Электронлă вулавăш

Чăваш юррине халалласа…

Пур çĕрте те халăх хăйне юрăпа хавхалантарма пĕлет. Юрă этеме пурнăçри йывăрлăхсене çĕнтерме, халăх тытса пыракан ырă йĕркепе пурăнма вĕрентет, телейшĕн кĕрĕшме хавхалану парать…

Чăваш юррисем янравлă, ăшă туйăмлă, çут çанталăк илемлĕхĕпе пĕр кĕвĕллĕ пулаççĕ, вĕсенче çынсем хăйсен кăмăл-туйăмне кăтартаççĕ…

 

* * *

Пит çăмартине хĕвел шевли кăтăкланăран вăранса кайрĕ Юрилемпи. «Ах! Епле илемлĕ-ха çут çанталăк!» — шухăшларĕ хĕр. Чăнах та, Юрилемпи пурăннă вырăн калама çук илемлĕ пулнă: йĕри-тавра пиншер çул кашласа ларакан юмансем, аякрах та мар Юрă Амăшĕ ятлă юхан шыв йăлтăртатса выртнă. Хăй те вăл шур чулран купаланă темиçе хутлă, тем пысăкăш çуртра пурăннă. Çуртри кашни пӳлĕмĕнченех юрă кĕвви илтĕннĕ.

Çапла йĕри-тавра юрă янăракан патшалăхра çуралнă та чиперкке. Патшалăхĕ те ахаль патшалăх пулман, асамлă Юрă патшалăхĕ пулнă. Çак пĕчĕк çĕр-шывра кашни кунах çĕнĕ юрă, çĕнĕ кĕвĕ çуралнă. Маларах каларăм ĕнтĕ, патшалăхĕ асамлă пулнă, ăна никам та курман, ун çинчен никам та пĕлмен. Çавăн пек илемлĕ çĕре кайса курас тесен чăн чăваш культурине хисеплемелле, ăна чунтан юратмалла пулнă. Шел пулин те, çавăн пек çынсем хальхи вăхăтра çуккипе пĕрех…

Юрă патшалăхĕ тем тери чаплă, тем тери пуян пулин те, Юрилемпи хăйне кунта питĕ кичем туйнă. Патшалăхра пурăнакансем пурте питĕ ĕçчен пулнă, вĕсен канма пĕр вăхăт та пулман. Юрилемпийĕн ашшĕ -амăшне тем тери пулăшас килнĕ, анчах ăна: «Пĕчĕк-ха эсĕ, хĕрĕм», — тенĕ. Çапла пĕр-пĕччен ирттернĕ те Юрилемпи кунĕсене. Юлташĕсем унăн пулман…

Пĕр кунне улăх тăрăх уçăлса çӳренĕ май, Юрилемпи хăй пĕчĕк пулнă чух асламăшĕ каласа панă юмаха аса илчĕ. «Юрă Амăшĕ юхан шыв тĕпĕнче мĕн авалтанах усал-тĕсĕл пурăнать. Юхан шыва лекнĕ çын нихăçан та каялла таврăнаймĕ», — тенĕ асаламăшĕ. Çавăнпах пулĕ ĕнтĕ Юрă патшалăхĕнче пурăнакансем шыва кĕме васкамаççĕ.

Тен, кичем пурнăçпа пурăннипе, тен, çанталăк çав тери шăрăх пулнăран, Юрилемпи шыва кĕме шут тытрĕ. Эх, асламăшĕ çакна курнă пулсан-и…

 

* * *

Мĕн иртенпех Наташăн ĕçĕсем ăнса пымарĕç… Малтан шыв кранне сӳнтерме манса кайнипе аялти хутра пурăнакансене шыв айне тума пуçланă хĕр, апат пĕçерме тăрсан вара газ сӳнтерни кансĕрлерĕ ăна, Интернета «кĕрсе тухас» шухăшпа компьютер сĕтелĕ патне пырсан, ноутбукĕ те чĕрĕлмерĕ. Çакăн пек пăтăрмахсем патне малтанах хăнăхса çитнĕ ĕнтĕ хĕр. Кашни кунах унпа хуть те мĕнле те пулин инкек пулса иртет. Кунсăр пуçне вăл кунĕн-çĕрĕн килте пĕччен. Амăшĕн хĕрĕ валли нихăçан та вăхăт çук. «Эс пĕчĕк ача мар ĕнтĕ текех, Наташа», — тесе вăл ĕçне чупать. Тĕрĕссипе каласан, Наташăна шкулта пĕрле вĕренекенсем те юратсах каймаççĕ. Мĕншĕнне хĕр хăй те калаймасть. Шутласан, хĕр ыттисенчен нимĕнпе те уйрăлса тăмасть. Çапла пулин те, Наташăн юлташĕсем çук. Шкул, чăваш юррипе ташши кружокĕ, кил… Çапла иртет те хĕрĕн кун-çулĕ.

Амăшĕ хушса хăварнă ĕçсене туса пĕтерсен Наташа урама уçăлма тухрĕ. Çанталăк калама çук лайăх! Йĕри-тавра кайăк юрри илтĕнет, пĕтĕмпех ешерет, кашниех çулла килнишĕн хĕпĕртет тейĕн: пĕчĕк ачасем кунĕпех урамра хăйăр купи çинче аппаланаççĕ, ашшĕ-амăшĕ ачисем çине ытарлăн пăхса киленет, кушаксем хĕвел питтийĕ çинче хĕртĕнеççĕ, шкул ачисем вара тинех каникул çитнишĕн савăнаççĕ… Çынсем пысăк хула тусанĕ пирки мансах кайнă тейĕн. Çак телейлĕ çынсем çине пăхса Наташа хăй те вĕсемшĕн савăнчĕ, анчах çав вăхăтрах кичем пулни те аса килчĕ.

Акă ĕнте хĕрĕн юратнă Юлташлăх паркĕ курăна пуçларĕ. Мĕншĕн ăна çапла ят панă-ха? Шел пулин те, çак ыйту çине Наташа хуравне хăй те пĕлмест. Каярахпа вара шăп та лăп çак вырăн икĕ çын, икĕ пĕр пек телей тĕл пулнă вырăн пулĕ…

Паркра Наташа хăйне урăх патшалăха лекнĕ пекех туять. Йĕри-тавра ӳсекен ешĕл йывăçсем эсĕ пысăк та шавлă хулара пурăнни çинчен манса кайма пулăшаççĕ, кайăк-кĕшĕк сасси кăмăла хăпартса малалла пурăнма вăй парать… Кунсăр пуçне Наташăн «пĕчĕк патшалăхĕ» варринче вырнаçнă кӳлĕ нӳрĕ парса тăнипе паркра тем тери шăрăх çаталăкра та уçă.

Çак кӳлĕ çинчен кăштах каласа хăварас килет-ха. Асамлăха, ăрăмçăсене ĕненекен çын, тен, ĕненĕ те, теприне вара ман сăмахсем нимĕн те калаймĕç, çапах та, ĕлĕк-авал, пирĕн атте-аннесем çураличченех (ун чухне çак вырăнта хула туса лартасси çинчен пач та шутламан), кӳлĕ вырăнĕнче пĕр пĕчĕк пӳрт ларнă тет. Çав пӳртре пĕччен хĕр пурăннă. Унăн ашшĕ-амăшĕ пулман… Çак пĕчченлĕхре хăйне йăпатас тесе вăл кунĕн-çĕрĕн юрă юрласа киленнĕ. Çапла никама та тĕкĕнмесĕр, мирлĕ пурăннă тет хĕр. Кайран мĕн пулса иртнине никам та пĕлмест, анчах çак пĕчĕк пӳртрен нимĕн те юлман, веçех çунса кайнă… Çапах та Турă пулăшнах пулĕ ĕнтĕ мĕскĕн çынна, мĕншĕн тесен, çынсем каланă тăрăх, хĕр çунса кайман, шăп та лăп «хĕрлĕ автан» алхасма пуçлансан çĕр пичĕ çурăлса унтан шыв пĕрĕхме тытăннă тет. Каярахпа вара çак вырăнта кӳлĕ пулса тăнă тет. Ку вăл халăх хушшинче çӳрекен сăмах.

Кӳлĕ хĕрринче пысăках мар ларкăчсем вырнаçнă. Пĕрин çине пырса ларчĕ те Наташа. Тин çеç çурăлнă сирень шăрши сăмсана кăтăклать. Епле-ха кăмăллă çут çанталăк! Анчах… Мĕн-ха кӳлĕ варринче кăпăкланать пек… Хĕр пуçĕнче лайăх мар шухăшсем çуралма кăна пуçланăччĕ-ха, çав вăхăтра шывран темскер вĕçсе тухрĕ. Темиçе çеккунт иртрĕ-и, тен, ытларах та, пĕлĕтрен шыва йывăр михĕ ӳкрĕ тейĕн…

 

* * *

— Ăçта эпĕ? — çак шухăш Юрилемпи пуçне вĕçсе кĕчĕ. Чăнах та, ăçта лекнĕ-ха вăл? Хĕр ăçта пырса çитни çинчен никамран та ыйтма май çук. Хăй шывра пек, йĕри-тавра симĕс йывăçсем, пĕр çын та курăнмасть… Çук-ха… Кӳлĕ хĕрринчи ларкăч çинче пĕр хĕр ларать. Шăп та ун патне пырса ыйтма шут тытрĕ те Юрилемпи…

 

* * *

Хăйĕн патне палламан хĕр пынине курсан, Наташа тĕлĕннипе çăварне те уçаймарĕ. Тен, ку тĕлĕк? Хăйне хăй чĕпĕтсе илес килчĕ. Тепĕр самантран кӳлĕрен тухнă хĕр калаçма пуçласан, Наташа тăнне çухатас патнех çитнĕччĕ.

— Кала-ха, чиперккем, эпĕ ăçта лекрĕм-ши? — ыйтрĕ хĕр.

— Ю-ю-юлташлăх па-па-паркне, — халь те хăйне ĕнĕнмесĕр хуравларĕ Наташа.

— Ăçта??? — Наташăран сахалрах мар тĕлĕнсе ыйтрĕ Юрилемпи.

— Тĕплĕнрех каласан, N хулари Туслăх урамĕнчен аякрах мар вырнаçнă Юлташлăх паркĕнче, — ку хутĕнче хăрамасăр каларĕ Наташа. — Анчах кала-ха, епле шывран çав тери çӳле вĕçсе хăпарма пултарайрăн вара эсĕ?

Юрилемпи ним ăнланмасăр куçĕсемпе мăчлаттарса тăчĕ. Унтан çав тери хытă йĕрсе ячĕ. Наташа хĕре лăплантарма пикенчĕ, анчах та усăсăр. Тепĕр самантран Юрилемпи макăрма чарăнчĕ те Наташăна хăйĕнпе мĕн пулса иртни çинчен пĕр чарăнмасăр каласа пама пикенчĕ…

 

* * *

— Пулма пултараймасть! Кун пеккине киносенче кăна кăтартаççĕ! — тĕлĕннипе хытса кайрĕ Наташа.

— Ман хамăн та пĕрре те ĕненес килмест, — куççульлĕ питне кĕпе аркипее сăтăркаласа хуравларĕ Юрилемпи. — Ах, аслисем мана хăтаратчĕç вĕт-ха, Юрă Амăшĕ юхан шывра НИХĂÇАН та шыва ан кĕр тетчĕç, çук вĕт, итлемерĕм. Халĕ акă мĕн пулса тухрĕ… — хĕр малтанхинчен те хытăрах макăрса ячĕ.

— Ме, куççульне типĕт, — Наташа Юрилемпие сăмса тутри пачĕ. — Макăрнипе нимĕн те пулмасть. Халĕ ман пата кайăпăр. Ыран вара мĕн тумалли çинчен шутлăпăр.

— Çук-çук-çук, — аллисемпе суллакалама пуçларĕ Юрилемпи. — Эпĕ сана палламастăп та вĕт-ха...

— Эпĕ сана кӳрентермерĕм вĕт. Паллашасси вара вăл нимĕн те мар. Наташа, — аллине тăсрĕ хĕр.

— Юрилемпи, — иккеленерех аллине пачĕ тепри те.

— Сана çав тери хитре ят панă! Халь ман пата каяр, — тесе Наташа Юрилемпие алран çавăтса паркран илсе кайрĕ.

 

* * *

— Анне, паллаш. Ку — Юрилемпи, — хваттере кĕнĕ-кĕменех амăшне каларĕ Наташа.

Юрилемпи пит çăмартийĕ кăшт хĕрелчĕ. Наташа вара хыпаланса паян паркра мĕн пулни çинчен калама пикенчĕ. Амăшĕ хĕрне пĕр чармасăр итлесе пĕтерчĕ.

— Хăнуна апата ларт, хĕрĕм. Ак мĕн тăвăпăр, — терĕ Наташа амăшĕ. — Паянлăха Юрилемпи пирĕн патра çĕр каçĕ. Ыран ирхине ирех эсир иксĕр парка тепĕр хут кайса пăхăр, унсăр пуçне ыран канмалли кун, ирхине халăх çывăрать.

Çак сăмахсем хыççăн самаях хавхаланнă Юрилемпипе Наташа çывăрмалли пӳлĕме уттарчĕç. Те ывăннипе, те апат хыççăн Юрилемпин куçĕ хупăнма пуçларĕ. Наташа çывăрма вырăн хатĕрлесе панă-паманах Юрă патшалăхĕнчен килнĕ хăна çав тери хăвăрт çывăрса кайрĕ. Наташăн вара пĕрре те çывăрас килмерĕ. Вăл халь те çав асамлă Юрă патшалăхĕ çинчен шухăшласа, унта çитсе курма ĕмĕтленсе ларчĕ:

— Ах, енчен те çав асамлă çĕр-шыва кайса курсан епле-ха лайăх пулĕччĕ! Çапах та унта кашниех кайса кураймĕ пуль çав. Тепĕр ыйту та сиксе тухать: унта епле лекмелле? Тен, Юрилемпи çĕр-шывне кĕмелли алăк паркри кӳлĕ тĕпĕнче вырнаçнă та. Нивушлĕ çапла тарăн чăмма май килет, ун пек сывлăш та çитмĕ.

Сасартăк Наташа хăйпе пĕр класра вĕренекен арçын ача дайвинг-клуб çинчен каласа панине аса илчĕ. Олег (Наташăпа пĕр класра ăс пухакан ача) каланă тăрăх, çак клубра аквалангпа шыври тарăн вырăнсенче ишме вĕрентеççĕ, кунсăр пуçне клуба кашниех çырăнма пултарать. Чăнах! Паркри кӳлĕ тĕпĕ таранах акă епле çитме пулĕ!

— Ыранах! Ыранах çак клуба Юрилемпипе çырăнăпăр! — хăйĕн пуçне çав тери чаплă шухăш кĕнишĕн савăнчĕ Наташа.

 

* * *

Тепĕр ирхине такам çари! çухăрса янăран вăранса кайрĕ Наташа.

— А-а-а! А-а-а! Мĕн ку?! Мĕн?! Çаплах кĕрлет, çутатса выртать, чĕтренсе те илет… Наташа, пулăш! — хĕр çине тархасласа пăхрĕ пӳлĕм тăрăх чупса çӳрекен Юрилемпи.

Наташа пĕр кана нимĕн те ăнланмасăр тăчĕ. Кайран мĕн пулнине тавçăрсан, ахăлтатса кулса ячĕ:

— Эс мĕн? Ку — карас телефонĕ. Вăл пулăшнипе çынсем пĕр-пĕринпе тем тери аякра пулсан та калаçма пултараççĕ, — савăнăçлăн пĕлтерчĕ Наташа.

— Ман çĕр-шывра кун пек япала çук. Эп пĕлменипе хăраса ӳкрĕм, эсĕ вара манран кулатăн… — çилленерех сасăпа каларĕ Юрилемпи.

— Ан кӳрен. Эп юри мар.

— Ку тата мĕнле япала? — компьютер çине тĕллесе ыйтрĕ Юрă çĕр-шывĕнчен килнĕ хăна.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн