Хурăнлă çул
Тĕтĕм куçа çиет. Сывлăш тухмасть. Пĕçерет. Арăм нимĕн тума пĕлмест. Ачисем йĕрсе çĕре ӳкрĕç. Шырама тытăнчĕ. Тупаймарĕ. Пӳрт чӳречисем чăнкăр-чанкăр турĕç; пит-куç, алăсем пиçсех пĕтеççĕ.
— Ай-ай! Çунатăп! Пулăшăр! Хура халăх!..
Хура халăх илтмест. Ытла пĕçернĕрен пуçне тытрĕ. Урса кайнă çын пек кăшкăрать. Çулăмсем çывăхрах. Хупласа илчĕç. Пĕтĕм вăй-хăватне пухса урам чӳречи патнелле сикрĕ. Çук — пулмарĕ. Çăлăнаймарĕ. Вут хыпса илчĕ, çӳçĕсем çунаççĕ. Тăнран кайрĕ. Кукленсе ларчĕ. Икĕ аллипе пуçне ярса тытрĕ. Авкаланма пуçларĕ. Ура айне пулнă хурт пек авкаланать. Чĕлхине çыртать. Куçĕсене чармакласа пăрахать. Чĕлхи хытă асапланнă пирки çыртнипе татăлса ӳкет. Аллисене туллать. Унтан хăрушшăн чĕтренсе илчĕ те лăпланчĕ. Кĕлетки çеç авкаланать.
Тулти халăх темĕн чул пикенсен те çунакан пӳрте юлнă çынсене çăлаймарĕ. Малтанах пĕлнĕ пулсан çăлатчĕçех пулĕ, анчах аптăранă енне пӳртре çынсем пуррине нихăшĕ те аса илеймен.
Çап-çутă. Ялта халăх чупать. Арсупай çуртĕнчен ытти килсем тивсе кайрĕç. Тепĕр çирĕм минутран пĕтĕм ял çуна пуçларĕ.
Картасенче, анкартисенче выльăх мĕкĕрет. Ачасем йĕреççĕ. Арсупай та ухутаран тавăрăнса анкарти витĕр килĕ еннелле чупать. Пĕр ушкăн халăх пупа çавăтнă.
— Çак шуйттан яла тĕртсе янă. Вĕлерес ăна! — кăшкăрать халăх.
— Капан хыçне кайса выртнă. Туртса та килмест.
— Хĕрлĕ Чутая пухăнса кайнăшăн турĕ ĕнтĕ кăна вăл.
— Хăйне юратман Арсупай çуртнех тĕртнĕ.
— Вĕлерес ăна! Вĕлерес!
Пĕри, Хусахмет ятли, чышкисене сурса ислетсе илчĕ те пĕррех пачĕ пупа кăкăрĕнчен.
Пупĕ палтах кайса ӳкрĕ. Унтан тапранчĕç ыттисем. Пĕтĕм халăхĕ сырăнса илсе кашни пĕрре те пулин чышса илесшĕн. Пит тарăхнă мар-и? Пĕр самантрах пупа тирпейлесе хучĕç. Никам та хĕрхенекен пулмарĕ.
— Çапла кирлĕ ăна, — теççĕ.
Ялăн икĕ касĕ те тĕпĕ-йĕрĕпех çунса кайрĕ, леш айккинче çырма урлă ларакан ултă-çичĕ кил çеç çăлăнса юлчĕ. Нумайăшĕн выльăх-чĕрлĕхĕ те çунса кайнă. Тăватă ватă çын, тăхăр ача çуннă.
Ял çийĕн çил çаврăнать. Çăлтăрсем йăлтăртатаççĕ. Çуннă çуртсем çумĕнче çынсем кăткăсем пек кĕшĕлтетеççĕ. Сӳнсех çитмен пĕренесенчен вут сикет. Уласа йĕни, ачасем çухăрни, выльăх сасси тул çутăличченех яла янăратса тăрать.
Тепĕр виçĕ кунран яла катаран хура кĕтӳ пек курăнакан казаксем ĕрĕхтерсе çитеççĕ. Çĕр казак. Пурте юлан утпа. Хыççăн йĕрлесе шыраканни те çитрĕ. Кăрмăшран килнĕ пупĕ те пур, леш Ерми ятли.
