Электронлă вулавăш

Эпир икĕ йĕкĕт — Чаканпа Пукан — васкаса килелле утатпăр. Хулара съездра пултăмăр та тавлашса таврăнатпăр.

— Чăваш ялĕ мĕн вăл?.. Ванюк автанĕ Ваçук карташне вĕçсе ӳкет, Ваçук ăна ал туйипе персе хăрах урине амантать. Вара эпир сийпе сий... класа хирĕç класс, — тесе хăртса пырать мана Пукан.

— Ан лăрка. Ав пĕр чăваш çыруçи чăваш ялĕ вăл Лондон хули тенĕ, — тесе тăрăхласа пыратăп эпĕ.

— Вара мĕн тек çыпçăнатăр... Сылтăм сулăнчăкĕ... Эсир хăвăр хайла сулăнчăкĕпе... тесе пĕр чарăнми аташатăр, — хапăлтатать Пукан.

Хĕвел çăкăр пĕçерме хутакан кăмака çăварĕ пек ялкăшса сăрт хыçне анса ларчĕ. Çула кĕскетес тесе аслă çултан пăрăнтăмăр та ял çумĕпе утма пуçларăмăр. Каç пулсан Çичпӳрте пырса перĕнтĕмĕр. Куçа йĕппе чиксен те курăнмасть — тĕттĕм пулчĕ.

Укăлча вĕрлĕкĕ урлă сиксе каçрăмăр та урам тăрăх васкаса утрăмăр.

Кам патне те пулин кĕрсе выртас, малалла кайса пулмĕ, çил-тăвăллă çумăр хускалать, аташса хăшкăлăпăр тесе шухăшласа пыратпăр.

Урамăн икĕ енĕпе те пăхкалатпăр — йĕри-тавра пĕр йĕркеллĕ кил-çурт мĕлки те курăнмастъ. Мĕн хăямат пулнă ку яла? Унта-кунта кăна кĕрхи ана çинчи çĕмелсем пек уйрăм хуралтăсем. Пĕр сас-чĕвĕ çук. Саланнă çурт-йĕрсен вырăнĕнче пус тарасисем тăлăххăн шăхăраççĕ. Ишĕлсе пĕтеймен кăмака мăрйисем улаççĕ. Таçта, шăнкăрчă йăви çинче пулас, çинçе сасăпа çил ачи йĕрет...

Сисмерĕмĕр те — кĕпер патне çитрĕмĕр. Пит-куçа шыв сулхăнĕ çапрĕ, сăмсасене тирĕк шăрши печĕ. Пăхатпăр — инçе те мар лапсăркка мунча ларать. Эпир кĕпер урлă хăвăртрах каçас тесе утăма ӳстертĕмĕр. Анчах икĕ-виçĕ хут çеç ярса пусрăмăр — мунча алăкĕ шартлатса уçăлчĕ, урам урлă çутă ури ӳкрĕ, алăк умĕнче этем кĕлеткисем мĕкĕлтетрĕç.

— Кам эсир? Эй, ырă-и, усал-и, чарăнăр!

— Пире чĕнетĕр-и çав эсир? Эпир çул çӳрекен чăвашсем.

— Мĕн халпа иртетĕр? Ăçтан килетĕр, ăçта каятăр?

— Ан иккеленĕр, тăвансем! Эпир Пӳртел çыннисем, Чĕмпĕртен таврăнатпăр...

— Мĕн сăлтавпа çӳретĕр — пĕлместпĕр. Çĕр тĕттĕм. Атьăр хуралтă таврашне...

Чукмарсене йăтнă этемсем виççĕн пырса çитрĕç, йĕри-тавра çавăрса илчĕç, мунча патне çавăтса пычĕç. Кĕрсе кайрăмăр — мунча пулмарĕ, хурал пӳрчĕ пулчĕ.

— Мĕн çыпçăнтăр çак эсир пире? Ларас та канас, çутăлнăпа утăпăр, — терĕмĕр те туясене алăк çумне тăратрăмăр. Унтан кĕсьерен чĕлĕмсене кăлартăмăр та табак тултарма пуçларăмăр.

Эпир ларсанах пирĕн хуралçăсем пĕр-пĕрин куçĕнчен чăр-чар пăхса илчĕç, чукмарĕсене пирĕн туясем патне тăратрĕç.

— Хăтасем, ларăр, хăна пулăр. Ырнă пулсан выртса канăр. Халь самани усал, ирĕксĕрех чăрмантартăмăр пулĕ тен сире. Каясах тесен кĕпер урлă ăсатса та ярăпăр, — терĕç хуралçăсем пĕр-перин сăмахĕсене пӳлсе.

— Тав сире, тăвансем. Çутăлнăпа утăпăр, — терĕм те эпĕ салтăнмасăрах кутник çине йăвантăм.

Пукан тантăш та аттисене хывса ывăтрĕ те çара уран ман çума выртрĕ.

Пăхатăп — хуралçăсем çамрăк çынсем мар: пĕри шап-шурă сухаллă, тепри кăвакарма тин пуçланă, виççĕмĕшĕ вăйпитти этем. Шурă сухаллă ватă авалхи питĕм сăхман тăхăннă, кăвакарма тин пуçланă этем çĕтĕк аçам пĕркеннĕ, вăйпитти этем кивĕ салтак шинелĕ çакнă, хăрах куçне алшăллипе пуç йĕри-тавра çавăрса çыхнă. Хуралçăсем тĕпеле иртсе сак çине ларчĕç те чĕлĕмĕсене тивертме тытăнчĕç.

— Ну, шăллăмсем, çывăрас мар. Хĕвел тухиччен пире тата тепĕр черет тивет. Ахаль хуралта мар вĕт. Намăс пулĕ çывăрсан, — терĕ те шурă сухаллă ватă алăк патне кайса туя тытрĕ, туяпа кăмака хыçне пăтратма пуçларĕ.

— Çывăрсах кайман-и вара эсир, шĕшлĕсем? Улахра мар вĕт, — тесе вăл шăкăртаттарса илчĕ.

— Ан чышкала, асатте, ыраттаран. Эпир кăшт кăна тĕлĕрнĕччĕ, — тесе нăйăлтатрĕ кăмака хыçĕнчен çамрăк сасă.

— Сирĕр ыйхăра, ярăр юмахăрсене, — терĕ те шурă сухаллă ватă тĕпел кĕтессине пырса ларчĕ.

Кăмака хыçĕнче пăшăлтатма тытăнчĕç.

Тĕпелте ларакан кăвакарма пуçланă этем хăйĕн качака сухалне чĕтретсе илчĕ, тилĕ пек чее пит-куçне вылятса пăркаларĕ, чĕлĕм тĕтĕмне ункăласа кăларчĕ те:

— Ман мĕнле юмах ярас-ши вара? — терĕ.

— Кирек мĕн çинчен халаплан, çын çиекен çĕленсемпе амаçурасем çинчен кăна ан халаплан — кăмăла хуçса пăтрататăн, — терĕ куçне алшăллипе çыхнăскер.

— Кăсем кăшман хуралçисем пулас. Шыв тăрăх выртакан пахчасенчи кишĕре-хăяра хураллаççĕ пулас, — тесе пăшăлтатса илтĕмĕр те Пуканпа тĕлĕрме пуçларăмăр.

Кăмака айĕнче шăрчăк чĕриклетет. Чӳрече умĕнче шăна сăрлать. Пӳрнеске пек пĕчĕкçĕ лампа çути мăч-мăч туса вылять. Мачча тăрринче çил каштасене тăкăртаттарса улать.

Манăн пĕр хăлхана кăмака çинче пăшăлтатнипе çинçе сасăпа нăйăлтатни, тепĕр хăлхана тĕпелте хулăн сасăпа мăкăртатни пырса кĕрет. Ыйхă пуснăçем пусать. Анчах çумра Пукан тек мăшăлтатса каллĕ-маллĕ çаврăнкаласа выртать.

Ак кăмака хыçĕнче çилпе хумханакан вĕрлĕк пек çамрăк юмахçă хăйăлтата пуçларĕ:

— Талпик хирĕнче, Сăвар Тӳпинче, пирĕн пăрçа анине тăрнасем килĕшнĕччĕ. «Ахаль те выçăллă-тутăллă пурăнатпăр, вилетпĕр пăрçана пĕтерсен», — терĕ асатте. Кайрăмăр асаттепе. Кăлкан тĕми çинче йĕтем пысăкăш серепе картăмăр. Сыхласа выртатпăр. Çутăлнăпа тӳсме çук çывăрас килет. «Тяпук, ачам, капла юрамĕ, тăрнасем пăрçана туй туса кайĕç, эсĕ сисеймĕн те; тилхепе ил те пĕр вĕçне серепе çумне, тепĕр вĕçне хăвăн пиçиххи çумне çыхса вырт», — терĕ асатте. Эпĕ çапла çыхăнтăм та йăран çине выртрăм. Выртсанах çывăрса кайнă пулнă...

