Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).

Ҫӗршыв тетпӗр эпир хамӑр ҫуралса ӳснӗ кӗтесе, тавралӑха, ҫаран-улӑха, ката-вӑрмана, ҫӗре-шыва юратса. Анчах ку вӑл хальтерех пулнӑ сӑмах, хӑйне евӗрлӗ ӑнлантару. Авал чӑвашсем ку пӗлтерӗше эл (эль) сӑмахпа ӑнлантарнӑ. Эл — ҫӗр-шыв, тӑван кӗтес, ҫуралнӑ тавралӑх. Чӑваш ҫӗршывӗ — чӑваш элӗ. Пирӗн аслаттейсем, авалхи пӑлхарсем, патшине элтепер (элтапӑр) тенӗ, ку ӗнтӗ эл (ҫӗр-шыв) тытса тӑракан тенине пӗлтернӗ пуль. Ӗлӗк чухне эл темиҫе пая пайланнӑ, пайӗсене ил (иль) тенӗ. Ил — область, вулӑс, тӑрӑх, удел. Илхан — удел ханӗ е йӑх ханӗ. Ханпа пӗр варти ҫын — кавхан е кӑвхан. Ку сӑмах хальхи пӑлхар чӗлхинче ҫак пӗлтерӗшпех упранса юлнӑ, ӑна кӑвапа сӑмахпа ҫыхӑнтараҫҫӗ, пӗр кӑвапаран тени ӗнтӗ апла вӑл. Чӑвашра илхан сӑмах каярахпа ят пулса юлнӑ. Эл, ил — чылай тӳрк чӗлхисенче халӗ те хӑйсен пӗлтерӗшӗпех пурӑнаҫҫӗ. Пирен кӳршӗсем те, ҫармӑссем, хӑйсен ҫӗршывне халӗ те Мариэль теҫҫӗ. Ку ӗнтӗ вӑл Мари ҫӗршывӗ тенине пӗлтерет. Вӗсем патне ку сӑмах авалхи пӑлхарсенчен пынӑ пуль.

Чӑвашстан, Чӑвашьен, Чӑваш ҫӗршывӗ, Чӑваш элӗ — хитре сӑмахсем, пурте пултӑрччӗ чӗлхере, ан ҫухалччӑрччӗ...

Хушса калани. Ку сӑмахсем пӗр енчен ҫӑмӑл пек те, тепӗр енчен ҫӑмӑлах та мар.

Чи пысӑк йывӑрлӑх, ӗнтӗ, вӗсемпе хальхи вӑхӑтра усӑ курманни кӑларса тӑратать. «Иль» пирки сӑмах та ҫук — унӑн йӗрӗ пирӗн чӗлхере тахҫанах ҫухалнӑ, чӑваш ячӗсенче ҫеҫ юлнӑ. Ҫапах Федотов та «Ил...»-пе пуҫланакан чӑваш ячӗсен малтанхи компоненчӗ авалхи тӗрӗк чӗлхинчи «il/el» сӑмахран тухни пирки асӑнать.

Эл сӑмах ҫавӑн пекех чӑваш ял ячӗсенче те сахал мар упранса юлнӑ. Инҫе кайма та кирлӗ мар — Патӑрьел ял ятӗнчех вӑл пур. Ҫавӑн пекех Сӑрьел, Вӑтаел, Энтриел тата ытти ятсенче «эл» сӑмах пытаннӑ.

Ытла нумай шыраса лармарӑм пулин те чӑваш чӗлхинчи ҫак сӑмахсем те кӑсӑклӑ: элем, элчӗ. Пӗрремӗшӗ ялавӑн синонимӗ. Хальхилле ӑнлантарса парас пулсан эле палӑртакан паллӑ. Элчи вара — пӗр-пӗр элтен килнӗ ҫын, унӑн представителӗ. Элтепер-пе те ҫавнашкалах — вӑл пӗр-пӗр тӑрӑхӑн пуҫлӑхӗ.

Ял сӑмах та ӗнтӗ «эл»-тен ытла инҫе кайман, вӗсем пӗр кӑкранах тухнӑ. Чӑваш «ялӗ» ытти тӗрӗк чӗлхисенчи «аулӗ»-пӗ ҫывӑх. Анчах та ӗлӗкрех вӗт-ха ял таврашне пӗр-пӗр йӑх ҫыннисем йӗркеленӗ. Халӗ вӑл ялта мӗнле кӑна йӑх ҫук пуль, ӗлӗк вара ытларах пӗр йӑхри ҫынсем пулнӑ, ҫавна пулах авланнӑ чухне хӗрсене тӑван ялта мар шыранӑ — кӳршӗрисенче. Апла тӑк, ял та авалхи тӗрӗк чӗлхинчи «il/el» сӑмахранах тухнӑ.

Ҫӗршыв сӑмаха илес пулсан вӑл чӗлхене нумай пулмасть кӑна кӗнӗ пулас. Те «патшалӑх» сӑмахпа усӑ куртарманран, те XX ӗмӗрти куҫаруҫӑсен пуҫарӑвне пула...

Ҫак статьяри Юхма Мишшин хӑш шухӑшӗпе чӑн та килӗшетӗп — вӗҫлесе каланӑ сӑмахсемпе. Чӑн та чӗлхере «ҫӗршыв» та, «эл» те, «ен» те, «стан» та пулмаллах. Ахаль калаҫура вӗсем, тен, пурте хӑйсен вырӑнне тупаймӗҫ, анчах чӗлхене ҫав-ҫавах пуянлатӗҫ.

#чӑваш чӗлхи, #ылтӑн ҫӳпҫе, #этимологи