Ыйтаççĕ, тĕпчеççĕ, тытса хупаççĕ. Чăвашсем пуçĕсене уснă, куçĕсем, пусма çыхса пăрахнă пек, таçта инçетелле пăхаççĕ. Кашни ыйту çинех:
— Курман... илтмен... — теççĕ.
Ампара та хупса пăхнă вĕсене, выçă та усранă. Темиçе талăк шыв паман. Салхуланса çитнĕ чăвашсем. Пичĕсем тăрăхланса кайнă, кăн-кăвак. Куçĕсем путса ларнă. Шăммисем çеç палăраççĕ.
Хăйсем çапах:
— Курман... илтмен... пĕлместпĕр... — теççĕ.
Казаксем пиллĕкмĕш кунне кам вĕлернине пĕлес тĕлĕшпе çĕнĕ сăлтав тупса кăларчĕç. Вĕсем халĕ кашни çынна çĕре вырттарса хулăпа хĕнеççĕ. Пĕри çĕре выртнă çыннăн ури çине хăпарса ларать, тепри пуçĕ çине, иккĕн хĕнеççĕ. Çан-çурăм тăрăх шăмăран уйăрăлнă тир татăкĕсем çакăнса тăракан пуличченех хĕнеççĕ. Малтанах çынни туртăнать, унтан хăрăлтатакан пулать, кайран шăпах пулать. Вара ăна шăналăк çине хурса çуннă пĕренесем патне кайса пăрахаççĕ. Тăна кĕтĕр тесе çине витрепе сивĕ шыв сапаççĕ. Куçне уçсанах:
— Кам пупа вĕлерчĕ? Кала? Каламасан каллех ăшалантаратпăр, — тесе юнаççĕ.
Çыннин чĕлхи аран çавăрăнкалать:
— Курма-ан; — тет йынăшса.
Хĕрарăмсене те хĕрхенмеççĕ. Кусем, хĕненĕ чухне, пит çухăраççĕ. Шыв ярса тăна кĕртнĕ хыççăн кусем те йынăшса:
— Курман... илтмен... — теççĕ.
Пĕтĕм яла ăшаласа тухрĕç, нимĕн те пĕлеймерĕç.
Пĕрле пухăнса канашласа пăхнă хыççăн тепĕр сăлтав шыраса тупрĕç.
Арçынсемпе хĕрарăмсен çан-çурăмĕсем кĕсенленсе ларсан пĕтĕм халăха ял варрине хуса тухрĕç казаксем. Пупĕ тухрĕ, йĕри-тавра юлан утлă казаксем, саламачĕсем çакăнсах тăраççĕ, çурăм хыçĕнче пăшалсем, лашисем хӳрисене çавăрса çеç тăраççĕ. Халăх казаксем варринче тăрать. Пупĕ чиркӳре тăхăнмалли сапунне тăхăнчĕ, аллине хĕрес тытрĕ. Тапратрĕ калама:
— Тăвансем! Пире çăлакан Иисус Христос Турра эсир пурте ĕненместĕр пулсан та... сирĕн хушăрта ĕненекенсем пурах. Ĕненекенсене калатăп. Çылăхлă эпир. Пире шуйттан илĕртсе çылăха кĕртет. Усал илĕртнипе эсир çак ĕçе тунă. Ӳкĕнĕр. Ӳкĕнмесен ĕмĕр-ĕмĕрех тамăкра пулмалла пулĕ. Унта йĕрӳ те, шăл шатăртаттару та пулĕ...
Чылайччен каларĕ пупĕ. Хресченсен шухăшĕ тарăн. Вĕсем иртнĕ вут-кăвар çинчен, пупсемпе улпутсен пусмăрĕ çинчен шухăшлаççĕ. Казаксен куçĕсем, эсрел куçĕсем пекех, чăвашсем çине хаяррăн, шăтарас пек пăхаççĕ: çын-и эсир, çын мар — выльăх, выльăх шутне те тăмастăр теççĕ пек вĕсем.
Пуп каласа пĕтерчĕ. Ӳкĕнес текеннисем пулмарĕç. Пуп калани, чул çине ӳкнĕ вăрлăх пек, пуçлăхсене усă кӳреймерĕ. Пуçлăхсем халăх харсăррине кура йытă пекех çилленсе çитрĕç. Шăлĕсене кăчăртаттарса, чăвашсене «черти» тенĕ сăмахсемпе ятлаçса пуп кăтартнă тăрăх çирĕм пилĕк çын суйласа илчĕç те лашисем çине утланса вĕсене хуса кайрĕç.
