Электронлă вулавăш

— Ку каштасене пăшисем капансене ватасран çыхрăм. Шăнтсан, юр çума пуçласан, янтă, хатĕр утă пур чухне, утса çӳресе тăранма ӳркенеççĕ вĕсем, тӳрех капансем патне пыраççĕ. Çапла, капан йĕри-тавра кашта хурса çыхатăп та, тĕкĕнеймеççĕ. Кашта тавра утаççĕ-утаççĕ, темĕн чухлĕ йĕр хăвараççĕ, анчах утă патне пыраймаççĕ. Вара хăйсем валли тунă утă капанĕсем патне чупаççĕ. Патшалăх утине илсе кайсан, çав каштисене пуçтарса çыхса хуратăп.

Каçхине, пилĕк сехет тĕлнелле, курас тенине курса пĕтертĕмĕр те килелле утрăмăр. Çанталăк пăсăлма хăтланчĕ, çил кашлама пуçларĕ. Çаралнă çулçăсем шăпăртатса тăкăнма тытăнчĕç. Çил вăйлансах пычĕ. Кĕçех çумăр та чашлаттарчĕ. Çиле май чалăшшăн çапса çăвать. Типсе пĕрĕннĕ ăвăс çулçисене вăл йĕпетсе, çĕр çумне саркаласах çыпăçтарать. Кĕрхи çанталăк хăйĕн ĕçне питĕ пĕлсе тăвать иккен. Çакна та эпĕ хуралçă каласа кăтартсан çеç сăнарăм. Эпир кордона çитиччен самаях йĕпентĕмĕр. Çăвăннă вăхăтра Анфис аппапа Мишша кукаç сĕтел çине темĕн тĕрлĕ апат-çимĕç лартса тултарчĕç.

Хуралçă манпа калаçнă хушăра арăмĕ çине темиçе хутчен те кăмăллăн пăхса илчĕ. Вĕсем çапла пĕр-пĕрне сăмахсăрах ăнланса хисеплени мана çав тери килĕшрĕ.

Эпĕ хам ăшăмра вĕсенчен тĕлĕннипе: «Сирĕн ĕçсем ăнса пырасси мăшăрăртан та нумай килессĕн туйăнать мана, Тимофей Михайлович, çаплах-и?» — тесе ыйтрăм.

Эпир çапла пĕр çемьери çынсем пек шăкăл-шăкăл калаçса апат çирĕмĕр. Çула тухиччен Анфис аппана икĕ-виçĕ ыйту патăм. Манăн вăл хăçантанпа вăрмана юратнине, унăн чĕринчи пĕтĕм шухăш-кăмăлне пĕлсе çырас килчĕ.

— Ача чухне вăрмана кайса çырла, кĕркуннерехпе кăмпа, мăйăр, пилеш, палан татма питĕ юрататтăм, — пуçларĕ вăл сăмахне. — Анчах пĕччен çӳреме хăраттăм. Тимафипе пĕрлешсен, пачах улшăнтăм. Пĕрремĕш çул, аттепе иккĕшĕ те ĕçе тухса кайсан, кордона пĕчченех юлаттăм. Ларма-тăма вырăн тупаймастăмччĕ. Хуллен хăнăхрăм. Халĕ ĕнтĕ çывăхри яла ĕçпе кайсан та каялла килнĕ чух вăрмана кĕрсенех киле çитнĕн туйăнать. Çул çинче хам юратакан йывăçсемпе калаçкаласа утатăп. Чăннипех халĕ вăрмансăр пурăнма йывăр мана, ăна ача пекех юрататăп. Çуллахи кунсенче çырла-кăмпа пуçтарма пĕчченех кайса килетĕп. Эпĕ, вырăнсене лайăх пĕлнĕрен, нумай çӳреместĕп. Ачасем пур чухне те килте пулмаççĕ, ашшĕне пулăшма каяççĕ…

