĕ ӳппĕн-тĕппĕн çаврăнса кайнă-çке. Вĕсене пула юратнă çынран уйрăлма тивнĕ. Чунра - ĕмĕрлĕх суран. Юлашки курнăçура аслатиллĕ çумăр пĕлĕчĕ евĕр сĕмлĕхре хура çиçĕмле явăннă шухăш та ăнтан янăтăр ăна: «Кăпăрьян чăнлăха пĕлме пултарать-çке капла! Пĕлсен вара... Турăçăм, шутлама та хăрушă! Кама кирлĕ эс, ахрамат хĕр, çын юлашки?!»

Ир тăрсан та, каç выртсан та канăç паман çак шухăш Автуçа. Хăйĕн йĕплĕ сăнчăрĕнчен вĕçертмен. Пурăннă хĕрарăм çапла чĕтресе: Кăпăрьян ан пĕлтĕрех! Юратнă çынна хăйне каласа ăнлантарма хал çитереймен. Апла тăк нимĕнле шанăç та çук сан, Автуç. Кăпăрьянпа нихăçан та çемье çавăрса пĕрле пурăнайрас çук эсир. Хăйсен ялĕнчи Куçма вара, хĕрĕн хурлăхлă шăпине пĕлсен те, ăна тахçантанпах качча илесшĕн. Килĕшнĕ Автуç. Капла Кăпăрьяна манăп-и тенĕччĕ. Йăнăшнă иккен. Юратăва манаймарĕ. Çапах та уйрăлса çемьене аркатас шухăш тытман. Виçĕ ача çуратса ӳстерчĕç. Халь вĕсем тĕрлĕ çĕре саланса пĕтнĕ. Шел, упăшки ир вилчĕ...

- Эх, Автуç, Автуç! Ма халь тин пĕлеп-ха эпĕ кун çинчен? Ма каласа паман хăй вăхăтĕнче?

Кĕтетчĕ Автуç ку ыйтăва - ăна памасăр чăтаймастех Кăпăрьян. Анчах тӳррĕн хуравлас вырăнне хăй те ыйтрĕ:

- Эс вара савăннă пулăттăн-и? Мĕн шутланă пулăттăн ман пирки?

- Эп... мĕн...

- Лайăх хурав!

-Çук, çук, ăнланмарăн мана! Юратура яланах уçăмлăх кирлĕ тесшĕн. Эп сана юратнă... юратап...

Вăйлă çил ик енчен талпăнса вăркăнтарнăн, Автуçпа Кăпăрьян пĕр-пĕрне ыталаса илчĕç, антăхса кайса чуп тума тытăнчĕç. Çын шухăш-кăмăлĕн вĕçевне йĕрлесе çитереймĕн - Автуç кĕтмен çĕртен алхасуллăн каласа хучĕ:

-Ухмах эс, Кăпăрьян!

- Эс ху тата!

Вĕсем савăнăçлăн кулса ячĕç.

■ Страницăсем: 1 2

add comment Çĕнĕ комментари хуш


Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —
Хаклав:
Шухăшĕ:
Чĕлхе илемлĕхĕ:
Содержанийĕ: