Электронлă вулавăш

1

197... çулхи сивĕ хĕл иртсе кайсан Мускав радиостанцийĕн çуркуннехи пĕр хыпарĕ пĕтĕм тĕнчене тĕлĕнтерсе ячĕ. Каярахпа Наукăсен академийĕ совет корреспонденчĕсемпе ют çĕршывсен журналисчĕсем валли ятарласах пресс-конференци ирттерчĕ. Виталий Синичкин биофилологпа унăн çывăх тусĕсен — дельфинсен — сăн ӳкерчĕкĕсене пичетлесе кăларчĕç.

«Ученăй дельфинпа калаçать» («Советская Чувашия»).

«Коммунистсем пур океансене те хăйсен аллине çавăрса илме хатĕрленеççĕ. Вĕсен дельфинĕсем паян тесен паян Америка материкне хупăрласа илме хатĕр» («Уолл-стрит джорнэл», Нью-Иорк).

«Пирĕн янташ дельфинĕсем летчик-космонавтсемпе паллашаççĕ» («Атăл ялавĕ», Шупашкар).

«Акăлчансем дельфинсене хăçан ăнланма пуçлĕç?» («Дейли телеграф», Лондон).

«Виталий Синичкин хăйĕн ăслă дельфинĕсемпе пирĕн хулана килсе çитрĕ. Çамрăк биофилолог фашистсен хула çывăхĕнче путнă архив карапĕпе интересленет» («Каçхи Одесса»).

«Халăхсен иртнĕ вăрçă вăрттăнлăхне пĕлмеллех» («Народна трибуна», София).

«Сăр шывĕнче дельфинсем пурăнĕç-ши?» («Çĕнтерӳ çулĕпе», Етĕрне).

 

2

Çамрăк лаборантка урайне сарса пăрахнă магнитлă пленка урлă Виталий Синичкин биофилолог асăрханса каçрĕ те шалти пӳлĕме кĕчĕ. Малалла иртсе виçĕ кантăкран пĕрне яриех уçса хучĕ, аллипе кармашса çеçкене ларнă йывăç тураттине хăй патнелле туртса аврĕ те кантăк умĕнче кăштах тытса тăнă хыççăн каялла вĕçертсе ячĕ. Пӳлĕм самантрах çурт умĕнчи садăн шăршипе тулса ларчĕ. Çил вăйлах мар, çавăнпа сăрт айлăмĕнчи тинĕс шавĕ йывăçсем витĕр кăшт кăна илтĕнет.

— Мана никам та ыйтмарĕ-и?

— Çук.

Синичкин пĕр хушă кантăк умĕнче шухăша кайса тăчĕ, унтан, тем аса илнĕн, ыйхăран вăраннă пек пулчĕ те васкасах сылтăм енчи кантăкпа тĕлме-тĕл сĕтел хушшине вырнаçрĕ. Вăл сунтăха уçса хулăн папка туртса кăларчĕ, шалти хутсем çинче выртакан кăвак конверта илчĕ те, ун ăшĕнчен тăваткаллатса хутлатнă хут листи тухрĕ.

 

«Синичкин юлташ!

Иртнĕ эрнере эпир, Хура тинĕсрен пулă тытса совхоза таврăннă чух, çыран хĕрринче ăнсăртран кĕмĕл портсигар тупрăмăр... Эсир дельфинсемпе ирттернĕ сăнавсем çинчен хаçатсем пĕлтерсен портсигара сире кăтартса пăхас терĕмĕр...

Ăна эпĕ июнĕн 29-мĕшĕнче районти пулăçăсен канашлăвне хампа пĕрле илсе пырăп.

Июнĕн 26-мĕшĕ, шăмат кун. «Ереван» совхозри пулăçăсен бригадирĕ Самед Эксузъян».

 

Çыру вĕçĕнче хушса çырнине биофилолог темиçе хутчен те вуласа тухрĕ:

«Пулăçăсене уйрăмах кĕмĕл портсигар çинче сирĕн хушаматăр пурри тĕлĕнтерчĕ...»