Çинçе сасă купăс хĕлĕхĕ пек нăйăлтатса татăлчĕ. Ача анраса кайса ӳсĕрме пуçларĕ. Çак вăхăтра тĕпелте ларакан качака сухаллă этем сăмахĕсене темĕн тăршшĕн тăсса мăкăртатма тытăнчĕ:

— Кайнă пулнă манăн Матюк асатте Талпик мимине. Пуян миминче этемсем сатур, лашасем маттур. Пĕр самантра вăрмана пынă, пĕр кĕреш йăвантарать те Çичпӳртелле чуптарать. Манăн ватă асатте кĕрешпе мар, каштапа темĕнччен муталанать, каштана ăлав çине хурса çыхать, лашине хăвалать — тăватă ураллă янавар мĕкĕрленет-мĕкĕрленет, ăлава вырăнтан та хăтараймасть. Унччен те пулмасть — чăтлăхра кашкăрсем уласа яраççĕ. Асатте вăрманта пĕр-пĕччен...

Çил чӳречене шăкăртаттарса ши-ши çухăрса чупрĕ. Качака сухал чĕлĕмпе сак çинче шак-шак тутарса муталанчĕ. Çамрăк юмахçă малалла хăйăлтатать:

— Нумай-и, сахал-и çывăрнă — пĕлместĕп. Тĕлленсе выртатăп: пирĕн пăри суратне хур кĕтĕвĕ миме тăвать. Какаклатса тустараççĕ кĕлтесене хурсем. Эпĕ вĕсене хăваласшăн, анчах кăшкăраймастăп та вырăнтан хăпаймастăп. Унччен те пулмарĕ хăлха çумĕнчех такам виçĕ хутчен «ачăху, ачăху, ачăху» туса илчĕ. Тĕлĕкĕмре мăшкăлçă йăран ийи ашкăнать тесе шухăшларăм та вăранса кайрăм...

Мачча тăрринче тăвăл шăтăр-шăтăр туса илчĕ. Тăпрас тăрăх такам чупса кайнă пек туйăнчĕ. Юмахçă хăйăлтатма чарăнчĕ те юлташĕпе темĕн пăшăлтатма пуçларĕ. Çавăнтах качака сухал нăрă пек нăрăлтатма тытăнчĕ:

— Чĕлхесĕр янавар хартлатса сикет те чикĕнсе ӳкет. «Туррăм-пӳлĕхçĕм, пĕтрĕм вĕт», — тесе каларăм тетчĕ вара асатте. Икĕ ама кашкăр урисене таткалаççĕ, аçа кашкăр унăн тушкине пĕр тустарать. Унччен те пулмасть — чăрăш тăррисем çийĕнчен кушак пуçлă тăмана вĕçсе иртет. Вăрман çийĕнче, чăтлăхра, уçланкăсенче тӳсме çук алхастаракан сасă кĕрлеме тытăнать. Çав сасă йытă пек вĕрет, арăслан пек ахăрать, кулать, вăрçать, ахăлтатать. Ама кашкăрсем сасă çывхарсанах хăлхисене чăнк тăратаççĕ те лаша урисене çыртса пуç иле тараççĕ. Аçа кашкăр хăнк та тумасть: вăл лаша тушкине шăтăр-шăтăр кăшлать, мăй шăммисене тата-тата ывăтать. Унччен те пулмасть — аскăн сасă асатте патне пырса перĕнет те тӳрех хăлхаран çухăрать:

— Ай-ай-ай, тантăш Матюк, сана е пуç, е вилĕм... Çап Пӳлĕх Йăмри тивлечĕпе тукмак хӳрине пушăпа... ай-ай-ай... ах-ах-ах...

Çак сасă асаттен пĕтĕм ăш-чикне алхастарсах ячĕ тет...

Халапçă пуçне ал шăллипе çыхнă этем енне çаврăнчĕ те йытăлла-качакалла:

— Ай-ай-ай... ах-ах-ах... е пуç, е вилĕм... ай-ай-ай!.. — тесе илчĕ.

— Йĕркеллĕ пулсам, суеçĕ хутаççи, чуна тискер, — терĕ те алшăллипе çыхăннă этем шурă сухаллă ватă çумне çывхарса пырса ларчĕ. Манăн Пукан тантăш вăр-вар тĕпел енне çаврăнса выртрĕ.

Кашкăр халапçи каллех чĕлемпе муталанма пуçларĕ. Вара тăрна юмахçи пӳртре шăпăрт пулсанах çерçи пек малалла чĕвĕлтетме тытăнчĕ:

— Куçа уçса та ĕлкереймерĕм — Кăлкан Тĕми çинчен тăрна кĕтĕвĕ пăр-р! туса çĕкленчĕ те тăвăл пĕлĕчĕ пек çичĕ çăлтăр çине вĕçме пуçларĕ. Эпĕ асаттене сывпул тесе калама та ĕлкĕреймерĕм. Тăрнасем вĕçеççĕ, тилхепепе çакланса эпĕ те вĕçетĕп. Сĕве, Çарăмсан, Атăл, Сăр шывĕсем урлă каллĕ-маллĕ вĕçсе каçрăмăр; тусем, айлăмсем, сĕм вăрмансем аялта мĕкĕлтетеççĕ. Хусан, Тетĕш, Шупашкар хулисем панча пек курăнса çухалчĕç. Эпир ялан вĕçетпĕр, умри çул вĕçĕ пĕртте курăнмасть. Анчах сасартăк... манăн тилхепе Пӳлĕх Йăмрине тăлланса çыхăнчĕ, тăрна кĕтĕвĕ Тимреç пахчине персе те анчĕ...

Чӳречене çумăр тумламĕсем шаккама пуçларĕç. Аякра хĕрсем пир çапнă пек туйăнать. Качака сухал авалхи хултăрчă пек кăлтăртатать:

— Матюк асатте чун хавалĕпе пушă çавăрса тытать те тăсать кашкăра çурăм тăрăх. Кашкăр малалла сикет те хăмăт ăшне кĕрсе хĕсĕнет: тушки туртасем хушшинче, мăйĕ хăмăт ăшĕнче, пуçĕ хăмăтăн умри тулашĕнче. Тытăнать асатте тукмака вĕтме, тытăнать вара кашкăр тăватă уран тăра-тăра сиксе юртма... Миме халăхĕ ĕçке те пухăнса ĕлкĕреймест — асатте хапхи патне кашкăр кӳлнĕ çуна çине ларса пырса çитет. Ăна хирĕç Талпик хуçа пĕр алтăр пыл сăра йăтса тухать... Эпĕ те çав ĕçкĕре пултăм, пыллă сăра ĕçрĕм, сăра сухал тăрăх юхрĕ, çăвара лекмерĕ.

Пӳртре пурте шăпăрт пулчĕç. Кăмака хыçĕнче пĕри сăмсапа шăхăрма та пуçларĕ. Тĕпелти суккăр чăваш ларнă çĕртех иккĕ-виççĕ харлаттарса илчĕ.

— Атя, тантăш, пĕр касă та пулин çывăрса илер; кăсем кăшман хуралçисем те мар, çăвар ăстисем, вĕсем ыйхă килмен енне пуçтарăннă та хурал тăнă пек айкашаççи, — терĕм эпĕ Пукана хăлхаран.

Пукан ман енне çаврăнчĕ те шăл витĕр мăшкăлчăклă пăшăлтатса илчĕ:

— Ак сана класлă кĕрешӳ! Талпик пуян ырлăхĕпе чухăн пăрçа акать. Тимреç пуян пахчинчи Пӳлĕх Йăмрине пула вăл пĕр кĕтӳ тăрна тытать... Талпик мимине кайса çук çын кашкăр шăл-çăварне лекет, Тимреç йăмри тивлечĕпе вăл кашкăра кӳлсе яла таврăнать, Талпик хуçа ăна алтăр сăра йăтса хирĕç тухса илет. Ак сана класлă тăн-пуç! — тесе илчĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн