Хĕвеллĕ çумăр
Нина ăна шурă пуç тутăрĕпе пăчăртаса çыхнă кăшман вăрлăхне тыттарчĕ. Хĕр темерĕн, «сых ятне» вăл пур ĕçе те пултаруллă тăвать. Çапла, ара, çапла, хăй акакан кирек хăш вăрлăха та Нина чи малтан хăй шăтарса тĕреслесе пăхать, çак кăшман вăрлăхне çеç тĕрĕслеме ĕлкĕреймен.
Шангин шур тутăр çыххине салтрĕ те вăрлăха ывăçласа илчĕ. Сеялка ещĕкĕнчипе пĕр евĕрлех. Пушăнка вăрлăх. Кăшт пăнтăх шăрши те кĕнĕ пек туйăнать. Микулай шухăша кайрĕ. «Мĕн тумалла?» Ĕçе ырана хăварма юрамасть. Кашни сехет хаклă.
— Акă мĕн, Нина, — терĕ практикант, — пире вуçех шăтман вăрлăх парас çук-ха. Вăрлăх хучĕсем йĕркеллех. Эпир акмалли нормăна кăшт ӳстерĕпĕр.
— Эпĕ те çапла шутланăччĕ, Николай Степанович, — васкамасăр хушса хучĕ хĕр, — эсир килессе çеç кĕтрĕм. Унччен яла чупса пырас тесеттĕм. Сире тупаймасан, председательпе сăмахласа пăхасшăнччĕ.
Нина, тем ытлашши сăмах персе ямарăм-ши тесе, сасартăк именсе ӳкрĕ, энĕс улма пек хĕрелсе кайрĕ, кăн-кăвак куçĕсене пĕрре Микулай çинелле çĕклерĕ, тепре аяккалла тартрĕ. Паллах, каччă çакна асăрхамăсăр юлмарĕ. «Нивушлĕ?!.. — шухăшларĕ вăл хăй ăссĕн. — Çук, çук, хĕрĕн кăмăлне кăлăхах хускатма кирлĕ мар. Унпала ĕç çинчен кăна калаçмалла».
Вĕсем кăшман акмалли машинăна çĕнĕ, пысăкрах норма çине куçарса лартрĕç. Ансат ĕç мар. Сеялка кустăрмисене иккĕшне те çĕклемелле, аяла, вăрлăх аннă тĕле, шăналăк сармалла. Анчах хирте шăналăк ăçтан тупăн-ха. Виçе те çук. Вĕсем пушă михĕсем сарчĕç. Унтан сеялка кустăрмине миçе хут çавăрсан, вăл миçе метр кайнине, çав хушăра мĕн чухлĕ вăрлăх аннине шутларĕç, вара гектар пуçне миçе пин пĕрчĕ вăрлăх акăнассине хисеплесе кăларчĕç. Сахалтан та 200 пин пĕрчĕ акăнмалла...
Пĕрле ĕçленĕ хушăра Микулай курчĕ: Нина аллинче пур япала та выляса кăна тăрать. Пур ĕçе те вăл питĕ ансат, питĕ çăмăл тăвать. Ăсĕ те пур унăн. Ара, вăрлăх пирки мĕн тумаллине хăех тавçăрса илнĕ-çке-ха. Халь акă, сеялкăна çĕнĕ норма çине куçарнă май, ăсра тем тĕрлĕ цифрăсем çавăрттарса шутлама тиврĕ. Нина вĕсене ним мар шутлать: самантрах хушать, кăларать, хутлать, пайлать. Тепĕр чух ун хыççăн Микулай ĕлкĕрсе те пыраймасть. Çав вăхăтрах Нина сăнĕ пĕр хĕрелет, пĕр тĕксĕмленет, хăй шӳт туса илме те манмасть.
— Ну, агроном юлташ, — йăлл та йăлл кулкаларĕ хĕр, сеялкăна майласа лартсан, — сахăр кăшманĕ питĕ пылак пулать ĕнтĕ. Мĕн чухлĕ тăрăшрăмăр!.. Хĕвел те кĕçех кăнтăрлана çитет.
— Ан та кала, Нина, — килĕшрĕ Микулай, сарлака, çутă çамкине алă тӳрчĕпе сăтăркаласа. — Тар тухичченех тăрмашрăмăр. Анчах тарпа шăварнă кăшман йӳçĕ ан пултăрччĕ...
...Унтанпа икĕ çул иртрĕ. Ĕнтĕ Микулай та паян студент-практикант мар, диплом илнĕ агроном. Çамрăк специалист. Виçĕмçулхине аса илнĕ май, вăл «Маяк» колхоза хăвăртрах çитме васкать. Епле-ши унта Нина? Микулай хăй çыру çыраймарĕ, хĕрĕн çырăвĕсемпе сăн-ӳкерчĕкне илсен те хирĕç хыпар параймарĕ. Капла ĕнтĕ хĕртен каçару ыйтма тивет. Тен, каçарĕ?!.. Хĕр чĕри чурăс пулакан марччĕ. Халĕ шăпах сахăр кăшманĕ акмалли вăхăт. Тен, Нинăна ĕçре пĕр-пĕр пулăшу кирлĕ?!. Рехетлĕхе тата ун валли паха кучченеç пур: Иван Андреевич Чумайкин доцент парса янă кăшман вăрлăхĕ. Çĕнĕ сорт! Нина ĕçлекен пусăра пĕр-пĕр кĕтес тупса, çав вăрлăха кăçалах акса хăвармалла.
Çакăн пек кăмăл-туйăмпă пырса кĕчĕ Николай Степанович Шангин агроном Çавал тăрăхĕнчи «Маяк» колхоза. Ĕнтĕ хĕвел каçалла туртăннăччĕ. Хайхи виçĕмçулхи пекех... Асран кайми виçĕмçулхи...
Пĕрре пулса курнă ял тахăш енчен сана тăван ял пек туйăнать. Кăкăрта темĕнле ăшă хум хускалса çĕкленет. Çакăнта ĕнтĕ Микулайăн пурнăç çулĕ, унăн чăн-чăн биографийĕ пуçланмалла. Çавал тăрăхĕнчи çак лăпкă кĕтесе вăл чĕри йыхăрнипе, чунĕ туртнипе килчĕ. Тĕрĕсех çав: ăçталла чун туртать, ура та унталлах утать. Ут, Микулай, малаллах ут! Малалла утаканăн — телейĕ умра, çывăрса выртаканăн — инкекĕ çумра.
4
Малтанхи самантра чунĕ тепле кăсăкланчĕ пулин те, Микулай колхоза çитнĕ кунах Нина çинчен ыйтса пĕлме хăяймарĕ. Çынсем тата тем шутлама пултарĕç. «Ай-уй, пирĕн агроном! — тейĕç. — Пуçĕнче ĕç шухăшĕ мар, хĕр шухăшĕ кăна... Ши те ши çил шăхăрăть...»
Правлени çурчĕн крыльци умĕнче пилĕк-ултă çын тем халапланса тăратчĕ. Унашкал халапçă-чĕлĕмçĕсене кашни ялтах курма пулать. Кусем хайхи яла-пăла — ямшăкра, кахал-хантар — кантурта тенисем. Вĕсенчен Микулай никама та паллаймарĕ, çапах халăхри йăлапа пурне те сывлăх сунчĕ. Хăйне вара лешсем тӳрех палларĕç пулас, ютшăннине пĕртте кăтартмарĕç. Микулай председатель пирки ыйтсан, чĕлĕмçĕсем питĕ вашават ăнлантарма тытăнчĕç.
— Александр Васильевич фермăра, — терĕç вĕсем. — Унта «елка» лартаççĕ... Ара, леш ĕне сумалли...
Тахăшĕ шӳтлеме те хăтланчĕ.
— Эпир «елка» лартнă хушăра çынсем тахçанах «карусельпе» ярăнаççĕ.
Микулай хирĕç чĕнмерĕ. Вăл рюкзакĕпе плащне правлени çуртне кĕртсе хучĕ те ĕне ферми патнелле васкарĕ. «Нинăна тĕл пулсанччĕ!..» Анчах Микулай хăй шухăшĕнчен хăех именчĕ. Председатель, авă, ĕç пирки лăш курмасăр ăшталанса çӳрет. Эсĕ пур... çаплах хăвăннипе суйланатăн. Намăс мар-и?!.
Кирпĕчрен купаласа лартнă пысăк ĕне витин пĕр пуçĕнче сасăсем илтĕнеççĕ. Тимĕр чанклатать, мотор улать, таçтан сывлăш чашкăрса тухать. Ахăртнех, вакуум аппаратне тĕрĕслеççĕ.
Хĕвел çинчен тӳрех витене кĕнипе Микулай малтан никама та уйăрса илеймерĕ. Куç тула юлать, теççĕ кун пек чух. Унччен те пулмарĕ, Микулай умне çутă пӳ-силлĕ, сарлака сăн-питлĕ çын пырса тăчĕ.
— Чиперех çитрĕн-и, Николай Степанович?
— Чиперех... Ха, эсĕ-çке ку, Александр Васильевич! — чунтанах савăнчĕ Микулай, председателе палласа илсе. — Куçпуç сапаланчĕ те, никама та курмастăп.
— Атя, уçă сывлăша, тулалла тухар-ха, — председатель Микулая хулĕнчен çавăтрĕ. — Кунта шăв-шав... Ан тив, ĕçлеччĕр...
Витерен тухсан, вĕсем Çавал хĕрринелле утрĕç. Сăмах чĕнмесĕр, меллĕн, вăраххăн. Унтан чарăнчĕç те пĕрне-пĕри куçран тинкерсе пăхрĕç.
Александр Васильевич Сармаев виçĕмçултанпа ытлашши улшăнман темелле. Çапах та ӳчĕ-пĕвĕ татах кăшт хулăнланнă, сăнĕ-пичĕ тăртаннă, тĕксĕм куçĕсем шаларах путса кенĕ. Тăнлавĕсенче кĕмĕл çӳç пĕрчисем чылай хушăннă. Утасса вăл лӳппертерех утать, мăранрах çаврăнкалать. Кăмăлĕ вара, яланхи пекех, лăпкă, тикĕс.
— Аван, питĕ аван, Николай Степанович, — терĕ председатель, çамрăк агронома хулпуççинчен лăпкаса. — Эсĕ килессине пире Шупашкартанах пĕлтерчĕç. Савăнтăмăр. Палланă çын-çке-ха. Пĕрле ĕçлесе курнă çын. Анчах мĕншĕн телеграмма çаптармарăн? Илме машина янă пулăттăмăр. Епле çитрĕн? Япалусем ăçта?
— Мĕн япали студентăн! — тĕм-хура куçне вылятса, аллине сулчĕ Микулай. — Рюкзак та плащ. Районтан çуран килтĕм. Машина пурччĕ, хам кĕтес темерĕм. Çуран утас килчĕ. Утрăм, куртăм, сăнарăм, шухăшларăм.
Институт хыççăн манăн пĕр уйăх канмалла-ха. Халь паллашмалăх тенĕ пек кăна...
— Ха, паллашмалăх... Каларĕ те... — тăрăхланăн кулкаласа илчĕ Александр Васильевич. — Эсĕ пирĕн колхоза пĕлместĕн имĕш. Канмалла тесен, тархасшăн, эпир хирĕç мар. Саккунлă япала. Ăçта канасшăн-ха?
— Тăван яла кайса килесшĕн.
— Машинăпах леçĕпĕр. Халь атя хам патăма. Апатланăпăр. Авă, тахçанах кăнтăрла иртнĕ ĕнтĕ.
— Чăрмантарса çӳрес мар пуль, Александр Васильевич?
— Хэ-эй, мĕн чăрмавĕ унта?..
Апатланнă хушăра вĕсем нумайччен халапланчĕç. Председатель, сăмах-юмах майăн, пĕр япала пирки темиçе хут та систерчĕ. Тырпул пухса кĕртмелли ĕç планĕ тумалла. Халех, çак кунсенчех. Планне районтан питĕ ыйтаççĕ. Пăркăчласах. Капла хайхи Микулай иккĕленме тытăнчĕ: каймалла-ши тăван яла, каймалла мар-ши? Çук, çук, атте-аннене çитсе курмаллах. Канасси тарам, пĕр-икĕ кунлăха та пулин кайса килмеллех.
Хваттере Микулай, виçĕмçулхи пекех, Вăтакасри пĕччен пурăнакан Кĕтерук кинеми патне вырнаçрĕ. Кĕтерук кинемин упăшкипе ывăлĕ вăрçăра пуç хунă. Хăй вăл утмăлтан иртнĕ ĕнтĕ. Анчах килте тунсăх тесе, куллен ĕçе тухмасăр тӳсеймест. Халь вара вăл Микулая чунтанах савăнса кĕтсе илчĕ. Тăван ывăлне кĕтсе илнĕ пек. Тата виçĕмçул, практика вăхăтĕнче, Микулай Кĕтерук кинеми патĕнче пурăннă май, колхоз унăн пӳртне те питĕ лайăх юсаса панăчче. Пӳрт тăррине çĕнĕрен хăма витнĕччĕ, чалăша пуçланă крыльцине тӳрлетнĕччĕ.
— Ах, ывăлăм, — терĕ Кĕтерук кинеми, хĕпĕртенипе пăчăртанса килнĕ куççульне чараймасăр, — çаврăнса çитрĕн-ха эппин, çаврăнса çитрĕн! Турри те мана тăнчах пĕччен хăвармарĕ курăнать. Ырă çынна ман килĕм патнеллех çул кăтартрĕ. Ах, ывăлăм, мĕн апат хатĕрлем-ши? Апатланнă тетĕн-и? Апла, Микулай ывăлăм, ак çакăнта, пăлтăрта выртса кан. Вăрăм çул килсе ывăнтăн пуль, ачам.
Пĕркеленнĕ сăн-питлĕ кинеми ăшталанса кăна çӳрет. Микулай ăна чунтанах тав тăвать. Анчах унăн чĕри пурпĕр вырăнта мар... Ăшĕ вăркать. Çавна сиснĕ пекех, Кĕтерук кинеми Микулая е уçă турăх, е килти сăра сĕнсе пăхать.
— Ывăлăмпа старикĕме асăнмалăх тунăччĕ, — тет вăл, куçне-пуçне шурă тутăр вĕçĕпе шăлкаласа. — Иккĕшин те вилнĕ хучĕсем çак вăхăталла килнĕччĕ. Ывăлăн пĕр çул маларах, ашшĕн шăпах вăрçă пĕтеспе. Ним тума аптранипе çулленех пĕрер чӳлмек сăра лартатăп. Старикпе ывăлăма асăнса. Ĕçекенĕ çук-ха та. Районтан килеççĕ-и, мĕн-и... каç выртаççĕ, вĕсене хăналатăп. Апла та пулин чуна лăплантаратăп.
Микулай туртăшса тăмарĕ. Кинеми сана ывăлăм тесе чĕнет пулсан, епле пĕрер курка тытса кăмăл тумăн-ха?!. Ахаллĕн ватă çынна ĕмĕрлĕхе кӳрентерме пулать.
Савăннипе куç умĕнчех çамрăкланнă Кĕтерук кинеми йăпăр-япăр пуçтарăнчĕ те нӳхрепрен пĕр кăкшăм сăра ăсса килчĕ. Туххăмрах хуран çакса ăшăтрĕ.
— Кил-ха, ывăлăм, сыпса пар, — терĕ вăл, Микулая курка тыттарса. — Çул çинчен пăсмĕ.
Эх, анне сăри! Çурри таран шурă кăпăк. Хăйма тейĕн. Пăхсан — куçа çемçе, ĕçсен — чуна çемçе.
— Тав сана, Кĕтерук кинеми, — Микулай куркана тĕппипех шаклаттарчĕ.
— Сывлăха пултăр, ывăлăм. Сыпни сыппа кайтăр. Çав кунах Микулай хире тухса кайрĕ. «Маяк» колхоз тăватă яла пĕрлештерсе тăрать. Кашни ялта пĕрер бригада. Ирхи тырăсене акса пĕтернĕччĕ ĕнтĕ. Пĕрремĕш бригадăра — кантăр, иккĕмĕшĕнче — сахăр кăшмаманĕ акатчĕç, виççĕмĕшĕпе тăваттăмĕшĕ çĕрулми лартса пĕтерме васкатчĕç. Çынсем Микулая манман иккен. Пур çĕрте те ăна кăмăллă кĕтсе илеççĕ. Анчах иккĕмĕш бригада пуссине çитсе курнă хыççăн Микулай сасартăк шухăша кайрĕ. Унта, виçĕмçулхи пекех, сахăр кăшманĕ акаççĕ. Йăлтах виçĕмçулхи... «Беларусь» трактора çеç Нина вырăнне палламан йĕкĕт тытса пырать. Ăçта-ши Нина? Тен, вăл каçхи сменăра ĕçленĕ?! Микулай çынсенчен ыйтса пĕлме именчĕ. Канăçсăр шухăш вара ун чĕрине каçченех кăшласа çӳрерĕ. Епле-ха Иван Андреевич парса янă вăрлăх? Ăна хăш кĕтесе акмалла?..
Каçхине правленире Микулай колхоз председательне тепĕр хут тĕл пулчĕ. Агроном хай паян хирте мĕн курни-илтнине каласа кăтартрĕ. Вăл хытă ĕшеннине Александр Васильевич тӳрех сисрĕ, çавăнпа ăна вăрах тытса тăмарĕ.
— Атя, кайса кан, — терĕ.
Микулай хваттере таврăнсан, Кĕтерук кинеми ăна ăшă сĕт ĕçтерчĕ. Ăшă сĕт!.. Мĕн тери ырă, мĕн тери сиплĕ вăл. Чуна ăшăтать. Анчах кун каçиччен тепле ывăннă пулин те, Микулай выртнă-выртманах çывăрса каяймарĕ. Унăн пуçне канăçсăр шухăшсем сырса илчĕç. Шухăшсем... Малтан вĕсем Çавал çинчи çăмăл тĕтре пек кăна явăнкалатчĕç, кайран, вăйланнăçем вăйланса пырса, хăватлă Атăл хумĕ евĕр капланса çĕкленчĕç.
Этемĕн ырă кăмăлне мĕнпе виçме пулать-ши? Акă Кĕтерук кинеми. Вăхăт-вăхăт Микулайшăн вăл тăван амăшĕнчен те çывăхрах пек туйăнать. Пăлтăра ун валли мамăк тӳшек, тап-таса çивитти сарчĕ, витĕнме мамăк утиял пачĕ. Кинеми ăна нумай вĕреннĕ, пысăк çын тесе хисеплет. Çавăн пек колхоз председателĕ Сармаев та унран ĕçре пулăшу кĕтет. Пурте шанаççĕ ăна. Вăл пур, ĕç çинчен шухăшлас вырăнне çул тăршшĕпе «юрату сĕрĕмĕпе» минрешсе килчĕ. Çынсем ун пуçĕнчи асар-писере чухлас пулсан мĕн калĕччĕç-ши? Намăс!.. «Маяк» колхюза та вăл, чăннипе, пĕр «чун тĕпренчĕкне» пула килнĕ. Çавăнпа Микулай тепĕр чух хăйĕнчен хăй именет.
Çук, çук, агроном унашкал пулмалла мар! Вĕреннĕ чухне Микулай ĕç çинчен ытларах ĕмĕтленетчĕ. Акă вĕренсе тухăп та çанă тавăрсах çĕре çĕнетме, сăнавсем тума тытăнăп, тетчĕ. Агроном! Вăл — çĕр хуçи, çĕр тухтăрĕ. Анчах унăн çĕр çинчен кăна шухăшламалла-ши? Унăн, Чумайкин доцент калашле, халăха çăкăр çитермелле. Çăкăр кăна-ши? Выльăх-чĕрлĕхĕ те агроном куçĕнченех тилмĕрсе пăхать. Выльăх-чĕрлĕхе апат-çимĕç ытларах туса пар. Вара халăхăл та сĕтел çинче сĕт-çу, аш-пăш ытларах пулĕ. Апла çынсен шăпи, вĕсем тутă пуласси агрономран нумай килет.
Институтра чухне Николай Шангин вĕренӳ программинче кăтартнă материалпа çырлахман. Вăл Тимирязев, Мичурин, Прянишников кĕнекисене каç-каç ыйха мансах вуланă. Раççейре çĕрĕç ăслăлăхĕ епле аталаннине тĕпчесе пырса, вăл Ломоносов таранах çитнĕ.
Çĕлен шуса тухайми сĕрĕшсе ӳсекен тырпулшăн этем паянтан çеç тăрăшма тытăнман-çке-ха. Пĕрре, çапла институт библиотекинче чаваланнă май, Микулай аллине тĕлĕнмелле кĕнеке лекнĕччĕ. Çав кĕнекере М. Ломоносовăн «Санкт-Петербургские ведомости» хаçатра 1764 çулхи февралĕн 7-мĕшĕнче — асту, икçĕр çул ĕлĕкрех! — тухнă статйине илсе кăтартнă. Аслă вырăс ученăйĕ унта пĕр сад ăсти çинчен çырать. Леш сад ăсти, сăнамалăх тенĕ пек, тулăпа ыраш та акса ӳстернĕ. Акиччен ыраш вăрлăхне вăл известь шĕвекĕпе тата тислĕк шĕвекĕпе шӳтернĕ. Çавăн пек имлесе акнă кашни пĕрчĕрен 17-шер туна хунавланса ӳснĕ, урăхла каласан, пĕр пĕрчĕрен 2 923 пĕрчĕ тухнă.
Чăвашсем: «Пĕр пĕрчĕрен пин пĕрчĕ пул!» — тесе юрлаççĕ. Пин пĕрчĕ мар, ĕçе лайăхрах тимлесен, икĕ пин пĕрчĕ те тухать иккен.
Вырăс ученăйĕ икĕ çĕр çул ĕлĕкрех пулнă ĕçсем çинчен çырнă. Унтанпа этем ăсĕ нумай малалла кайнă ĕнтĕ. Шангин агроном колхозра сăнавсем тума хăй валли расна делянкăсем кастарса илĕ-ха. Агрохими лабораторййĕ уçĕ. Ыттисем халиччен шыраса тупнă меслетсемпе кăна çырлахса лармĕ. Хăй шырĕ, хăй тупĕ, çĕрĕç ăслăлăхĕнче çĕнĕ çул-йĕр хывĕ. Çĕнĕ йышши ӳсентăрансем, çĕнĕ гибридсем, çĕнĕ сортсем артакласа ӳстерĕ. Çĕнĕрен çĕнни... Унсăрăн мĕн пурăнни!
Пурнăç пуçламăшĕ.... Çакăнтан тытăнмалла та ĕнтĕ ĕçе. Варана хăвармалла мар. Варана хăварсан — вараланать, теççĕ.
Нумайччен шухăшларĕ Микулай, алăк хушăкĕнчен кăвак çутă ӳкичченех çывăрса каяймарĕ. Çапах. та чи пысăк шухăшсем хушшинче унăн чĕрине тăтăшах пĕр шухăш киле-киле хĕсет: ăçта-ши Нина?
5
Ирхине кăшт-кашт апат çырткаласан, Микулай колхоз правленине кайма тухрĕ. Кĕтерук кинеми ăна хытах ӳпкелешсе ăсатрĕ:
— Асту, ачам, апат тиркекен ут акаран юлать, теççĕ.
— Тиркесе мар, Кĕтерук кинеми. Тем, ирех анмарĕ-ха...
Урамран Микулай каялла çаврăнса пăхрĕ. Кантăкра ватă кинемин пĕркеленнĕ пичĕ, пуçĕнчи шурă тутăрĕ курăнса юлчĕ. «Мăнтарăн амăшĕ, çирĕм çул иртсен те, вăрçăра пĕтнĕ ывăлне манаймасть...»
Çанталăк паян — чăн-чăн çуллахи — уяр, тӳлек, ăшă. Таçтан çĕмĕрт çеçки шăрши кĕрет. Микулай, кĕçĕр лайăххăн çывăраймарĕ пулин те, хăйне çăмăл туять. Акă вăл пĕрремĕш ир колхозра. Ĕнерхи кун шутра çук. Ĕнер ĕшеннĕ, пăлханнă, кирлĕ-кирлĕ мар шухăшпа пуçа çавăрнă. Паян унăн кăкăрĕнче темĕнле питĕ çепĕç юрă ăшăнса çĕкленет. Мĕнле юрă иккенне вăл-хăй те уçăмлăн пĕлеймест, кĕввине çеç майĕпен ĕнеркелесе пырать.
Шухăшсем
What if your website chuvash...
Did you know that your website ch...
Прочитал от и до...
Your website, chuvash...
What if your website chuvash...
Your website, chuvash...
Elegir el mejor financiamiento inmediato...
Are you making the most of the potential...
What if your website chuvash...
Чăн чăнах та, сатира туйăмĕ Л...