Электронлă вулавăш

Микулан ĕнтĕ кермен пек çурчĕ те, пĕтĕм кĕпĕрнене тĕлĕнтерекен чаплă урхамахĕсĕр пуçне ытти лашасем те, вĕсене пăхса тăма тата кил-терĕшĕнче ĕçлеме Наум, Марье, Уçка та пур. Анчах кусем тарçăсем мар-мĕн — Микулапа Анука революци ĕçĕнче пулăшакансем. Çын хушшине тухса çӳреме Микулан та, арăмĕн те çийĕ-пуçĕ пур.

Анук «арки вĕçне ылтăн укапа чĕнтĕрленĕ, шăтăкла тытса илемлетнĕ çутă кăвак пурçăн кĕпе тăхăнчĕ. Умне шурă пурçăн саппун çакрĕ. Ун аркине те ылтăн укапа чĕнтĕрленĕ, шăтăкла тытса илемлетнĕ. Пуçне сурпан сырчĕ. Çăлтăр пек пит-куçĕ татах çуталтăр тесшĕн-и тен, чи хаклă хушпуне тăхăнчĕ. Хушпу çинчен симĕс тĕрĕпе илемлетнĕ çӳçеллĕ кăвак пурçăн тутăр çыхрĕ. Таллер тенкисенчен турă мăй çыххи, ахахпа илемлетнĕ ылтăн хăлха унки çакнă. Уринче хулара илнĕ тĕттĕм симĕс буркипе çут калуш.

Микула çухавине тĕрленĕ кĕрен пурçăн кĕпе çинчен ярапаллă пурçăн пиçиххи çыхрĕ. Тройкă костюм кĕсйине ылтăн сехет чиксе, унăн ылтăн вăчăрине кăкăр сарлакăшĕпех тăсса çакрĕ. Икĕ шĕвĕр пӳрчинче икĕ хулăн ылтăн çĕрĕ. Уринче лакланă сăран атăпа калуш. Пуçĕнче каракуль çĕлĕк. Çийĕнче драп сăртарса çĕлетнĕ каракуль çухаллă пальто» (III кĕн., 144 стр.).

Хăй ушкăнĕнче тăракан çынсене хавхалантарма-ши, Микулапа Анук çине-çинех парнесем пама юратаççĕ.

— Хĕрĕм... Хаклă йăмăкăм, — тет Анук Прахăр хĕрне Натюша. — Микулапа хам ятран тата хамăрпа пĕрле кĕрешекен пур юлташсен ячĕпе те тав тăватăп!.. — Анук, галантерейă тавар сутакан пӳлĕме кĕрсе, икĕ пурçăн, икĕ кĕшемĕр тата батист тутăр илчĕ. Пир-авăр сутакан пӳлĕмре икшер кĕпелĕх пурçăнпа кĕшемĕр, хыс çĕлетме тата кĕрĕк сăрма чи чаплă пустав касса кантура таврăнчĕ…

— Натюш, савнă йăмăкăм… — хавхаланса чĕнчĕ вăл, — ку сана валли, мухтавлă ĕç тунăшăн парне пултăр, тыт!..

— Тавтапуç…

— Мĕн те пулин кирлĕ пулсан, вăтанса ан тăр. Кунта мĕн пуррине арчунти пекех шутла…» (III кĕн., 196–197 стр.).

Е ак тепĕр тĕслĕх. Микула хăйпе пĕр шухăшлă çынна, хăйĕн аслă приказчикне Муравьева, укçа тыттарать:

— Хаклă тус-йышсем… Сирĕн пурнăçри хаваслă та пархатарлă самантра эпир, арăмпа иксĕмĕр, сире кăштах парне пама тĕвтурăмăр… Акă тыт… Кунта пин тенкĕ...» (III кĕн., 330 стр.).

Микулана хăйĕн ултă çулхи ывăлне Ванюка йăпанма пианинă илсе пама та йывăрах мар. Ан тив, Миххан хăйĕн пĕчĕк хĕрĕ Клавье валли пур пулсан, мĕншĕн Микулан та илсе парас мар? Укçа çук мар. Çапах Микулана тем çитмест-ха. Михха патне хăнана пырса «юмахри майлах пуянлăхпа тĕл пулсан, Микула хăйĕннипе танлаштарчĕ те ирĕксĕрех кичемленчĕ» (III кĕн., 147 стр.).

Çĕр ĕçне тума вăл пăрахнă пулас. Ун çинчен асăнни виççĕмĕш кĕнекере тĕл пулмасть. Чăн та, Анук пир тĕртни çинчен пĕр-ик çĕрте асăнни пур. Суту-илӳ ĕçĕпе революци ĕçне хутăш туса пыни хресчен ĕçĕ валли вăхăт хăвармасть пулмалла. Ахаль те Микула эрнере пĕрре çеç киле таврăнать.

Çак пуян та рехетлĕ пурнăçпа пурăнса революци ĕçне çине тăрсах туса пыма — Михха каларĕш — «ельпох та» сайра пĕрин кăмăлĕ туртĕ, чăтăмĕ çитĕ. Макçăм кум пек, кавар тумалла вылянипе çитĕ ĕнтĕ, тейĕ те алне сулĕ. Тĕлĕнмелле пулин те, Микула çапах туса пырать. Вăл ялта революцилле организаци тунă, ун ĕретне чылай çынна хутшăнтарнă: Ваçли, Макçăм, Прахăр, Кĕтерук, Натюш, Муравьев, Микула ашшĕ Çтаппан, çамрăк Уçкапа Марье, Саначин, Наум т. ыт. те.

«Микула эрнере пĕр кун, вырсарникун, киле таврăнсан, Раççейри лару-тăру, рабочи класăн революцилле юхăмĕ çинчен» вĕрентет. «Вăрттăн саланнă революцилле листовкăсем, литературă вула-вула» парать. «Ленин вĕрентнисемпе паллаштарать». Муравьев хут пĕлменнисене хут вĕрентет. Революцилле листовкăсене чăвашла пичетлесе кăларма Микула Услон ялĕнче, ашшĕ киле кĕнĕ çуртра, вăрттăн ĕçлекен типографи уçнă. Унта акă чылай хушă ĕнтĕ икĕ çамрăк, Ильин наборщикпе юлташĕ, ĕçлеççĕ. «Вĕсем çĕрне-кунне пĕлмесĕр чăвашла та вырăсла листовкăсем пичетлеççĕ» (III кĕн., 214 стр.). Вăрманта, Кĕчеерте, вăрман хуралçи Ганният патĕнче, тӳре-шарапа патша влаçĕн сыхлавçисене — полиципе казаксене — хирĕç çапăçма хĕç-пăшал склачĕ хатĕрленĕ Микулан вăрттăн ĕçне çывăх юлташĕсем çеç пĕлеççĕ. Ыттисемшĕн вăл темĕнле куçа курăнман юмахла Кăйкăр ятлă çын пулса тăрать. «Кăйкăр хушнă! Кăйкăр сапла тума каланă!» — теççĕ вĕсем хăйсем хушшинче, пăшăлтатса. Анчах çав Кăйкăр пуян усламçă Микула пулнине сахал кам пĕлет. Микула çывăхĕнчи çынсем те пурте вăрттăн ятлă: Чĕкеç, Ăсан, Уйăп, Путене т. ыт те. Микула вăрттăнлăхĕ питĕ вăраха каять — пилĕк çула яхăн пырать. Çак пилĕк çул хушшинче вăл хăйĕн ĕçне çав тери сыхланса, шикленсе, тăшмансенчен хăраса тăвать. Тăшмансем ан пĕлччĕр тесе, вăл вĕсемпе пĕрле урăм-сурăм ĕçкĕсенче, чиркӳри чаплă молебенсенче пулать, туслă-тăванлă пулса каять. Революци валли кирлĕ тесе, вăл Михха хăти пулса тăрать. Михха сĕннипе хăйĕн ултă çулхи ывăлне Ванюка Миххан ултă çулхи хĕрĕ Клавьепе çураçма килĕшет.

«Микула çакна та манмарĕ: Михха сĕннине йышăнмасан, ăна пӳрт тулли хăнисем умĕнче хур кӳрĕн. Вăл куна нимпе те каçармĕ. Хальхи тус-йышлăха сӳнтерсе, каллех вилĕмле тăшмана тухĕ. Михха сĕнĕвĕпе килĕшсен, вăл тата çывăхрах тус-йышланĕ. Ку вара Микулан тӳре-шарасен умĕнчи чапне, шанăçлăхне тата çӳлĕрех хăпартĕ. Михха урлах пысăкрах вырăнти тӳре-шарасемпе, тен, кĕпĕрнатăрпа паллашма, вĕсен ĕçĕсене, кăмăл-шухăшĕсене пĕлме те май килĕ»… (III кĕн., 168 стр.).

Миххапа хăталлă пулма Анук (Чĕкеç революционеркă) та хирĕç мар иккен.

«Пытарма çук, Михха ачасене çураçма сĕнни Анук мăн кăмăллăхне питех килентерчĕ. Ун пек пуян çынпа хурăнташланнинчен пысăк хисеп мĕн пултăр? Ку вара Ануксен чапне татах çĕклĕччĕ, ывăлĕн ăраскалĕшĕн пысăк телейччĕ» (III кăн., 167 стр.).

— Енчен, — тет Михха Микулана, — иксĕмĕр ачасене çураçсан, çирĕм пин мар, çĕр пин паратăп! Аллă пинне ыранах килсе ил. Атя, пуянлăхна ӳстер те мана хуса çит!

— Хаваспах килĕшетĕп! — юлашкинчен татса хучĕ Микула.

Миххапа Микула тăванла ыталанса чуп турĕç» (III кĕн., 169 стр.).

Вырăс çыннисем ун пек ирсĕр ĕç çинчен пĕр сăмахпа, пат татса, — пресмыкательство теççĕ. Çапла пите кĕççе çĕленинчен, революцин таса тĕллевĕсемпе витĕнсе, пĕчĕк ачасен пуласлăхĕпе сутă тунинчен ирсĕрри мĕн пулма пултартăр? Çавна Ленин вĕрентни хыççăн каякан революционер тăвать иккен! Микула чăннипех, пĕр именсе тăмасăрах, çав 50 пине Михха аллинчен илет. Революци çĕнтерĕвĕшĕн пур мелсем те (çав шутра тăван ывăлне укçалла саклата хывни те) юрăхлă иккен. Ку ĕнтĕ большевиксен мар, иезуитсен «цель оправдывает средства» тенине пĕлтермест-и? Унтан та ытларах, Микулан ирсĕр ĕçне Кузнецов большевик та хурлани-туни курăнмасть. Кузнецов умĕнче хăйне чăна кăларса, Микула çапла калать:

— Сехметпе хурăнташланасси çинчен шухăшласан, хамăн та кăмăл пăтранать. Ирĕксĕртен килĕшме тиврĕ. Хирĕçсе ăна вилĕмле тăшман тăвас килмерĕ. Çураçнине революцин хумĕ хуратса тăкĕ. Тата аллă пин тенкĕ, чăн та, тĕккелемĕ. Эпир унпа усă курма пĕлĕпĕр» (III кĕн., 211 стр.), — тет. Кузнецов ыррине те, усаллине те каламасть. Килĕшет пулмалла.

Ытла кукăр-макăр çулпа, ăманла, тӳре-шарапа мул хуçисем умĕнче тăват уран тăрса, пымасть-ши Микула революци тĕллевĕсем патне? Ятарласа пуяна тухни, вăйлисем умĕнче ятарласа йăпăлтатни, ятарласа хăйĕн вăрттăнлăхне тăшмансенчен те, халăхран та пытарса усрани — темĕн, рабочи класăн революцилле парти çыннисене мар, народниксен каяшĕсене аса илтермест-ши? Тем пулсан та, романăн виççĕмĕш кĕнекинче кăтартса панă Микула сăнарĕ пролетари революционерĕн сăнарĕ мар. Ун сăнарĕпе Мранькка революционер-ленинец сăнарĕн тĕп паллисене пĕтĕмлетсе пама уйлани — йăнăш, историлле чăнлăха куç кĕретех хирĕçле пыракан япала, пролетарилле революционерсен ĕмĕр-ĕмĕр хисепе тивĕçлĕ ĕçĕ-хĕлĕпе сăнарĕсене профанацилени пулса тăрать.

