Кăра çилсем. Виççĕмĕш кĕнеке
— Вăл нимле элек те сармасть, чипер Анăхвисĕн ашшĕ-амăшĕ çинчен кăна каласа парать, — Чинукăн тачка ӳт купи çине пăхас та килмерĕ, çӳçĕнчен тытса тăлпалас пек çилĕ килчĕ. Аллинчи Анăхвис çывăрса кайсан, ăна карçинкка тĕпне михĕ сарса çывратма пĕшкĕнсен, сак айĕнче хытă урайĕнче икĕ ача выртнине курах кайрĕ. Шăннă шăла пулă пек выртаççĕ мĕскĕнсем.
— Мĕскер ку? — сехрине хăпартсах çухăрса ячĕ Чинук.
— Нимех те тĕлĕнмелли çук, — лăпкăн каларĕ тачки, — вилеççĕ. Вĕсем йывăр саманара çылăха кĕмеççĕ, таса чунпа ăсанаççĕ. Пытарса ĕлкĕрме те çук.
— Чирпе-и, ахаль-и? — Чинук тачки çине хăяккăн хулпуççи урлă пăхса илчĕ.
— Варвиттипе, — терĕ тачки.
— Мĕн çитеретĕр вĕсене? Мĕншĕн варвитти чарăнмасть?
— Эсĕ пĕчĕк ача пекех калаçатăн, — терĕ тачки. — Пур пеккине пурне те урама кайса тăкмастпăр, Совет влаçĕ панине пурне те ачасен карланкине яратпăр. Совет влаçĕ чухăн-çке, нимех те параймасть. Купăстана та хам килтен илсе килетĕп, хамăр выçă ларасран шикленместпĕр, кунта сĕтĕретпĕр.
— Аплах мар пулĕ, — алă сулчĕ Чинук. — Рис пăтти çитерсенех, варвитти чирĕ ача хырăмĕнчен тухса тарать. Вулăсра мана каласа ĕнентерчĕç, рис кĕрпи те маннă панă терĕç. Совет влаçĕ халь пуянах мар, çапах ачасем валли вăл тупса паратех.
— И-и, вăл кĕрпе нумай-и, — тутисене чаплаттарса каларĕ повар. — Вулăсрисем çерçи çимелĕх параççĕ те: — Лаша тăранмалăх патăмăр, тесе мухтанаççĕ.
— Кунта сирĕн пĕр пĕрчĕ рис шăрши те çук, çĕрĕк купăста шăрши кăна, — Чинук çилленсе тачка повар еннелле çаврăнса тăчĕ.
— Пирĕн Анна Павловна ачасене питĕ хĕрхенет, пăхма пĕлет, ăс енчен ниçта та кивçене каймасть, хăй вĕреннĕ çын, акă çакăн пек хулăн кĕнекесем вуланă, — тачки икĕ аллине хире-хирĕç тытса каларĕ.
— Мĕне вĕреннĕ вăл, тырă вырма-и, авăн çапма-и? — хирĕçес темесен те, тӳссе тăраймарĕ Чинук.
— Эсир Иван тесе çырнине пăван тесе вулатăр, — вĕтĕ шăлсем витĕр калаçрĕ тачки, — çапах та хăвăра саккунçăсем вырăнне хуратăр, пуçăрсем чăх кашти айĕнче вараланнă пулсан та, тĕрĕслесе çӳретĕр, тасалăх пирки кăшкăрашатăр.
— Иорданская кунта-и? — ыйтрĕ Чинук, ун пĕтĕм ӳт-тирĕ вĕриленсе кайрĕ.
— Вăл купăста шăршинче çӳресе анранă, — тачки кутăн çаврăнса тăчĕ. — Эсĕ ăна хăратасшăн пулĕ-ха. Вăл сиртен пин хут аслисене курнă, Хусан архирейĕ те унпа пĕр кĕреке хушшинче ларнă, чăваш хĕрарăмĕ килсе çулăхнинчен вăл хăяк та тумасть, выртать те çывăрать. — Тачка хĕрарăм тата тем те мăкăртатрĕ, тепĕр пӳлĕме кĕрсе кайрĕ.
— Куртăн-и, — терĕ Чинука шурă чĕрçиттиллĕ хĕрарăм, — кунта вун икĕ пăтлă мăнтăр арçури хысна кулачне çисе пурăнать. Вăл пĕрре ларсан, хам куçăмпа курнă ĕнтĕ, çĕр ачана çимелли рис пăттине пĕр самантрах çисе ярать, тупата. Вара какăрса аран йăраланса çӳрет, виçĕ утăм пусать те пукан çине ларса канать. Вăл, пĕлетĕн-и, кам?
— Çук, — терĕ Чинук.
— Çакă кирпĕч çурт унăн упăшки лавкки пулнă, кунта çакă тачка майра пысăк хуçа пулнă, тарçисене кулач пĕçерттернĕ. Халĕ татах хуçа пулса тăнă, ачасене çĕрĕк купăста çитерсе вĕлерет. Леш пӳлĕме кĕрсе кур-ха, — терĕ шурă чĕрçиттиллĕ хĕрарăм. Чинука пĕр аллипе хулĕнчен тытрĕ, тепĕр аллипе алăк уçрĕ.
Леш тачки чӳлмек катăкĕсем çине купăста пăтти пекки антарнă, урайĕнчи карçинккара выртакан пĕр ачан çăварне кашăкпа ярать. Шурăхса кайнă ача пĕтĕм ӳчĕпе туртăшса çăткалать те хăсса кăларать.
— Ку апатпа ача пурăнаймĕ, — терĕ Чинук.
— Унта пĕр пĕрчĕ çу çук, — чӳлмек катăкĕ çине пăхса тăчĕ шурă чĕрçиттиллĕ хĕрарăм.
— Молчать, аппайккă! — кăшкăрчĕ тачки. — Сана кунта хĕрхеннĕ, урай çума илнĕ, эсĕ, пур, чăваш патши пулса кайнă та хăвăн çук ăсна çынсене валеçсе çӳресшĕн.
— Эпĕ сана аппайккă теме пăрахтаратăп, тислĕк хутаççи! — кăшкăрса илчĕ шурă черçиттиллĕ хĕрарăм.
— Аппайккă ĕнтĕ! Тата кам пуласшăн, вулăсри чаплă кăмиссар-и?
— Эсĕ, кулач хуçи майри, совет çăкăрне чыхса вун икĕ пăта çитрĕн те, манран, суха çыннинчен, салтак арăмĕнчен, куласшăн-и? — шурă чĕрçиттиллĕ хĕрарăм кĕтесре тăракан урай шăлмалли мелкене ярса тытрĕ, тачкине питĕнчен çапас пек силлерĕ.
— Ара эсĕ хăвна ху йĕркеллĕ тыткала, — терĕ тачки, пит-куçне икĕ аллипе те хупăрларĕ, Чинук хӳттинче тухса тарма хатĕрленчĕ.
— Эпĕ сана тахçанах асăнтарма хатĕрленнĕччĕ-ха, — тулхăрса калаçрĕ шурă чĕрçиттиллĕ хĕрарăм.
Чинук йывăр шăршăра антрасах çитрĕ, хуйхăллă шухăшпа та ывăнчĕ, вара тӳссе тăраймарĕ, алăка яри уçса пăрахсах тухрĕ, купăста шӳрпи умĕнчи ача çухăрса янине, шурă чĕрçиттиллĕ хĕрарăм вăрçнине илтрĕ, карçинккасем хушшинчен хăвăрт иртрĕ, тата икĕ алăка уçса хупрĕ те тимĕр пусма çинчен анчĕ. Анса пыракан хĕвел çуртсен кантăкĕсене, Атăл хĕрринчи тирек тăррисене хĕретнĕччĕ, çил вăштăр-вăштăр вĕретчĕ, Чинукăн уçă сывлăшра малтан пуçĕ çаврăнчĕ, кăмăлĕ лĕкленсе пăтранса пычĕ те каярахпа сывлăш тутлă пек туйăнчĕ, ăш-чик апат ыйтни те сисĕнчĕ. Вăл пиччĕшĕн хваттерне васкарĕ.
Майра инке Чинука килмессерен пĕтĕм кăмăлне юрасшăн тăрăшать, хăй ватă пулсан та, ун тавра чупкаланă пек çӳрет, вăл çеç ăна Зинаида тесе чĕнет, урăх никам та ун пек хисеплемест. Вăл турчка та, çатма аври те тытса кăмака умĕнче кĕрмешрĕ.
— Шерхулла халиччен пĕр çерçине те персе ӳкермен пулсан та, ĕнер мулкач тытса килчĕ. Мулкач яшкине çисе пăх, Зинаида. — Майра инке пĕр йывăç чашăк тулли яшка, пĕр кĕленче курка чей килсе лартрĕ.
— Пиччупа Вавилов яла тухса кайрĕç-ха, — терĕ вăл.
Вавилов ĕçтăвкомра çуккине пĕлсен, Чинук, иртерех пулин те, выртса çывăрас терĕ. Кунĕпе ĕçре ĕшеннĕскер, вăл часах çывăрса кайрĕ.
Чӳречесем ирхи çутăпа кăвакарнă чухне Чинук вăранчĕ, хăйпе юнашар выртакан Иркка аллине хăй мăйĕ çинчен хуллен сирчĕ те тăрса ларчĕ, тĕлĕкре те курăнса ăшне пăшархантарнă Анăхвисе аса илчĕ. Вăл никама вăратмасăр шăппăн тухса каясшăнччĕ, анчах чăлхасене те, кăçатсене те хыпаланса çӳресе тупаймарĕ.
Кăмака хыçĕнчен кушак пек асăрханса майра инке тухрĕ, таçтан — те кăмака умĕнчен, те кăмака çинчен — ăшă чăлхапа кăçат йăтса килсе пачĕ.
— Питех васкатăн пулсан, акă çакна, улма куклине илсе кай, — пăшăлтатса каларĕ вăл Чинука, тутăр татăккин çыххине тыттарчĕ.
Урама тухсан, урине кĕççе çине пуснă пек çемçе туйăнчĕ. Çĕрле кăпăшка çемçе юр çуса кайнă иккен, пĕтĕм тавралăх шап-шурă.
Вулăс кантурĕ умĕнчен иртсе пынă чухне Чинук пĕр пăшаллă этем уткаласа çӳренине курчĕ.
— Пичче, шăнмастăн-и? — терĕ вăл, ун патне çитсе тăрсан.
— Ытла ĕнтĕркес патнех çитместĕп эпĕ, — терĕ Макçи, — кантура кĕрсе ларатăп та кăмака çумне тайăнатăп. Микулайпа Михаля çĕр хута калаçса ларчĕç, нумаях пулмасть вĕсен çути сӳнчĕ, кантур пӳлĕмĕнчех выртса çывăрчĕç.
— Пичче, Михаляна хăвăн хваттерне илсе каймаллаччĕ, — терĕ Чинук.
— Эпĕ ăна темиçе хут та каларăм, Микулай: — Пирĕн унпа калаçмалли нумай-ха, — тесе тытса тăчĕ. — Эсĕ, йăмăкăм, мĕншĕн ирех танккатăн?
— Пысăк ĕç пур-ха, — терĕ Чинук, малалла уттарчĕ. Кирпĕч çурт тĕлĕнче çăпата йĕррине курчĕ: — Шурă чĕрçиттилли килнĕ ĕнтĕ, — шухăшларĕ вăл. Алăка уçса ярсанах, чăнах та, сивĕ пӳлĕмре çав хĕрарăма курчĕ.
— Анăхвис вилнĕ, — терĕ вăл, йĕрсе ячĕ.
— Мĕнле?
— Мĕнлине пĕлме те çук, — хĕрарăм куçне алă тӳрчĕпе шăлса калаçрĕ. — Тачка майра çĕрле çурта питĕрсе хăварать, мана та хăваласа кăларать. Ачасем хăйсем тĕллĕн тăрса юлаççĕ. Макăраççĕ-и, урайне персе ӳкеççĕ-и, вĕсем çинчен никам та шухăшламасть. Эпĕ паян кăвак çутăпа килсе çитрĕм те Анăхвис патне кайрăм. Пуçне икĕ аллипе ярса тытнă, куçне хупман, хăй хытă шăннă пек кукăрăлнă. Тытса пăхатăп та — сивĕ. — Чĕрçиттиллĕ хĕрарăм макăрса ячĕ те: — Пуп майрине те, кулач хуçа арăмне те çĕр çăттăр! — тесе сăхсăхрĕ.
— Эсир каллех кунта саккун кăларатăр-и? — терĕ тачка хĕрарăм алăкран кĕнĕ-кĕменех, хăй вăл тăлăп пек шалпар кĕрĕк тăхăнса янă, хăйне чухăн пек кăтартас тесе ĕнтĕ, пиçиххи вырăнне кантра çыхнă. — Эсĕ хĕтĕртнипе, — терĕ вăл Чинука, — çакă киревсĕр чун, — леш хĕрарăма пӳрнепе тĕллерĕ, — мана мелкепе хăмсарчĕ. Эпĕ ăна паянах суда паратăп.
— Ăна-ши, санпа пуп майрине-ши суда памалла? — Чинук тачка хĕрарăм умне пырса тăчĕ. — Эсир иксĕр, патша саманин йĕксĕкĕсем, халăх ачисене юри вĕлеретĕр. Ĕнер çеç Анăхвис паттăрччĕ, çĕрле вилсе выртнă. Иорданская ăçта?
— Анна Павловна паян ерçеймест, — ачашшăн калаçма тытăнчĕ тачки. — Паян унăн менелник. Хĕрĕхе çитет.
— Халĕ ăçта вăл?
— Килĕнче, ăçта пултăр урăх. Паян кунта килсе тухаймасть вăл, — терĕ повар.
Чинук сак хĕрне хунă алсишне карт туртса илчĕ те, алăка çиллес тĕртсе уçса, ача çуртĕнчен тухса кайрĕ.
13
Вулăса çитсен, Алтаккин никам патне те кĕрсе тухмарĕ, хăвăрт утрĕ, пуп çурчĕ умĕнчен иртнĕ чухне чарăнарах тăчĕ. Вулăс ялĕнче темле пуянсен çурчĕсем те пур, анчах пуп çурчĕ: «Аллилуя! Турра шĕкĕр», тенĕ пек каçăрăлать. Тултан хăмасемпе тыттарнă çурт тăррине тепĕр пӳрт, мезонин текеннине, лартнă. Пуп унта çулла пурăнать, крыльци çине тухса ларать, чашăка икĕ аллипе тытса чей ĕçет. Алтаккин хуллен утса пынă чухне чӳречерен çӳлти куçĕ уçăлчĕ те, мăн сасă илтĕнчĕ:
— Эй! Эй, кĕрсе тух-ха, турă чури Евдокимий!
— Эпĕ ялта Алтаккин, пуп патĕнче Евдокимий, — кулкаласа илчĕ Алтаккин, тăррине йывăçран касса упа туса лартнă пысăк хапха патне пырса тăрсанах. Килкартинче йытă ялсенчи йытăсем пек янраса тăракан сасăпа мар, мăнкăмăллăн вĕрчĕ.
— Молчать, Жигай! — илтĕнчĕ пуп майрин çинçе сасси.
«Усал хĕрарăм сасси çинçе пулать, кĕленче ваннă пек янраса илет те чĕрене касать», — шухăшларĕ Алтаккин, хапхан йĕс хăлăпне тытса. Кĕçĕн хапха уçăлнă чух йĕс шăнкăрав сасă пачĕ.
Сарлака килкартине хӳме тытса çавăрнă, тирпейлĕ касса вакланă хурăнпа юман вуттине çӳллĕ шаршанласа хурса тухнă.
— Ай-ай эсир, матушки, пуян пурăнатăр-çке! Ку шаршансене хĕрĕх çул хутсан та пĕтереймĕн, — терĕ Алтаккин, мулкач тир çĕлĕкне хывса пуç тайрĕ чăпар халатпа тăракан хĕрарăма.
— Запас карман не дерет, — терĕ пуп майри. — Вырăсла çапла калаççĕ. Чăвашла мĕнле-ши?
— Хатĕрри укçа ыйтмасть тетпĕр эпир, анчах пирĕн хатĕрри çук. — Алтаккин çĕлĕкне тăхăнмарĕ, пуп умĕнче тепре хывмаллине астуса утрĕ.
— Эпир батюшкăпа иксĕмĕр йывăр саманара та кил-çурта тирпейлĕ тытасшăн, çĕрле те виçĕ хут вăранса каятпăр, — пуп майри крыльца çинче вырăсла калаçса тăчĕ, кашкăр пек сăрă та пысăк йытă хуçи умĕнче тăчĕ, хуçи хушсан, килнĕ çын çине сиксе ӳкме хатĕр пулчĕ.
— Эсĕ урампа иртсе пынă чухне савăнсах кайрăм, сиксе тухасшăнччĕ те кăçат тăхăнса вăхăт ирттерес темерĕм, форточкăна уçса кăшкăртăм. Кухня кăмаки тĕтĕм кăларать, — вырăсла калаçрĕ пуп, Алтаккин пырса кĕрсенех.
— Эпĕ сирĕн библипе евангелие пĕлместĕп, анчах кăмакана пĕрре тултан пăхса илетĕп те шалтине пĕлетĕп. Сирĕн хĕртнĕ кирпĕч пур-и?
— Ара, Евдокимий, пирĕн хăйăр та, тăм та, кирпĕч те хатĕр, — хыпаланса калаçрĕ пуп майри.
— Тăм çеç мар, — тутисене сарсах кулса илчĕ пуп. — Карланку шăнас пулсан, ăна ăшăтма ахаль эрех мар, спирт та хатĕр. — Пуп, аялтан тилĕ тирĕ тыттарнă халатне сирсе, хырăмне каçăртса ахăлтатса кулса ячĕ.
— Эсир мана халĕ спирт мар, вĕри шыв хатĕрлесе парăр! — терĕ Алтаккин, кĕрĕкне алăк патĕнчи пăтаран çакрĕ.
— Эй! — кăшкăрчĕ пуп майри.
Çав самант таçтан çап-çамрăк хĕрача сиксе тухрĕ.
«Эх, пурнăç! — тарăхса шухăшларĕ Алтаккин. — Чăваш хĕрне ятпа чĕнмеççĕ, эй! тесе кăшкăраççĕ. Ку шуйттан майри йыттине ятпа чĕнчĕ, ăна пуçĕнчен алăпа ачашларĕ».
— Эй, эсĕ халех леш пӳлĕмри галанкăна хут та вĕри шыв хатĕрле! — пуп майри хĕрачана вырăсла хăтăрсах каларĕ, хăй çĕтĕк-çатăк çитсă туллă кĕрĕк тăхăнса ячĕ: — Эсĕ, батюшка, кунта пăхкала. Эпĕ ача çуртне каятăп, — терĕ те тухса кайрĕ.
«Эх, пурнăç, санăн миçе кăна пăрăнăç! Чип-чипер хĕре эй! тесе кăшкăраççĕ». — Алтаккинăн ĕçлесси килмерĕ, аллисем тунисенчен çапнă пек лăшт кайрĕç, тухса тарас пек чунĕ тулашрĕ.
— Ыран ирхинене кăмака юсаса пĕтермеллех, — терĕ пуп. — Ыран матушка менелникне кукăль пиçмелле.
— Менелликсĕр пурăнма пулмасть-и? — Алтаккин юптарса каласшăн пулчĕ, анчах çилли килнипе шăлне шăлт çыртрĕ.
— Менелниксĕр юрамасть, — пуп диван çине тăсăлса выртрĕ, — çутă тĕнчене çуратса янăшăн çӳлти турра тав тумалла.
— Эпĕ хам çуралнă куна та пĕлместĕп, — тет Алтаккин. — Мана анне: эсĕ ачам кĕçнерни кун, çăмăл кун, çуралнă, тетчĕ, пуп юн кун çуралнă тесе çырса хунă, тет.
— Эсĕ, Евдокимий, чĕлхе чаракне пĕлсе калаç, — пуп шăмарнă сасăпа калаçать. — Эсĕ пуп ан те, священник те.
— Пирĕн, тăпра халăхĕн, чĕлхе туратлă çав, — тет Алтаккин, — сăмаха çерçи пек кăларса яратпăр та вăл ăçта пырса ларассине чухлаймастпăр. Пирĕн менелник çук, сирĕн пур. Мĕншĕн ара, Варфоломий атте?
Алтаккин çапла хисеплесе чăнни пупа савăнтарчĕ, вара вăл диван çинче выртмарĕ, çĕкленсе ларчĕ.
— Турă тĕнчене тип-тикĕс туман, пĕрне ку тĕнчере тертрех пурăнма, леш тĕнчере ырлăх курма хушнă, теприне — ку тĕнчере ырлăх...
— Эсир арăмупа ку тĕнчере сăваплă пурнăç кăна куратăр, Варфоломий атте, — ачашшăн пек калаçрĕ Алтаккин. — Леш тĕнчере вара вĕри çатма çулатăр-и, вĕри сăмала хуранĕнче ларатăр-и?
— Хăрушă, ан палка, Евдокимий! — Пуп диван çинчен сиксе тăчĕ. — Сана турă йăваш чун пилленĕ, чĕлхӳне çĕлен панă-тăр.
— Мана чĕлхе те, чун та атте-анне панă, урăх никам та мар.
Хĕрача тултан кункăра йăтса килчĕ, тепĕр пӳлĕме кĕрсе кайрĕ те пĕр чӳлмеке икĕ айккинчен тытса тухса ӳпĕнтерчĕ, шывне кункăрана ячĕ.
— Тăм çăрма тытăнатпăр-и, Алтаккин пичче? — терĕ хĕр.
— Эсĕ, чиперскер, ман ята та пĕлетĕн-и? — Алтаккин шалт тĕлĕннĕ пекех каларĕ.
— Ку таврара сана кам пĕлмест-ши? Эсĕ пирĕн Чишма ялĕнче час-часах пулкалатăн, пире те кăмака кăларса панăччĕ.
— Кăмака сирĕн хитре çунать-и, çăкăра çемçе ăшлă пĕçермест-и? — ыйтрĕ Алтаккин.
— Вут кăмакара явăнса çунать, кăмака çине те, тăватă айккине те хытă хĕртет. Чуста пур чух çăкăра питĕ лайăх пĕçерет, çăкăр чĕллисем вара арбузăнни пек лайăх касăлаççĕ. — Хĕрача халĕ килти çăкăрне çинĕ пек тутлă каларĕ те: — Килте чуста тума çăнăх пулсан, кунта усал сăмах хушшинче ăшаланса чупкаламăттăм.
— Эй, унта нумай ан пĕлкелеш! — кăшкăрчĕ пуп, вăл Алтаккина вырăсла калатчĕ, халĕ чăвашла харкашса илчĕ, каллех йăванса кайса выртнипе диван лăчăртатрĕ.
— Ухмах пуçпа укçа пирки те калаçмарăм, суккăр пăван пек килсе çаклантăм та ĕçлесех пулать ĕнтĕ, — шухăшларĕ Алтаккин, хартлатса çывăракан пупран кивĕ пиншак ыйтмарĕ, улача кĕпи чиперех пулин те, кăмакана çавăнпах пилĕк таран кĕчĕ те кивелнĕ кирпĕчсене кусарпа хайăрса кăларчĕ. Хĕрача кунĕпех пӳртре пĕр сăмах та чĕнмерĕ, чӳлмекпе шыв йăта-йăта килсе тăчĕ, тăм çăрчĕ, катăк кирпĕчсене витрене тултара-тултара йăтса тухрĕ, урам урлах кайса çырана тăкрĕ. Алтаккинăн пырне хăрăм ларчĕ, кăмака маччине юсаса çĕнĕ кирпĕчсем хунă чухне пуçĕ çаврăнчĕ, çавăнпа вăл килкартине тухса уткаларĕ.
— Эх, Алтаккин пичче, тĕнчере темле чунлă çынсем те пур иккен, — тулта та пăшăлтатса калаçрĕ хĕрача. — Пуппа майри иккĕш те хăйсене тем пекех пысăк вĕреннĕ тесе шутлаççĕ, диван çине юнашар пырса лараççĕ те чăвашсене темле тиркеççĕ, коммунистсене вара халех çакса вĕлерес пекех ылханаççĕ. Вĕсем мана тăм пуç теççĕ, ниме те ăнланман янавар вырăнне картаççĕ, анчах эпĕ вырăсла та тĕшмĕртетĕп, хам чăваш пулса çуралнишĕн атте-аннене ӳпкелеместĕп.
Шухăшсем
I saw that your chuvash...
I noticed that your chuvash...
I saw that your chuvash...
Тĕлĕнмелле вăйлă сăвă, çав вăхăтрах епле...
I noticed that your chuvash...
Best activator windows free download htt...
Hiring https://contractorfinder...
I noticed that your chuvash...
Hi, This is worth checking out: ...
I noticed that your chuvash...