Аса илнĕ чух пĕр тĕлĕнмелли ĕç çинчен каласа парам сире. Иртнĕ çул эпĕ уй хĕрринчи квартала кăмпа татма кайрăм. Пыратăп васкавлăн хурăнлăхри прачакпа… Ай, тур-тур! Тĕлĕннипе утма чарăнса пĕççе шартах! çапрăм. Хайхи эпĕ пыракан прачак урлă хуп-хура кăткăсем йăшăлтатса каçаççĕ. Тинкерсех пăхрăм та шутсăр хĕрхентĕм. Эй, шереметсем! Хăйсен йăвинчи япаласене йăтаççĕ иккен. Мĕн тери асапланаççĕ-ĕ! Хăйсенчен икĕ-виçĕ хут пысăкрах татăксене мĕнле тăрмашса сĕтĕреççĕ. Татах пысăкраххисене вара бурлаксем пек пĕрле тăрса питĕ асаплăн шутараççĕ. Эпĕ вĕсен мĕнле инкек пулнине тӳрех тавçăрса илтĕм. Кунашкал ирсĕр ĕçе вăрман вăрлакансем хăтланаççĕ. Çавăнпа кăткăсен çулĕпе малалла утрăм та… ах, тарăхса кайрăм çа-ав, унта клеймо çапнă тăрăсăр юмансене виççе касса кайнă. Вара тункатисене çĕр çуммипех тепĕр хут касса илнĕ те кăткă йăвипе витсе хăварнă. Лешсем вара хăйсен йăвине малтанхи вырăна асаплăн куçараççĕ. Эпĕ чăтаймасăр уй хĕррине чупса тухрăм. Йĕри-тавралăха сăнаса пăхрăм та инçех те мар кĕрхи ыраш акакансене куртăм. Вĕсем патнелле чупрăм. Çырма хĕррине çитеспе виçĕ пĕрене выртнине курах кайрăм. Акă камсен ĕçĕ ку тесе шутлатăп.

Вăрлакансене ĕç пĕтерсе кайиччен çитсе тытрăмăрах. Пирĕн мар, текелерĕç те, суясси пулмарĕ çав. Йăва йăтаканнин аллине кăткисем аванах çыртса пĕтернĕ. Унăн аллисем, хĕрлĕ шатра тухнă пек, кăштах тăртаннă. Вара суяймарĕç, тĕрĕсне каларĕç. Ватăраххи Тимафине:

— Эпир клеймо çапнине хăрнăран каснă вĕт, мĕн пăшăрханатăн. Çитменнине, тункатисене витсе хăвартăмăр, — тет.

Эпĕ тарăхнипе Тимафи сăмах хушиччен:

— Кăткăсем пирĕн пек катăк ăспа шухăшламаççĕ. Хайсен кил-çуртне никама аркаттармаççĕ. Ăна çĕмĕрсен те часах юсаççĕ. Халĕ эпир унта утса çитнĕ çĕре хăйсен йăвине каялла куçарса пĕтереççĕ те пулĕ. Ухмах мар вĕт вĕсем чĕрĕ тунката çине куçарнă йăвара хĕл каçма, — терĕм чăтаймасăр. Вара пĕр самант чĕнмесĕр ларчĕç. Тимафи вĕсене:

— Пĕлетĕр-и, юлташсем? Йывăçа клеймо çапнă чухне хулăнăшне виçсе шута илеççĕ. Унтан мĕн чухлĕ вутă тухасса таблицăпа шутласан, çитес çул билет çыраççĕ. Эсир çапла вăрттăн касса турттарсан манăн вара вуттине ăçтан тупса памалла? Халĕ çакна ăнлантăр-и? — терĕ.

Мĕн тăвас, суйма çук, вара акт çыртăмăр.

— Эй-ай-ай, вăрман ĕçĕнче тĕрĕс те лайăх ĕçлес тесен, ĕçĕ пайтах, нихăçан пĕтес çук. Манăн та хĕллехи кĕске кунсенче çеç çулĕ кĕскелет. Ун чухне ир пуçласа каçчен пахчари утă капанĕ патне, унтан кордон хыçĕнчи пусă умне вуншар хут утса кун иртет. Çав вăхăтрах пӳрте ăшăтса апат-çимĕç пĕçерсе хатĕрлемелле. Выльăх-чĕрлĕхне усрамасан ĕçĕ сахалланать-ха, анчах эпир апла пурăнма юратмастпăр. Ĕçсĕр хамăн ларас килмест. Пирĕн пек вăрман çыннисем те выльăх усрама ӳркенсен вара… Эпир ĕçрен нихăçан хăраман, вăл çынна пăсмасть, усă кӳрет кăна.

Çапла, хĕлле вăхăт хăй майлă иртет манăн. Арçынсем ĕçе, ачасем шкула кайсан, пĕчченех кун каçатăп. Утă йăтма тухсан, час-часах пахча çумĕнчи сип-симĕс хыр-чăрăшсем çине пĕрер самант куç илеймесĕр савăнса пăхатăп. Çил вăйлансан, вĕсем кашлама тытăнсан, эпĕ те сасăпах калаçатăп çав йывăçсемпе.

Раштав уйăхне кĕрсенех, юр тарăнланнипе, вăрманти çулсем те сайраланаççĕ. Вара çав çулсем вырăнне Тимафипе Улайкка йĕрĕсем çеç ансăррăн курăнса выртаççĕ. Каç енне кайсан, çав йĕрсемпе вĕсем килелле утнине кĕтме пуçлатăп. Çапла кун каçиччен те кичемлĕхе туймастăп. Мĕншĕн тесен халăх пирĕн кордон умĕнчен иртекен мăн çулпа çӳрет. Хам ĕçпе кăштăртатнă хушăрах çав çулпала камсем мĕнле йывăç турттарнине тимлĕн асăрхатăп. Хăш чухне çыннисем хăйсене шанчăксăртарах тыткаланине курах вĕсен машинисемпе тракторĕсен номерĕсене тата хăш вăхăтра мĕн тиесе тухнине çырсах хуратăп. Тимафи обходĕнчен мар пулсан та, юнашар лесничествăри хуралçăсен çухалма пултарать. Ĕçлекенсем хут çыртарса турттарнă вăхăтра вăрлакансем те тупăнаççĕ. Çавăнпа асăрхани питĕ кирлĕ. Пур хуралçăсен те пĕр-пĕрне пулăшмалла-çке.

Çуркунне, юр кайсан, ĕçĕ татах хутшăнать. Пĕтĕм каснă вăрман лаптăкĕсене йывăç калчисем лартмалла, Ку ĕçе шутсăр вăхăтра туса юлмалла. Çав ĕçе тума çын çитмен чухне эпĕ те килти ĕçе пăрахсах хутшăнатăп. Вара калчасем ӳстерекен пахчана кайса, лесничествăран панă хутпа, миçемĕш кварталта мĕнле калча тата мĕн чухлĕ кирлине шутлатăп. Унтан çав калчасене лавсем çине тĕрĕс те типтерлĕн тиесе яма пулăшатăп. Çав ĕçе вĕçлесе кăштах сывлăш çавăрсанах патшалăх валли утă çулмалла. Ун чухне ĕçĕ татах хутшăнать пулсан та, маншăн çав кунсем пысăк праçник пекех туйăнаççĕ. Çавăнпа чунтанах кĕтетĕп çав ĕç пуçланасса. Унччен пилĕк-ултă кун маларах сăра туса хатĕрлетĕп. Хăмли вăрманта туллиех. Сăрана вĕретсех тусан, питĕ лайăх, шăм-шака хытармасть. Тимафи обходне пĕтĕм халăх хаваспах килет. Эпир ялан çынна хавас. Çавăнпа ĕçне те вăхăтра, типтерлĕ тăватпăр, патшалăх уттине яланах чи малтан пуçтарса кĕртетпĕр. Унăн пахалăхне нихçан çухатман. Çулса пăрахнă курăка типĕтнĕ чухне кашни сехетрех тӳпери пĕчĕк пĕлĕт таткине те асăрхасах тăратăп. Çак ĕçе те чунтанах юратса хутшăнатăп. Ун чухне вăрманта хĕрарăмсем питĕ нумай, хавас. Çитменнине вĕсем пурте шап-шурă катан пиртен çĕлесе чăваш тĕррисемпе илемлетнĕ кĕпе тăхăнаççĕ. Унпала ĕçлеме шутсăр меллĕ. Вăрманти шăрăхра та кĕлетке ытлашши тарламасть, сывлама уçă. Кăшт ывăнсан, пысăк уçланкăри купасем çумне канма ларатăн та, мĕн тери ырă шăршă чуна çĕклентерет. Пирĕн тавралăх пин-пин тĕрлĕ ырă шăршăпа тулать. Тепĕр чухне çав уçланкăсенчи вăрлăх пухма хăварнă сарлака та лаштра юман мĕлкисем айĕнче канатпăр. Унта вара кĕске вăхăтрах ывăнни таçта кĕрсе каять. Эй, чунтанах юрататăп çав вăхăтра вăрманта ĕçлеме, — терĕ вăл чăннипех çавăнса.