Çирĕм пилĕк чăваш тĕрмере ларать. Сăнĕсем пир пек, кĕлеткисенче шăммисем çеç. Ырханланмалăх пулнă ĕнтĕ, çулталăк ытла тĕрмере лараççĕ.
Тĕрме уççисем кĕмсĕртетме пуçларĕç. Кăшт вăхăт иртсен пăшаллă салтаксем кĕрсе тĕрмерисене таçта илсе тухса кайрĕç.
Тӳпере сарă хĕвел йăлтăртатса савăнса пăхать, ун çине пăхма куç тӳсеймест. Хула çурчĕсем çинче кăвакарчăнсем йăпанаççĕ. Кăвакарчăнсем телейлĕ, вĕсем кил-йышлă савăнса пурăнаççĕ. Ирĕклĕ вĕсем. Этем тени пусмăр айĕнче пурăнать. Киревсĕр çынсем килеççĕ те кил-йышран уйăрса халиччен курман асаппа этем пурнăçне арпаштарса яраççĕ. Кайăк тирĕ пухакан Ахантейпа ял çĕрĕсене тара илме вĕреннĕ Питментей анчах ирĕкре юлчĕç. Вĕсем пирĕн тăлăха юлнă кил-йышăмăрсене пур-çук анасене акма пĕр пĕрчĕ тырă парас çук. Весен выльăх-чĕрлĕхĕ йышлă пулать, тырри-пулли ирĕклĕн çитет. Вĕсем, çăхансем, пирĕн кил-йышсене, ӳксе вилсен те, хĕрхенмĕç. Эх-хе-хей! Кĕлмĕçе кайсан та кĕлмĕçĕн çăнăхне çил вĕçтернĕ... Кам пире çын вырăнне шутлать. Пире выльăх вырăнне анчах хураççĕ. Хулари пуянсен çурчĕсем чаплăн, хĕвелпе ялкăшса, илемленсе лараççĕ. Вĕсен тумĕсем те пирĕн пек мар. Çĕтĕк-çатăк çӳремеççĕ вĕсем.
Суд тапранчĕ. Тӳресем пурте, самăртнă сысна пек, мăнтăррисем пухăннă. Варринче лараканни какай пекех хĕп-хĕрлĕ, куçĕсем пĕчĕк.
Чăвашсем кашни ыйту çинех:
— Нимĕн те пĕлместпĕр. Илтмен те, курман та, — тесе тăраççĕ.
Аптăраса çитрĕç тӳресем. Кам айăплине тупаймарĕç. Приговорне çапла çатлаттарса хучĕç:
«Турăпа патшана хирĕç пыракан чăвашсене, 25-шне те, ĕмĕрлĕхе каторгăна ямалла, пурлăхĕсене туртса илмелле».
Таçти инçетре çухалакан хурăнлă çулпа ерипен ристан ушкăнĕ каять. Урисемпе аллисене сăнчăрланă, сăнчăрĕсем харăссăн чăнт та чăнт! тутараççĕ. Хыçалта хатĕр-хĕтĕрĕсемпе, чирлĕ çынсемпе тулнă урапасем чĕриклетеççĕ. Конвойсем хăшĕ те пĕри тарма тытăнсанах касса пăрахас шухăшпа хаяррăн утаççĕ.
Харăс утаççĕ ристансем, сухаллисем, сухал шăтайманнисем, сăнчăрсемпе чăнкăртаттараççĕ харăссăн. Пĕри уксахлатъ. Ретлĕн утаççĕ. Çирĕм пиллĕкĕн вĕсем.
Шухăшĕ вĕсен пĕрре çех, таçти аякри ял çинче. Нихăçан та ĕнтĕ, нихăçан та яла курас çук.
Пирĕн ăшра вут çунать,
Çулăм тухни курăнмасть...
Кунсерен утаççĕ, эрни-эрнипе, уйăхĕ-уйăхĕпе шăрăхра та, сивĕре те, пылчăк çийĕн те чăнкăртатнă сасăсем Çĕпĕр патнелле илсе пыраççĕ.
Пирĕн ăшра вут çунать,
Çулăм тухни курăнмасть...
Вулавçăсен шухăшĕ
Çĕнĕ комментари хуш
Admin (2010-09-22 19:37:00):
«Кулăшла калавсем» кĕнекере ку калавах «Турă ячĕпе, патша хушнипе» ятлă. Текстра улшăнусем пур...