Микулапа унăн юлташĕсен ĕçĕсем, тем пек апла шутлас килмесен те, чăн-чăн революцилле кĕрешĕве мар, ача вăййине аса илтереççĕ. Çитĕннĕ çынсем революци вăййине выляççĕ. Вуласа пынă чух çакнашкал шухăшран ниепле те хăтăлма çук.

Мĕншĕн романăн пĕрремĕшпе иккĕмĕш кĕнекисенчи вулакансем хапăлласа йышăннă Микулан сăнарĕ виççĕмĕш кĕнекере вĕсем мĕн кĕтнине, вĕсен ĕмĕтне тултараймарĕ? Эпир пурте Микулан ăс-тăнпа кăмăл пуянлăхĕн малаллахи ӳсĕмне, унăн революцилле ĕçĕ-хĕлĕн чăн-чăн илемне курасшăнччĕ. Писатель çавна реализмла йăмăх сăрсемпе сăнласа парасса кетнĕччĕ. Мранькка хăй те çав ырă ĕмĕте хирĕç пулман пулĕ. Анчах кĕнекери Микула сăнарĕ пĕтĕмпех урăхла пулса тухнă. Унăн тата ун ушкăнĕнчи çынсен ĕçĕсем пире тĕлĕнтереççĕ. тăтăшах сехĕрлентерсе чĕрене сӳ те яраççĕ, анчах чуна хумхантармаççĕ. Ăçтан килет-ши вăл? Чăнах та кĕнекере гериокăлла эпизодсемпе картинăсем сахал мар: Микула тăшмансен аллинчен чеен вĕçерĕннисем, Анук хăйĕн ăс-тăн çивĕчлĕхĕпе сăн-сăпат илемне пула тăшмансене ухмахла тăратса хăварнисем, Ваçли полиципе казаксене хирĕç харсăррăн та паттăррăн çапăçнисем, Кĕтерукăн хурлăхлă пурнăçĕпе кĕрешӳри хастарлăхĕ, трагедилле вилĕмĕ, Натюшăн хăюлăхĕ т. ыт. те. Героикă?! Тĕрĕс! Çапах та ăшăх героикă. Пурнăç чăнлăхĕпе, истори чăнлăхĕпе çителĕклĕ çыхăнтарман, персонажсен ăс-тăнĕпе чăн-чăн кăмăлĕнчен тухса тăман, автор вĕсене хăй хушса тутарнă героикă.

Герой халăх ĕçĕшĕн чун-чĕререн хумханни, ĕç çыннисен ĕмĕчĕсене пурнăçа кĕртессишĕн ăшне çунтарни — ăçта-ши вĕсем? Чăн та, çĕр çывăрмасăр унта-кунта — Атăлкассинчен Хусана, Хусантан Услона, Энĕшкассинчен Кăчеере — çӳренисем, çынсемпе тĕл пулнисем пур. Анчах çавсене герой чĕри витĕр сăрхăнтарса кăларни, ун кăмăлĕн хумханăвĕсемпе çыхăнтарни — çук. Çавăнпа унăн сăнарĕ ăшăхланса каять.

Микула çывăх юлташĕсемпе чунне уçса калаçнине те, халăхпа кăмăллăн халапланине те эпир курсах каймастпăр. Вăл хушать çеç. Вăл, пророк пек, вĕрентет çеç. Халăхпа тĕл пулнă чухне ораторла кăна калаçать. Микулан ытти юлташĕсем те халăх çинче çавăн евĕрлех калаçаççĕ. Ку вара, пĕр енчен, хурланмалла, тепĕр енчен кулăшларах та пулса тухать. Кĕтерук тырă выракан хут пĕлмен хĕрарăмсем умĕнче вĕсемшĕн ăнланма йывăр сăмахсемпе хăпартланса, хăлаçланса калаçни; Ваçли, унччен ниçтах та халăх çинче сăмах тухса каламанскер, судра хăйне хăй пит хăюллă тыткалани, ваккатсенчен кая мар ăста сăмах калама пултарни вулакансене ирĕксĕрех иккĕлентерет. Хăйсене хăйсем аплах тытма пултарнă-ши вĕсем? Чăваш хĕрарăмĕн сăпайлăхĕ камшăн паллă мар. Шухăшĕ Кĕтерукăн, тен, çавах пулнă. Каласса вăл вара ансатрах каланă ĕнтĕ. Ваçли те çавнашкалах пулĕ. Кĕтерукшăн та, Ваçлишĕн те кунта вĕсем хăйсем мар, автор хăй сăмах тытни уççăнах курăнать. Апла тунин-туманнин вырăнлăхĕ çинчен Ф. Энгельс çапла каланă пулнă: «Чем больше скрыты взгляды автора, тем это лучше для произведения искусства».

Микулан чунĕ уçăлмасть мар. Хăçан? Миххапа Лукарьен хĕрачи Клавье унăн тăван хĕрĕ пулнине Анукпа ял-йышĕ пĕлессинчен сехĕрленнĕ чухне, Михха пуянлăхне ăмсаннă чухне, хăйĕн арăмĕн илемĕпе тата ывăлĕн пултарулăхĕпе, кӳршĕ-аршăна пĕчĕк ырлăхсем кӳнипе киленнĕ чухне.

Арăмĕнчен хăй çылăхне пытарса хăварни вара, хăй савăшĕн вăрттăнлăхне пĕлекен Маврана Лукарье хушнипе Хĕлип вĕлерсе шыва путарни çинчен хыпар илтни вара унăн чĕрине нимĕн чухлĕ те хумхатмасть. Юрать, тейĕпĕр, халăх кĕрешĕвĕн интересĕсемшĕн вĕлерме те, тăшмана улталама та тивнĕ, тепĕр чухне кирлĕ те пулнă. Анчах çывăхран та çывăх çынна улталани, хăйĕн вăрттăн пурнăçĕн тӳнтерлĕшĕсемпе айăпĕсене унтан пытарса хăварни, вĕсемшĕн нимĕн чухлĕ те ӳкĕнменни революционер моралĕпе ниепле те çыхăнса тăмаççĕ. Вăл — хăйĕн «ырă», тутă, канăçлă пурнăçĕ пăсăласран ялан хăраса пурăнакан мещенĕн моралĕ. Мещенле «телейпе» киленме пăхни Çтаппанпа Матĕрнен ырă-тату пурнăçне савса кăтартнинче те, Микулапа Анука пуян ĕçкĕсем тăрăх çӳретнинче те сисĕнет.

Çапла вара, автор Микулана пуян усламçă туса лартни ирĕксĕрех ăна, чăн-чăн революционер пулма палăртнă çынна, пуян çын рольнех выляттарма хистет. Революци ĕçĕнчен вара, революционер ятне ярас мар тенĕрен, ĕçкĕ-çикĕсенчен, чиркӳ уявĕсемпе суту-илӳ ĕçĕсенчен пушă вăхăтра сăмах çӳретни кăна тăрса юлать. Ахаль мар ĕнтĕ ăна ĕç çыннисем ютшăнса йышăнаççĕ. «Çынсем тĕлĕнчĕç çеç мар, сехĕрленчĕç те. Ан тив. Микула кăмăллă, чухăнсене тавар та кĕтмелле паркалать те, кунта мĕн ĕç унăн? Тата вăл, эрнипех пасарсене суту-илӳ тума тухаканскер, паян мĕн шыраса çӳрет? Полицейскисемпе кавар туса тыттарма мар-и?» (III кĕн., 230 стр.).

Халăхран çулĕ-çулĕпе татăлса пурăннă, хăй усламçине кура, ытларах тӳре-шарасемпе те мул хуçисемпе хутшăнса пурăнма тивнĕ çынна урăхла мĕнле кĕтсе илĕн тата? Вулакансем иккĕмĕш кĕнекере Микулара калчалана пуçланă кĕрешӳçĕ-этемĕн сăнарне кура хавасланса кайнăччĕ. Акă эпир малалла унăн ĕçĕ ешерсе пынине, кĕрешӳре Микула хай ӳссе кайнине курăпăр тесе ĕмĕтленнĕччĕ. Ĕмĕтленни харама кайнăн туйăнать. Шавĕ нумай, ӳсĕмĕ çук…

Микулана ятарласах пуян усламçă туса хуни, автор шухăшĕпе, сюжет аталанăвĕшĕн, тен, юрăхлă пулнă пулĕ те, пурнăç чăнлăхĕпе пĕр ларман япала-çке-ха вăл. Истори те чăваш çĕршывĕнче унашкал метаморфозăсем пулни çинчен асăнсах каймасть. Ĕçливанпа Ехрем хуçа ывăлĕсем либерал вăййине выляман мар, анчах вĕсенчен нихăшех те революционер пулса тăман. Пĕр Микула евĕрлĕ çын пуçарнипех пĕтĕм кĕпĕрне хусканса кайнине те историре пулнă тесе çирĕплетсе калама пултараймастпăр.

Михха тата ун «тус-йышĕн» сăнарĕсенче пĕтĕм пусмăр тĕнчин ирсĕрлĕхĕпе тискерлĕхĕ пĕтĕçсе тăраççĕ. Михха ӳсĕмĕн çулĕ — халăх юнĕпе те тарĕпе пĕвеннĕ çул. Ним намăс-симĕсне пĕлмесĕр улталани, вăрттăн та, кĕретлетсе те çынсене çаратни, хурах пусни, вĕлерни, алхасса-иртĕхсе пурăнни Миххана чăннипех те пĕтĕм ял-йыш, пĕтĕм ĕç халăхĕ чун-чĕререн курайман тăшман туса хурать. Энĕшкасси пуянĕнчен пуçласа Атăл тăрăхĕнчи чаплă хуçана çитиччен Михха темĕн тĕрлĕ, çĕр чăтайми ирсĕрлĕхпе тискерлĕх те тума ĕлкĕрет. Çтаппанăнне икĕ хутчен лашине вăрлаттарать, ĕнесĕр, хуралтăсăр, çĕрсĕр тăратса хăварать, ывăлне ялтан тухса кайма ирĕксĕрлет, кинне пусмăрлама, халăх умĕнче намăс кăтартма хура шухăш тытать. Ял-йышĕн çĕрĕсене парăм-сарăмшăн тытса илет, çĕрсĕр тăрса юлнă çынсене хăйĕн тарçисем туса хурать, ялпа яла хирĕçтерсе халăх çĕрне çавăрса илет, бурлаксене кунне-çĕрне пĕлмесĕр ĕçлеттерсе кӳпĕнсе пырать, улпута вĕлерсе унăн именийĕн хуçийĕ пулса тăрать. Сĕмсĕр сыснана тухнă пуяншăн çын чысĕ, хисепĕ, сăпайлăхĕ ниме те тăмасть. Вăл пурне те укçапа виçет.

Ял пуçĕсенчен, старăстăсемпе старшинасенчен, стражниксемпе уретниксенчен пуçласа, стăнавая, земски начальнике, исправнике çитиччен — пурте Михха тарçисем пулса тăраççĕ. Кĕпĕрнатăрĕ те пулин унпа туслă. Кĕскен каласан, пурте унăн тавра кускаласа çӳреççĕ, ăна юрасшăн тăрăшаççĕ, унăн ӳпкевĕнчен хăраса тăраççĕ. Вăрă-хурахсем уншăн ĕçлеççĕ, Лаврский йышши ваккатсем унăн пуянлăхне ӳстерме тăрăшаççĕ, полиципе казаксем унăн ĕçне ĕçлеме халăха хĕçпе те пăшалпа юнаса, ирĕксĕрлесе хăвалаççĕ. Михха тавра пĕтĕм тĕнче çавăрăнса тăрать. Вăл патшапа турă хăраххиех пулса тухать.

Миххана çапла сăнласа панин реализмла тĕшши пур ĕнтĕ. Анчах кунта та авторăн виçе туйăмĕ çитсех каймасть. Михха ирĕкне стăнавайĕпе исправникĕ Марлин, кĕпĕрнатăрĕ те пăхăнса тăни — кама ĕнентерме пултарĕ?

«Пĕтĕм инкек Михха пирки иккен. Пĕтĕм Раççейшĕн хăрушă самантра пĕр хуçана хӳтĕлесе çакнашкал пăлхав кăларма кирлĕччĕ-и? Çук. Куншăн аслă патша каçармĕ. Йăнăша юсама васкамалла»… — тет, айванла, кĕпĕрнатăр (III кĕн., 564 стр).