— Ĕçне лайăх, тĕплĕн туса пуçтарсан такам та хавас. Хамăра пурăнма та ырă, кăмăллă, — кинĕн шухăш-кăмăлне çирĕплетрĕ мучи.

Эпир çула тухма хатĕрленнĕ вăхăтра çумăр лăпланма пуçларĕ. Тимофей Михайлович мана хăйĕн юратнă симĕс плащне тăхăнтарчĕ. Хăй кивĕреххине пĕркенчĕ. Эпир кайма тухнине курсанах Улайкка апатне çисе ямасăрах пирĕнпе урама чупса тухрĕ. Вĕсем мана Шинер ялне çитиех ăсатса ячĕç. Тимофей Михайловичпа эпир ăшшăн уйрăлтăмăр… Ун чухне эпĕ ăна юлашки хут куратăп тесе шутлама та пултарайман. Унтанпа вунă кун çитрĕ ĕнтĕ, мана вăл ĕнерхи кун пек туйăнать. Вĕсен çемйин сăнарĕ ĕмĕрлĕхех куç умĕнчен каяс çук.

Кĕçех хаçатра манăн вăрманта ĕçлекенсен кунĕ ячĕпе çырнă очерк çапăнса тухрĕ. Эпĕ ăна тепĕр хут вуларăм, каллех Тимофей Михайлович ĕçленĕ лесничествăри ĕçсемпе паллашнине, унта ĕçлекенсемпе нумайăшĕпе калаçнине аса илтĕм.

Хам нумаях пулмасть паллашнă хастар хуралçăна вĕлерекенсене суд тăвасси çинчен илтсен, эпĕ унта кайма шутларăм. Çĕрĕпех йĕркеллĕ çывăраймарăм. Вăл мана: «Манăн ыран лесничествăна пухăва каймалла-ха, çавăнпа паянах пур çĕре те çитсе курар, манăн вунпилĕк квартал çеç! 1448 гектар», — тенĕччĕ. Юлашки обход пулчĕ иккен унăн çавăн чухне.

Тепĕр кунне ирхине, вунă сехет çитеспе, эпĕ район центрне тухса утрăм. Кунĕ паян уяр. Çуллахи пек, хĕвел те пăхма хăтланать. Анчах ăшши хевтесĕртерех ĕнтĕ унăн. Çапла, кунĕ аптрамасть, анчах хам çитмелли çурта аса илсен, çан-çурăм сăрлатса, çӳçенсе каять. Паян темшĕн, хам та ăнланмастăп, чĕрере канлĕ мар.

Эпĕ пынă чухне суд залĕнче халăх самаях пуçтарăннăччĕ. Çынсем, лару пуçланасса кĕтсе, мăкăр-мăкăр калаçса лараççĕ. Чылайăшĕ пусăрăнчăк кăмăллă. Сылтăм енчи стена çумĕнче, чӳрече патĕнче, вĕтĕ симĕс чечеклĕ хура тутăр çыхнă хĕрарăм ларать. Куçĕсем унăн, макăрнипе пулас, хĕрелсе-шыçăнса кайнă. «Айăпланакансен хăшин те пулин амăшĕ е Тимофей Михайловичсен тăванĕ-ши ку?» — шухăшларăм эпĕ. Çине авалхи хура сăхман тăхăннă. Çак хура сăхманпа хура тутăр унăн шурса кайнă сăн-питне пушшех шурăрах кăтартаççĕ. Питĕнче, çамки çинче унăн тарăн йĕрсем палăраççĕ. Вăл питĕ пăшăрханчăк, хумханчăк сăнлă. Алăкран çын кĕмессерен ура çине сиксе тăрать. Кĕнĕ çын çине тинкерсе пăхать. Такама хытă кĕтни палăрать.