Синичкин сехет çине пăхса илчĕ — тăххăр иртни çирĕм минут. Вăл сĕтеле пĕр самант кăранташпа чăтăмсăррăн тăкăртаттарчĕ, унтан телефон трубкине çĕклерĕ те хăйне пулăçăсен профсоюзĕн райкомĕпе çыхăнтарма ыйтрĕ. Канашлу вун пĕр сехетре тин уçăлать-мĕн. Профсоюз деятелĕ Самед Эксузьяна та паллать имĕш, анчах «Ереван» совхозран катер çаплах килсе çитеймен.

Синичкин сĕтел кĕтессинче ларакан графинтан ывăçĕ çине ик-виçĕ тумлам сивĕ шыв тумлатрĕ те сарлака çамкине сăтăрчĕ. Çĕрĕпех çывăрман пирки йывăрланнă пуç ирхине тинĕсре шыва кĕрсен те ыратма чаранмарĕ. Ĕçĕ вара татах юлчĕ-ха, çапах та биофилолог ăна паян вĕçне çитермех тăрăшĕ, вара инçетри Сăр шывĕ хĕрринчи яла çитсе курмашкăн çула тухма та пултарĕ вăл.

Пултарасса пултарĕ те, анчах кая юлмĕ-ши?.. Ăна Вакăша васкасах пыма чĕнсе янă хучĕ те сĕтел çинчех выртать ав...

«Витали! Анне сывлăхĕ сасартăк йывăрланса çитрĕ. Мĕнле те пулин вăхăт тупса килсе курмах тăрăш. Мамакку санпа питĕ-питĕ калаçса юласшăн...

Лисук инкӳ».

 

Тен, Эксузьянпа тĕл пуласса кĕтмелле те-и марччĕ унăн?.. Хăй çук чух дельфинсене епле ĕç хушмалли çинчен те ассистентсемпе калаçса татăлнăччĕ ĕнтĕ — Шупашкара çити туяннă авиабилета ĕнер каялла тавăрса парас та çукчĕ-и, тен?.. Тинĕсре тупнă портсигар çинче унăн хушамачĕ пулни ниме те пĕлтермест вĕт-ха. Сахал-и Хура тинĕс флотĕнче Синичкин хушаматлă матроссем, пулăçăсем хушшинче те, паллах, ун пеккисем пур. Канмалли çурта е курорта килнĕ пĕр-пĕр арçын çыранри хăйăр çине ӳкерсе хăварман-и ăна?

Синичкин! Çак хушамата биофилолог умĕнчи шурă хут листи çине умлă-хыçлах темиçе хутчен çыра-çыра хучĕ. Пулăçăсем тупнă портсигар, паллах, унăн мар — вăл, вăтăртан иртнĕ пулин те, ку таранччен те чĕлĕм тĕтĕмне ăша ярса курман. Анчах Виталий чунĕнче çаплах пĕр шанчăк хĕмленсе тăрать: вăл иртнĕ вăрçăра сас-хыпарсăр çухалнă ашшĕ çинчен мĕн те пулин пĕлесшĕн. Сергей Петрович Синичкин, Тинĕс Çар флочĕн офицерĕ, вăрçă пуçланас умĕн шăпах Хура тинĕс флотĕнче çĕршывăн хĕвел анăç чиккине хӳралланă. Таçта та хут çырса пăхнă хыççăн пĕр вăхăтра ашшĕн йĕрĕ çине ӳкес шанчăк пĕтсе ларнăпа пĕрехчĕ Виталин — акă сасартăк кĕмĕл портсигар...

Тинĕс леш енчен тӳпене улăхнă хĕвел пайăркисем çăра йывăç вуллисем витĕр тухса Синичкин сĕтелĕ çинче сиккелеме пуçларĕç. Çанталăк паян та вĕри пулать — ирех шăрăхланать авă. Тутлă шăршлă чечексем çинче пыл хурчĕсем сĕрлеççĕ. Аялта, тинĕс хĕрринчи пансионатра, ыйхăран вăраннă дельфинсем пĕр-пĕринпе ӳхĕрсе калаçни илтĕнет.

Алăкран Рена лаборанткăн кăтра пуçĕ курăнса кайрĕ.

Сирĕн пата, Виталий Сергеевич. Совхозран...

Тепĕр самантран Синичкин кĕпи çухавине йӳле янă пулăçăн шăнăрлă аллине хĕрӳллĕн тытса чăмăртарĕ, ăна малалла иртме сĕнчĕ, сĕтел умĕнчи пукан çине тĕллесе кăтартрĕ. Самед Эксузьян пукан çине лариччен Синичкин умне портсигар кăларса хучĕ.

— Тинĕсре çак япала чылайччен выртнă пулас. Кайран шыв юхăмĕпе çырана çитнĕ...

Пулăçă Синичкин кăтартнă пукан çине ларчĕ. Виталий хăйне пулăçă тимлĕн сăнама пуçланине тӳрех сисрĕ. Вăл портсигара пĕр енчен тепĕр енне çавăрса пăхрĕ. Чăнах-мĕн, ăна кĕмĕлтен тунă. Нумай вăхăт хушши тинĕс шывĕпе çăвăнса выртнă пирки портсигар çийĕ темиçе çĕртен хуралса кайнă, пĕр енче çĕçĕпе касма пикеннĕ хыççăн юлакан йĕрсем евĕрлĕ паллăсем пур. Хуçин ятне çырни курăнмасть, шал енче-ши ĕнтĕ вăл?

Портсигар пĕр сасăсăр уçăлчĕ. Хупăлчин шал енче пысăк сас паллисемпе мĕн çырнине Виталий питĕ хумханса вуларĕ. Ăна пĕр-пĕр ватă нимĕç маçтăрĕ çырнине тӳрех ăнланчĕ Виталий, мĕншĕн тесен кĕмĕл портсигара латин шрифчĕпе мар, готика шрифчĕпе йĕрлесе тухнă.

— Çуралнă кун ячĕпе панă вĕт çавна?.. — терĕ Эксузьян Синичкин портсигар çине мĕн çырнине вуласа тухсан. Унтан, биофилолог умĕнче айăпа кĕнĕн, çапла хушса хучĕ: — Эпир ăна совхозри нимĕç чĕлхин учи-тельне кăтартнăччĕ...

— Çапла, — терĕ Виталий, — темĕнле механика парнеленĕ.

— Нимĕçсем енче ĕçленĕ механика-и? — хушса хучĕ пулăçă.

— Портсигар çине мĕн çырнине ĕненес пулсан ун хуçи, чăнах та, нимĕçсен пĕр-пĕр карапĕ е катерĕ çинче ĕçленĕ... — Синичкин «Ереван» совхозран килнĕ пысăк куçлă çак çамрăк эрменрен хăйĕн шухăшĕсене пытарас темерĕ. — Самед, — терĕ вăл, — тавтапуç, хăвăр тупнă япалана мана кăтартса пăхнăшăн. Манăн ĕнер хам çуралса ӳснĕ тăван яла тухса каймаллаччĕ, анчах сирĕн çырăвăра пула кунта тата икĕ кунлăха юлтăм.

— Виталий Сергеевич, сирĕн аçăр...

— Çапла, вăл вăрçă пуçланас умĕн Хура тинĕс флотĕнче службăра пулнă, 1942 çулта вара сас-хурасăр çухалнă, — терĕ биофилолог пулăçа пӳлсе. Самед унăн ашшĕ çинчен сăмах пуçарнăшăн кăштах тĕлĕнчĕ пулин те Виталий çакна палăртсах каймарĕ. — Çавăнпа эсир темĕнле Синичкин портсигарне тупнине пĕлсен аттем çинчен мĕн те пулин илтес шанчăк çуралчĕ. Анчах кăлăхах иккен. Ман атте Готлиб мар, Сергей ятлă пулнă, вăл нихçан та механикра ĕçлемен. Çитменнине, тинĕсри чикке пăсакансене тытса чарнă чух паттăрлăх кăтартнă совет офицерĕ (ăна уншăн орден та панăччĕ) фашистсем енне куçнине те ĕненме йывăр...

Синичкинăн юлашки сăмахĕсене илтсен Эксузьян аванмарланса хĕрелчĕ.

— Каçарăр, Виталий Сергеевич, эпĕ сире кӳрентерес теменччĕ, — терĕ вăл хăюсăррăн. — Калаçса кăна пăхасшăнччĕ, те юрать, те юрамасть...

Эксузьян сăнĕнче тĕксĕм йĕрсем пур — ахăртнех, нумай пулмасть пысăк хуйхă тӳссе ирттернĕ пуль вăл. Калаçăва пуçарма та тӳрех кирлĕ сăмах тупаймарĕ пулăçă. Вăл малтан кĕсйинчен шурă тутăр кăларса тарлама ĕлкĕрнĕ çамкине шăлса типĕтрĕ.

— Манăн атте, Вургун Эксузьян, нумай вăхăт хушши чирлесе выртрĕ. Вăрçăранах питĕ вăйсăрланса таврăннăччĕ вăл. Ăна, йывăр амантнăскерне, фашистсенчен Одессăри пĕр ватă хĕрарăм пытарса хăварнă пулнă. Кайран вăл хулари партизансен ушкăнĕпе çыхăннă, вĕсем пулăшнипех портра механика вырнаçнă, унтан партизансен штабĕ хушнипе нимĕçсен катерĕсене сиенлеме тытăннă... Ну, кĕскенрех калас тăк, атте час-часах Синичкин хушаматлă механика асăнатчĕ... Пĕррехинче аттене сасартăк нимĕçсем ярса тытсан ăна вилĕмрен çав механик çăлса хăварнă-мĕн...

— Епле майпа?

— Темĕн тĕрлĕ асаплантарса пĕтернĕ хыççăн гестаповецсем аттепе тепĕр тăхăр çынна каçхине тĕрмерен тинĕс хĕррине ертсе тухнă та вуннăшне те катер çине лартнă. Допрос унта та малаллах пынă. Партизансем ăçта пытанса пурăннине каламасан вĕсене çав каçах алли-урисене сăнчăрласа Хура тинĕсе кăларса ывăтассипе хăратнă. Çапах та вунă совет çыннинчен пĕри те хăрушлăхра чĕтресе ӳкмен — тăххăрăшĕ гестаповецсен ыйтăвĕсене пĕр сăмахпа та хуравламан. Вуннăмĕшне, çав тери тарăхса çитнипе гестапо офицерне питĕнчен лачлаттарса сурнăскере, çавăнтах каютăран çӳле кăларнă та палуба хĕррине тăратса темиçе хутчен пистолетпа пенĕ.

Эксузьян тарланă çамкине татах шурă тутăрпа шăлса типĕтрĕ.

— Машина уйрăмĕпе юнашар тĕттĕм камерăра аран-аран йынăшса выртакан çынсемшĕн кĕтмен çăлăнăç килсе çитнĕ. Катер механикĕ сасартăк пӳлĕме вирхĕнсе кĕнĕ те: «Юлташсем, сире тарма çул уçă! Пĕтĕм вăя пухăр та çырана çити ишĕр!» — тесе кăшкăрса янă. Атте палуба çине тухнă чух чутах нимĕç часовойĕнчен такăнса ӳкмерем тетчĕ. Камерăна уçиччен икĕ часовойне те механик пĕр сассăрах пуçтарса хума ĕлкĕрнĕ.

— Кам пулнă механикĕ?

— Унăн ятне атте çырана тухсан каярахпа тин пĕлнĕ. Вĕсене вилĕмрен нимĕç катерĕн механикĕ Готлиб Синичкин çăлса хăварнă-мĕн. Анчах хăй вара хăтăлайман: çыраналла ишекенсем катер çинче автоматпа пистолетсенчен пенине илтнĕ, унтан катер хăй те темиçе татăка пайланса сывлăшалла сирпĕнсе кайнă... Катер механикĕ совет разведчикĕ е нимĕçсене вăрттăн сиенлекен ушкăнăн çынни пулнă пулĕ тетчĕ атте.

Самед калаçма чарăнчĕ те Синичкин çине хальхининче çывăх юлташла пăхса илчĕ.

— Ăнланмалла калап-и эп?

Синичкин пулăçăпа килĕшсе пуçне сĕлтрĕ, Самед халĕ тин чи кирлине калама хатĕрленнине туйса портсигар хупăлчине каялла хупса хучă.

— Паянхи пекех ас тăватăп: çуркунне эсир дельфинсемпе калаçма вĕренни çинчен çырнă хаçатсене атте çав тери хумханса вуласа тухрĕ, уйрăмах хаçатра пичетленнĕ сирĕн сăн ӳкерчĕкĕр çине тĕлĕнсе пăхрĕ. «Самед, пĕлетĕн-и дельфинсене этем чĕлхине вĕрентекен çамрăк ученăй кам иккенне?» — терĕ вăл мана хăйпе юнашар вырăн çине лармашкăн пӳрнипе кăчăк туртса чĕнсе. Сисетĕп: атте çав тери хытă савăннă, куçĕсем хăйĕн сывă чухнехи пекех телейлĕн ялкăшса çиçеççĕ. «Çак этем каснă лартнă пире тамăкран çăлса кăларнă Синичкин механик!» — вăйсăр сассипе кăшкăрса ячĕ вăл. Эпĕ тӳрех ĕненмерĕм, нимĕç катерĕ çинчи механик сăнарне лайăхрах аса илме сĕнтĕм. Вăл ӳкерчĕке тата тимлĕрех сăнаса пăхрĕ. «Биофилолог — мана вилĕмрен çăлнă çын ачи е тăванĕ мар тăк мана çакăнтах тинĕс турри тыттăр!» — терĕ атте малтанхинчен те хĕрӳллĕрех. Хаçатра пичетленнĕ очеркран сирĕн хушаматăр Синичкин иккенне пĕлсен Готлиб Синичкин сирĕн тăванăр пулнă пулĕ терĕмĕр.

— Анчах ман атте çемьере пĕр ывăл кăна пулнă, — терĕ пулăçă калавĕнчен шалт тĕлĕннĕ Виталий ăна хирĕç ним калама аптăраса.

— Çапах та калăр-ха: эсир сăнран аçăра хывман-и?

— Аттен пĕр сăн ӳкерчĕк çеç сыхланса юлнă. Унпа танлаштарсан кăштах пĕрпеклĕх пур пек... Асанне вара эпĕ отпуска яла пырсан мана пур енчен те аçу пек тесе калать...

— Вăт, вăт, аçăрах хывнă çав эсир, — терĕ Самед хĕпĕртесе.

— Сирĕн аçăр халĕ совхозрах-и? Пулăçăн сăнĕ каллех улшăнса тĕксĕмленчĕ.

— Çук, вăл икĕ уйăх каялла çĕре кĕчĕ. Нимĕçсем хĕнени ăша юлниех пĕтерчĕ ăна...

Синичкин пулăçа графинтан шыв ярса тыттарчĕ.

— Сирĕн пата ятарласах çыру ярасшăнччĕ атте, — калаçрĕ малалла Эксузьян, — анчах сывлăхĕ сасартăк питĕ япăхланнипе çыраймарĕ. Хам вара çырма аванмарлантăм. Эсир пирĕн совхоз çывăхĕнчех дельфинсен пансионатне уçни çинчен илтсен хам та кунта питĕ килсе курасшăнччĕ. Ăнсăртран иртнĕ эрнере çыран хĕрринче çак портсигара тупсан атте каласа хăварнисем тепĕр хут аса килчĕç. Чăтаймарăм — çыру çыртăм.

— Тĕлĕнмелле, — терĕ Виталий Синичкин. — Хăçантанпа эпир аттене шыраттаратпăр, анчах вăл хыпарсăр çухалнине пĕлнисĕр пуçне нимĕн те паллă пулмарĕ. Халь ак... тӳрех мĕн чухлĕ... Енчен Готлиб Си-ничкин ман атте пулсан епле ăнланас-ха вăл нимĕçсен катерĕ çинче ĕçленине?..

— Атте каларăшле, вăл совет разведчикĕ пулнă ĕнтĕ.

— Ах, сирĕн аçăрпа курса калаçнă пулсан вăт... Чимĕр-ха, катер çинчен тарнисем сывах мар-ши?

— Тăваттăшне нимĕçсем çавăн чухнех персе тивертнĕ, тепри вара партизансен вăрттăн госпиталĕнче вилсе кайнă. Сывă юлнисенчен виççĕшĕ совет чаçĕсемпе пĕрлешсе анăçалла çул тытнă. Пĕри пирĕн совхоза Одессăран килсе кайнине астăватăп, анчах ячĕпе хушамачĕ те асра юлман.

Синичкин ура çине тăчĕ те пӳлĕм тăрăх каллĕ-маллĕ утса çӳре пуçларĕ. Самед Эксузьян кĕмĕл портсигара сĕтел çинчен илсе татах биофилолог еннелле тăсрĕ.

— Виталий Сергеевич, эсир шалта мĕн пуррине тĕрĕслемерĕр те-çке.

— Çӳхе пленкăпа чĕркенĕскер-и?

— Ийя.

Синичкин çӳхе пленкăна сӳтсе пĕтерсен унăн ăшĕнчен кĕтмен çĕртен сиксе тухнă пĕчĕк çĕрĕ урайне ӳксе кĕтеселле кусса кайрĕ. Тепĕр самантран Виталий ăна çĕклерĕ те ывăçĕ çине хурса ним хускалмасăр пăха пуçларĕ. Ашшĕ сăнне аса илме тăрăшнăран çамки çине пĕчĕк пĕркеленчĕксем те сиксе тухрĕç. Çак çĕрре тахçан амăшĕн пӳрнинче курнă пекех туйăнчĕ Виталие пĕр кĕске саманта, анчах, ашшĕн чĕрĕ сăнарне те йĕркеллĕн астăвайманскер, вăл нимĕн те çирĕплетсе калама пултараймарĕ.

— Самед, — терĕ вăл пулăçă умне пырса тăрса. — Аттепе 1941 çулхи июнь уйăхĕнче сывпуллашнă чух эпĕ ытла та пĕчĕк пулнă.

— Анланатăп...

— Çапах та... Сан аçуна ман сăн ӳкерчĕк Готлиб Синичкина аса илтерни тата çак пĕчĕк çĕрĕ... Вĕсем хушшинче темĕнле çыхăну пур пекех туйăнать мана.

— Вăт, вăт...

— Ыран эпĕ хама пăхса ӳстернĕ асанне патне тухса каятăп. Çавăнпа портсигарпа çĕрре вăхăтлăха сиртен ыйтса илесшĕн эпĕ...

— Эпĕ вĕсене пуçĕпех сире пама килтĕм-çке, Виталий Сергеевич.

— Тавтапуç. Вĕсене эпĕ асаннене кăтартса пăхăп. Аттен епле çĕрĕ пулнине пĕлме тивĕçех вăл.

Синичкинпа Самед Эксузьян пĕр-пĕрне тахçантанпа çывăх пĕлекен туссем пекех сывпуллашрĕç. Биофилолог Сăр шывĕ хĕрринчен таврăнсан пулăçă ун патне татах кĕрсе тухма пулчĕ. Синичкин ун чухне Самеда хăйĕн дельфинĕсемпе паллаштарма сăмах пачĕ.

 

3

Пулăçăран уйрăлсан Виталий Синичкинăн аэропорта шăнкăравласа каçару ыйтма тиврĕ. Трубкăра хĕр сасси çав-çавах вашават: Мускава каякан каçхи самолет çинче шăпах пĕр пушă вырăн пур-мĕн, биофилологăн кăмăл пур тăк вăл çичĕ сехет тĕлнех аэропорта çиттĕр. Виталий çепĕç сасăллă хĕре тав турĕ те сĕтел хушшинчен тухса пĕр хушă пӳлĕм тăрăх утса çаврăннă хыççăн лабораторие кайрĕ, унтан тинĕс хĕр-ринчи пансионата анса дельфинсене саламларĕ, вĕсене хăй пĕр эрнелĕхе Сăр юхан шывĕ хĕрринче ларакан чăваш ялне кайса курасси çинчен пĕлтерчĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн