Чӑвашсене хӑшӗ-пӗри ниепле те тӗрӗксен йышне кӗртесшӗн мар. Пире Европа енне те, ҫармӑссем енне те туртакансем сахал мар.

Кунта ӗнтӗ, паллах, чи пысӑк сӑлтавсенчен пӗри тӗн ыйтӑвӗ тӑрать. Ара, пур тӗрӗксем те вӗт-ха, ытларах енӗпе мӑсӑльмансем — тутарӗсем те, пушкӑрчӗсем те, казахӗсем те, Китайри уйгурсем те. Азербайджансемпе турккӑсем пирки калаҫу та ҫук. Хӑшӗ-пӗри вӗсемпе пире нимӗн те ҫыхӑнтарма пултараймасть тесе ӗнентересшӗн.

Паян пӗр термин пирки пӗлтӗм. Иккен, казахсен йӑла пур — асар ятлӑ. Пирӗн чӗлхери хӑш сӑмахпа тӳр килет тесе шутлатӑр? «Ниме»-не пӗлтерет иккен! Терминӗ те самаях сарӑлнӑ, пирӗн ниме пирки пӗлсех каймаҫҫӗ пулсан, асар пирки пӗлеҫҫӗ — имӗш ку тухӑҫ халӑхӗсен йӑли.

Этимологи

Ятарласах этимологи сӑмахсарӗсене тишкертӗм — ара, тӗрӗк чӗлхи шутне кӗретпӗр пулин те мӗншӗн терминӗ расна-ши текен ыйту канӑҫ памарӗ. Федотов ниме пирки шарламасть. В. Г. Егоровӑн словарӗнче вара пур. Ак ҫапла ӑна ӑнлантарнӑ:

НИМЕ, диал. ВИМЕ уст. «помочь», «бесплатная общественная помощь», «работа миром для односельчанина за угощение» (жатва, молотьба, перевозка купленного сруба из соседней деревни и пр.)»; «нечто вроде субботника»; др. тюрк., МК (I,85), туркм., казах. ӳме, башк., тат. öмә «бесплатная коллективная трудовая помощь», «артельная работа за угощение»; тур. нимет «благодеяние», «милость»; азерб. имәчилик «помощь», «субботник»; ср. араб. и перс. (не́мäт) «благодеяние», «дар», «милость»; ср. санскр ита (ума) «помогающий», «защищяющий»; ота (ома) «благоволение».

Куратӑр ӗнтӗ, казахсенех пирӗнешкел «ниме» термин пулнӑ, анчах ун вырӑнне халь урӑххи усӑ курӑнать пулас. Хӑй терминӗ те, унпа пӗрлех йӑли те, тӗрӗк чӗлхинче анлӑ сарӑлнӑ — вӑл пирӗнпе кӳршӗллӗ тутарсен те, инҫетри турккӑсен те пур (вӗсен пире ҫывӑхрах илтӗнет пулас).

Казахсен мӗншӗн «Асар» термин вӑй илсе тепӗрне хупласа хуни пирки казахӗсенчен ыйтмалла пулӗ. Те вӑл вӗсен халӑхне ҫывӑхрах пулнӑ («ӳме» термин, тен, арабсенчен килнӗрен пӑрахӑҫа тухнӑ), те каярах вӑй илсе малтанхине сирсе кӑларнӑ.

Йӑла пирки

Нимепе асар пирки калаҫнӑ май хӑй йӑли пирки те сӑмах хушмасӑр май ҫук. Паянхи кун вӑл чӑвашра манӑҫа тухнӑпа пӗрех ӗнтӗ. Сӑлтавӗ те паллӑ: пӗрре эпир кашни хӑйне хӑй ҫине ытларах шанма пуҫларӑмӑр, тепре — чухӑнлӑхран тухрӑмӑр. Ниме пек йӑла вӑл вӗт ытларах чухне чухӑн пурнӑҫпа ҫыхӑннӑ — пӗр пӗччен тума йывӑртан ыттисенчен пулӑшу ыйтма тивет. Укҫи-тенки ҫукран апат-ҫимӗҫпе хӑналама тивет (ҫапла май вӗсен ӗҫне тӳлени пулать). Ман пӗр пӗлӗшсем ялти ӗҫкӗҫсене ӗҫленӗшӗн эрехпе сӑйлаҫҫӗ — лешӗсемшӗн вара укҫӑ-тенкӗ илни мар, эрех ӗҫме май пурри пӗлтерӗшлӗрех. Кусене те лешӗсене те ҫапла май пӗтӗмпех тивӗҫтерет.

Ниме ҫухални паян тӗрлӗ хатӗр-хӗтӗрсем йышланса пынипе те ҫыхӑннӑ. Эп астӑвасса шкулта вӗреннӗ чухне (ун чухне совет саманиччӗ) пур килте те пуртӑ е кувалда ҫукччӗ. Ирӗксӗрех кӳршӗ патне ыйтма ҫӳретчӗҫ. Электричествӑпа ӗҫлекен пӑчкӑсем, саваламалли хатӗрсем ҫуккипе пӗрехчӗ. Ун чухне пире ӑсталӑх урокӗн учителӗ ӑс паратчӗ: «Чи кирли — хуҫалӑхра мӗнпур хатӗр-хӗтӗр хӑвӑн пулмалла, кӳршӗсем патне чупмалла мар». Халь вара вӗсем кашни килтех. Хӑшӗсен пӗрре ҫеҫ мар, темиҫе те. Кӳршӗ патне кайса ыйтас хуйхӑ ҫук та хутшӑнусем та вӗсемпе сайрарах пулса пыраҫҫӗ.

Тата тепӗр сӑлтав та пур ӗнтӗ — эпир паянхи кун пасар саманинче пурӑнатпӑр. Ҫапла май пур ӗҫе те укҫапа виҫетпӗр. Хам та кӳршӗсенчен мӗнпе те пулин пулӑшу ыйтсан вӗсене ӗҫшӗн укҫан тӳлетӗп. Паллах, хӑш чухне хире хирӗҫле пулӑшасси те пулкалать, анчах паянхи кун ун пеккисем сахалрах. Укҫа тӳлетӗн те ун умӗнче хӑвна ним енчен те парӑмлӑ туймастӑн.

Тӗрӗк тӗнчи

Сӑмах-юмаха тӗрӗк тӗнчи тавра пуҫларӑм. Унпах вӗҫлес. Асар е ниме йӑли пурри эпир чӑн та тухӑҫ халӑхӗ пулнине лайӑх кӑтартса парать. Анчах та паянхи кун эпир тем тесен те европӑналла туртӑнатпӑр. Чылайӑшӗн пуҫӗнче шӑп унта культура аталаннӑ, шӑп унта чи лайӑх пурнӑҫ. Унти культура пирӗн халӑхӑн тухӑҫран илсе килнӗ йӑласене сирсе пырать, вӗсем пирӗншӗн ютшӑнса пыраҫҫӗ. Анчах вӗсенче ним усалли те ҫук-ҫке. Ырри кӑна: халӑха чӑмӑртать, ӗҫ хӑвӑртланать тата ытти те.

Пирӗн халӑхӑн тӗрӗк тӗнчине те, вӑл мӑсӑльмансен тесе, сирсе яма кирлӗ мар. Европӑналла туртӑннӑ май, православи тӗнне ӗненнӗ май, ку йывӑртарах ӗнтӗ. Анчах чӑвашсем ҫав-ҫавах мӑсӑльман тӗнчипе ҫумма-ҫуммӑн сахал мар пурӑннӑ. Пирӗн культурӑра та ислам тӗнӗ сахал мар йӗр хӑварнӑ (Сехмет ячӗ Египетран те ислампа килнӗ теҫҫӗ). Нӳхреп, нухрат, нарӑс тата ытти — ку сӑмахсем пурте тенӗ пекех шӑп та шай ислам тӗнӗнчен килнӗ, вӑл вӑхӑтра чӗлхене кӗнӗ. Паллах, Европа та пирӗншӗн ют мар (Аттил вӑхӑтӗнче пирӗн ман асаттесем унта пулнӑ-ҫке!), ҫармӑссем те тӑвансем пекех ҫывӑх. Анчах тӗрӗк тӗнчине пирӗн халӑхран хӑйпӑтса илме питӗ йывӑр.

#казахсем, #казах чӗлхи, #чӑваш чӗлхи, #этимологи, #йӑласем, #ниме, #тӗнчере