Эпĕ ăна сăнаса тăнă вăхăтра такам мана алăран тытрĕ. Çаврăнса пăхрăм та, вăрман хуçалăхĕнчи Алексеев инспектор иккен.

— Эсир те килтĕр-и? — ыйтрĕ вăл манран.

— Чăтаймарăм. Пĕлес, курас килчĕ çав тискер çынсене…

Алексеевпа юнашарах Иван Тимофеевич Шурбин лесничий ларать.

Суд пуçланиччен каллех сăмах-юмах Тимофей Михайлович çине куçрĕ.

— Мĕнле тĕрĕс, таса чунлă хуралçăччĕ. Вăрманта ĕçлекен çынсен укçине те вăхăтра тӳлеттересшĕн хыпăнатчĕ. Питĕ кăмăллă, ĕçчен çынччĕ вăл, — терĕ лесничий.

— Çавăнпа, вăрмана юратма, хаклама пĕлнипе, чунтан тăрăшса тăватчĕ хăйĕн ĕçне, — килĕшрĕ унпа инспектор.

Часах халăх сучĕн секретарĕ тухса суда килнисене кам пуррипе çуккине тĕрĕслерĕ. Чĕннĕ çынсем пурте пуçтарăннă иккен. Çав самантрах Тимофей Михайловича паллакан çынсем пур ялсенчен те ушкăнĕ-ушкăнĕпе çитрĕç. Çапла кĕске вăхăтра залра, урамра пасарти пекех халăх пуçтарăнчĕ. Вунă сехет çитсен, виçĕ милиционерпала вăтам пӳллĕ, сарлака та çирĕп кĕлеткеллĕ çынна тата çӳллĕ, яштака, хура сăнлă çамрăка илсе кĕчĕç. Вĕсене курсан, хайхи хĕрелнĕ куçлă хĕрарăм кăшкăрса ячĕ. «Петĕр амăшĕ ку», — пăшăлтатрĕç ман хыçра ларакансем. «Вĕлерекенсенчен пĕрин амăшĕ иккен», — тавçăрса илтĕм эпĕ. Тĕреклĕрех çамрăкĕ Петĕр ятлă-мĕн. Хайхи хура тумтирлĕ хĕрарăм, çынсене аллисемпе сиркелесе, ывăлĕ патне пырасшăн пулчĕ, анчах милиционерсем ăна çывăха ямарĕç.

Петĕр текенни хăйне сăмах паричченех е çĕрелле, е пĕрле илсе килнĕ çамрăк çине пăхса ларчĕ. Сăнĕнче унăн хăрани-туни сисĕнсех каймарĕ. Тепри пачах урăхла, йăлтах çухалса кайнă сăнлă. Вăл çынсем çине хăраса, шикленсе, хăюсăррăн пăхать. Залра ларакансем чылайăшĕ вĕсене паллаççĕ.

— Тăрăр! Суд килет! — терĕ халăх сучĕн секретарĕ, 30-35 çулалла çитнĕ хĕрарăм.

Зала Илья Иванович Семенов судья, икĕ заседатель, адвокат кĕчĕç, сĕтел хушшине вырнаçса ларчĕç. Залри çынсем шăпланчĕç. Хăш-пĕрисем çеç хускалса илчĕç, ӳсĕркеленисем илтĕнчĕç.

— Ну-с, пуçлатпăр, — терĕ судья, папкине хăй умне хурса. Унтан вăл ăна уçрĕ те çиелти листисене алла илчĕ.

— Паян эпир вăрман хуçалăхĕн 1-мĕш лесничествинчи 8-мĕш обходри Михайлов Тимофей Михайлович леснике вĕлернĕ пирки ĕç пăхса тухатпăр. Айăпланакан Иванов, ят, хушамат, аçу ячĕ?

— Иванов Петр Иванович, — терĕ Петĕр кĕскен.

— Хăçан, ăçта çуралнă?

— Элĕк районĕнче, Хыркасси ялĕнче, 1933 çулта.

— Юлашки вăхăтра кам пулса, ăçта ĕçленĕ?

Петĕр калас темен çĕртен каланă пек ответлерĕ. Судья çавăн пекех тепĕр айăпланаканнине те çав ыйтусенех пачĕ. Вăл — Алексеев Григорий Алексеевич; 1936 çулта Вăтакас Хурамал ялĕнче çуралнă. Вăрман хуçалăхĕнчи рабочи. Халиччен судпа айăпланман. Ивановĕ вара икĕ хут та тĕрмере ларса тухнă.

Зала прокурор пырса кĕчĕ. Каярах юлнишĕн каçару ыйтрĕ. Унтан судья кĕскен ĕç мĕнле пулнине вуласа пачĕ, следстви докуменчĕсемпе паллаштарчĕ.

1961-мĕш çулхи сентябрĕн 9-мĕшĕнче 8-мĕш обходра Иванов Петр Ивановичпа Алексеев Григорий Алексеевич, çак обходра вăрман каснă çĕрте ĕçлекенскерсем, штабельтен касса хатĕрленĕ пĕренесене тиесе кайма тытăннă. Вĕсене Михайлов Тимофей Михайлович тытса чарнă. Ивановпа Алексеев, ӳсĕрскерсем, ăна рычакпа пуçран çапнă, унтан йывăр суранланнă леснике пуртă çивĕчĕшĕпе пуçран каснă, тискеррĕн вĕлернĕ. Ивановпа Алексеев вара, хăйсене айăпласран хăраса, лесник виллине çырмана, тăпра айне пытарнă, çулçăсемпе витсе хăварнă, — терĕ судья. — Михайлов виллине виççĕмĕш кун тин йытăпа шыраса тупнă. Айăпланакан Алексеев хăй айăпне йышăннă. Иванов вара ку ĕçе хăй хутшăнман тет. Айăпланакан Иванов, ĕç çапла пулнă-и?

— Çук, апла мар, — тавăрчĕ Петĕр текенни.

— Мĕнле апла мар? Леснике вĕлернĕ, ăна эсир пытарнă… Айăпа йышăнатăр-и?

— Вообщем… ĕçĕ çаплах пулнă пуль… Анчах эпĕ вĕлермен, айăпа йышăнмастăп!

— Айăпланакан Алексеев, эсир айăпа йышăнатăр-и?

Кĕркури текенни шурса кайнă, чирлĕ çын сăнлă. Хумханнипе аллисем те чĕтреççĕ унăн.

— Мĕн? Эпĕ-и? — терĕ вăл çухалса кайса. — Э-э… айăплă… Пĕтĕмпех мар… Эп… вĕлермен Тимафи пиччене… Тата… эп ĕçместĕп. Халиччен те ĕçмен… Ун чух та ӳсĕр пулман…

Прокурор сĕтеле пӳрнисемпе тăкăртаттарса илчĕ. Вăл хăйне сăмах пама ыйтрĕ.

— Юлташсем! Паян эпир çак икĕ çамрăка вĕсем ĕçпе чапа тухнă çынна, ĕç ветеранне, патшалăх вăрманне тата халăх пурлăхне тӳрĕ кăмăлпа сыхланă вăрман хуралçине Михайлов Тимофей Михайловича тискеррĕн вĕлернĕшĕн суд умне тăратрăмăр. Çак икĕ çамрăк, вăйпитти çынсем, нимĕн ĕçлемесĕр, çын вăйĕпе, пурлăхĕпе укçа туса, ĕçсе-çисе пурăнасшăн пулнă. Анчах вĕсене хуралçă çакна тума паман. Хăйĕн пурнăçне шеллемесĕр халăх пурлăхне упраса хăварма тăрăшнă, вăрăсене тӳрĕ çул çине тăма ӳкĕтленĕ. Илнĕ пĕренесене каялла вырăнне кайса хума хушнă. Анчах çак услапсем вăл каланине хăлхана чикмен. Вĕсем леснике çапса пăрахнă, çын сăн-сăпатне çухатнăскерсем, тискерленсе кайса, ăна пуртăпа касса вĕлернĕ. Ним айăпсăр, тӳрĕ кăмăллă çынна мĕнле чунлă çын çапла тума пултартăр!..

Залри халăх прокурор каланине тимлĕн итлерĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн