Вăхăтпа Тĕнче

Михаил Шевле | Поэма | 7 810


Чи хакли – Пурăнăç.

Вăхăт унран та хаклăрах.

А. В. Суворов

 

Пурăнăç хӳри – пăрăнăç.

Каларăш

 

1

Вăхăт хăйĕн еккипе,

Çирĕпленнĕ йĕркипе,

Çӳлти Турă хушнипе

(Пĕлеймĕпĕр тĕпчесе),

Тытса пырать Тĕнчене.

Авалхийĕ – паянхи,

Паянхи ун – авалхи:

Çаврăнса çапла килсе,

Çил урхамахне кӳлсе,

Пулассин кунне пӳлсе

Хальхине калла таврать

Авалне кӳре тăрать –

Çав хальхи пулса тăрса

Пурнăç малалла пырать.

Хĕвел тăтăш çутатса

Çак тĕнчене кун парать –

Чĕрĕ чун аталанать.

Шел пулин те, йĕрке çук

Ку чухне çак çĕр çинче,

(Уншăн пулас Хăруш Сут)

– Пурăнатпăр Пурнăçа

(Турă панă ырлăха)

Пуçтахланса, хур туса –

Тĕнче cаконне пăсса,

Пăхăнмасăр Уçлăха,

«Çаппа» урлă сĕтĕрсе –

Мĕн кирлине пĕтерсе,

Юлас марччĕ «выçлăха».

Çитес ăру умĕнче

Шутсăр парăма кĕрсе,

Чысăмăра ӳкерсе,

Ларас марччĕ-ха пĕтсе.

Анчах Пурнăç «тулнипе»,

Тен, ытла та «ăслипе»,

Хăйнех «асла» хунипе

Пĕтнĕ тет пĕрре этем,

Путнă шыв айне илем.

Çĕнĕ Пурнăç хунатма,

Несĕл сыхласа юлма

Ăсĕ çитнĕ тет çынсен

Ахăрсамана килсен.

– Халь этем хатĕрленет

Тепĕр Тĕнчене вĕçме.

Уçлăха Вăл хĕмленет

Пуçлăх пулса тивĕçме.

«Ной кимми» çине куçма

Вут карапне хатĕрлет.

Ăна часрах майласа

Ĕçе кĕртме тертленет.

Шел пулин те, вăл пĕлмест

Кун пек тĕнче çуккине:

Нихçан, ним те çитеймест

Çĕр чăмăрĕ пеккине.

Пурпĕр Этем «кастарать»

Çĕнĕ йăва çавăрма,

«Ной киммине» хастарлать,

Вăхăт кĕске «çывăрма».

Хăй «сăпкине» хăварса

Вĕçсе кайма çул хывать

(Турçăм, пар ăна хăват!)

 

2

Чăваш килнĕ Çĕр çине,

Çăкăр ĕçлесе çиме,

Чипер çемье хунатма,

Пĕрне-пĕри юратма,

Çичĕ юпа тус пулса

Тăнăç-тату пурăнма –

Хĕвел, Уйăх, Çĕр, Шывне,

Çапса çăван çумăрне,

Çавах сиплĕ сывлăшне,

Çĕрти, шыври чĕрчунне,

Аслатипе Тăвăлне,

Тăхăр тĕрлĕ Туррине –

Тархасланă йăлăнса,

«Пуçне çапса» – кĕл туса,

Тулăх пурăнăç ыйтса.

(Çавăнтан пуль чăвашра

Хальччен пырать çав йăла).

– Ун пек пурăнăç ăçта?

– Ниçта та çук – хамăрта.

(Кĕскен кăна «куç хывас»

Ĕлĕк мĕнле пулнине –

Эпир епле «пуйнине»:

Чăваш акнă урпине –

Туса ĕçнĕ сăрине.

Хуртне пăхнă вĕллинче –

Пулнах сим пыл килĕнче.

Пухнă тулăх пăрине

Туй-çуй пăтти пĕçерме,

Хуратулĕпе вирне –

Хур какайĕпе çиме:

Тулли тăнă çӳпçисем

Тĕрлĕ кĕрпе-çармаран.

Шӳпке пулли, çуйăнсем

Тытнă тулăх çырмаран.

Шӳпки кайнă шӳрпене,

Çуйăнĕ – вир пăттине.

Кам çинĕ ун пеккине –

Манаймасть вăл «еккине».

Шĕпĕлтетнĕ (шух пулас)

Маратара чух партас

Шăпăлтатнă хуп шакра,

Йăпăлккаç хура шампа:

Яш-кĕрĕмсем çавăнпа

Нăкă пулнă партас пек,

Кĕрнекленнĕ çав унпа

Кĕркуннехи шампа пек –

Чăваш тытнă выльăхне –

Лаши-ĕни, сурăхне,

Хур-кăвакал, кăрккине,

Кĕшĕл чăххи-чĕппине.

– Тĕртнĕ шур кĕпи-йĕмне

Кантăр-пуса пирĕнчен.

Тĕр тĕрленĕ тăрăшса,

Ирттерсе пĕр-пĕринчен.

Сăрне илнĕ ӳкерсе

Асамат кĕперĕнчен,

Çĕр çинчи чечексенчен,

Чĕрери туйăмсенчен –

Савăк чун юратнинчен.

– Сăмах майăн, калас пур,

(Каламастăп калампур):

Чăваш тĕрри еплине,

Юратăвăн еккине –

Хĕрпе каччăн телейне

Курăр пике тĕрринче –

Тĕрри – чăваш кĕпинче,

Хушпу, явлăк, тухйинче,

Саппун-сурпан çийĕнче –

Чăваш тумĕ-юмĕнче.

Илем кӳрет тĕпеле

(Пӳрте хăтлăх парнеле)

Чӳрече – кĕтес карри,

Пӳлĕмре чаршав пурри –

Канлĕ канăвăн ырри...

Ах, эрешлĕ пиçиххи

(Юратăвăн пуль çыххи),

Енчĕкпе сăмса тутри –

Савни – сарă хĕр парни –

Эрешлесе тĕрлени –

Пулнă йĕкĕте пӳрни,

Ларса Пӳлĕхçĕ çырни.

Тăла пуснă – чăлхана

Хурипелен шуррине –

Çăмне илнĕ çурхине

Çăмăл пулнă чăлхама.

Чаппанĕпе сăхманне,

Катан пирĕпе-мĕнне –

Панă кĕрхи самана,

Шеп те пулнă тăхăнма

Кĕрхи-çурхи вăхăтра,

Сивве ним чуль пăхăнман,

Хура-шурă çăматта

Йăваланă – ӳркенмен.

Çăка хуппи çăпата

Ураран тухса ӳкмен –

Сывлăха сиен кӳмен...

Хура-шурă, сар тупа

(Çăтса ярăн сар çупа).

Кам калать «хамăр туман?»

Тата кĕрĕк çĕлеме

Пĕрмеллине – тĕрлине

Калĕ кам «ăста пулман?»

Хăйĕн ĕçне ĕçлеме,

Çĕвĕç килнĕ килĕрен –

Тивĕç пулнă тӳлеме

Хуçи ăна кирлĕрен.

 

3

Халь этемлĕх, аташса,

Пĕр-пĕрин пуçне касать.

Чиксĕр ăсран «тайăлса,

«Тепĕр тĕнчене» куçать –

Çапла тайăлсах ăсран

Çухалать ырри асран.

Иксĕлсе пырать тивлет –

Çакна Пӳлĕхçĕ сивлет,

Сăваплисене – сиплет,

Çĕн Пурнăçпа пехиллет –

Тивĕçтерсе Çăтмаха

Сиплĕ Тĕнчине илет –

Тĕл пулатех Аçтаха...

Этем лекнĕ Çĕр çине

Пулĕ, тетпĕр, Уçлăхран.

Ларса унăн чĕрçине

Вăйне илнĕ Вăхăтран:

– Ăна Турри çылăхран

Хуса янă Çăтмахран:

Сăвапа тивĕç пулсан

Таврăнĕ, тесе, кайран.

Куç хывăпăр таврана:

Экколокй япăхса

Хамăр çине таврăнать.

Хĕвел йăмăххăн пăхса

Уçлăх çинче çаврăнать,

Шăнтать-хĕртет урăхла:

Çителĕксĕр е ытла.

Халь пăхатпăр хамăра:

Мĕнле «сий» куратпăр-ши –

Пӳлĕх панă «хăнара»

Епле чыс кӳретпĕр-ши?..

– Калас пулсан тӳп-тӳрех,

Харампырĕ кун курать.

Кулать пиртен куçкĕрет –

Аллине укçа кĕрет.

Çукки çулăмсăр çунать:

Хываймасть ĕçчен çунат,

Çитменлĕхпе тарăхса

Юлашки вăйне хурать –

Пурпĕр юрлă пурăнса

Пăхсан кăна курăнать...

– Мĕн пур талантне пухса

Ырми-канми тар тăкать:

Пепкесене вĕрентет,

Чирленисене чĕртет,

Сывлăхсăрне сыватать.

– Кам-ши куçкĕрет асать,

Мĕн пирки ытлах тусать?

– Харампырĕ, – терĕм-ха.

Тепре калам, илтĕр-ха:

Мул пухма ăна ансат.

Хăйне кӳрет супинкке.

Теприйĕ курать инкек:

Тарне тăкать тарăхса,

Турă кунне, чун парса,

Сив Космŏса хăпарса,

Тинĕс тĕпне те анса

Хăй çемйине хăварса,

Чун-чĕрине хăвăртса,

Тинĕс çийĕн çул хывать

(Çапла пурнăçĕ шăвать).

Çĕр çийĕнче тыр акать,

Шыв айĕнче мул шырать,

Кăмрăкне тек кăларать,

«Çĕрĕн çуне» те уçлать,

Газне пăрăха кӳлсе,

Хамăра валли пӳлсе

Ют çĕршыва хăвалать –

Пире «йĕмсĕр» хăварать.

(Çакна харампыр тăвать).

Ĕçлекенĕсем – пайтах,

Нумайăшне – ĕç те çук.

Тупаймаççĕ ним пайта:

Ĕçне памасть ăçтиçук.

Пăлатниксен – пуртти çук,

Çĕвĕçĕсем – çĕлĕксĕр,

Кĕтӳçĕсем – кĕрĕксĕр,

Тепри ĕçлет ирĕксĕр,

Вăрра каять – пӳлĕхсĕр:

Çук пуль вăрра пĕтерме –

Шăнăçтарас çук тĕрме.

Çĕрме пуянĕ – сĕмсĕр

«Хура халăхĕ» – чĕмсĕр.

Çын çинче – çын пек пулма –

Хăйне ирĕккĕн туйма,

Çине тăрсах тар тăкать.

Çук пилре те ун пуйма.

Никама та вăл суйман.

 

4

Ĕçлекен – нихçан пуйман,

Керменсем те лартайман,

Господин та пулайман:

Харампырсем – господа,

Ĕçлекеннисем – чура

(Çапла халлĕн Раççейре).

Ку ĕнтĕ хальхи пурăнăç –

Унăн хӳри – пăрăнăç.

 

* * *

Çухатмасăр пĕлес çук

Пур япалан сарăмне.

Çтихванĕ ăçтиçук –

Чыс параймасть арăмне.

Шевле пуçин укçи çук

Час параймасть парăмне.

– Апла пулсан, мĕн тăвар?

– Туслă, сывлăхлă пулар!

Пĕрне-пĕри чыс туса

Ĕмĕр тăршшĕ пурăнар.

– Кулянмасăр кун курас

Пӳлĕхçĕ тивлечĕпе,

Мал ĕмĕтпе пурăнас –

Мăнуксен телейĕпе.

Тӳр пыракан пăрăнмасть –

Хăйĕн тертлĕ çулĕнчен,

Тискер куна парăнмасть –

Хастар вăй ун чĕринче.

Выртан каска мăкалать

Пĕр вырăнта пулнипе,

Çӳрен каска пулнипе

Çӳрен каска çуталать.

Тĕнче касса пынипе

Ир каяççĕ ыр çынсем,

Çут Тĕнчерен уйрăлса:

Тен, кирлĕ те пуль вĕсем

Пай Çăтмахра уйăрма.

Ывăнмасăр канаймасть

Тӳр ĕçчен çын, харсăрри.

Савăнăçпа кулаймасть

Ĕшеннĕскер, халсăрри.

Пĕчĕк пепке çуралсан

Кун курнипе макăрать,

Амăш кăкрине парсан

Сывлăш илсе йăл кулать;

Тĕнчи телейпе тулать –

Пурнăç малалла кусать.

Чунсăррине – чун кĕмест,

Çухалманни – тупаймасть.

Выçса курманни туймасть

Хура çăкăр техĕмне.

Юратманни кураймасть

Çут Тĕнченĕн илемне.

– Эх, тусăмсем, мĕн тăвар?

– Ыр ĕç туса кун курар.

Алла-аллăн тытăнса

Пĕрне-пĕри пулăшар!

Чыслă чипер чăвашсем,

Сывлăх-пулăхлă йышсем.

«Кукамайпа кукаçей»

Теччĕр пике ӳстерсен,

«Асатте» те «асанне» –

Чĕнччĕр Пӳлĕхçĕ пӳрсен:

Сире ывăлне кӳрсен.

Мăнуксем çапла чĕнни –

Этем кун-çулччен чĕнни.

Çакă пирĕн ăраскал –

Пурнăç пытăрччĕ кал-кал.

– Тăварпа пиçнĕ тăван,

Ютран пулнă хурăнташ,

Çывăх çыннăмăр, юлташ.

Ӳркенмен ăста чăваш –

Тус-йышусемпе – йăваш,

Тăшман çулăхсан – хаяр,

Яланах пĕрле пырар,

Çитмелли çĕре çитер,

Чипер, сывлăхпа çӳрер –

Пӳлĕхçĕ тивлечĕпе,

Тăхăмсен телейĕпе...

add comment Çĕнĕ комментари хуш


Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —
Хаклав:
Шухăшĕ:
Чĕлхе илемлĕхĕ:
Содержанийĕ: