Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).

Тӳре. Тӳре-шара. Тӳре-шара килсе капланчӗ…

Тӳре вӑл судьяна пӗлтерет, тетпӗр хӑш чухне.

Унӑн чӑн пӗлтерӗшӗ ҫапла: Ылтӑн Орда вӑхӑтӗнчи ку сӑмах Чингизида, урӑхла каласан, Чингиз-хан йӑхӗнчен тухнӑ ҫын тенине пӗлтернӗ.

Ылтӑн Орда вӑхӑтӗнчен паянхи куна ҫити пурӑнса сӑмах хӑйӗн авалхи пӗлтерӗшне ҫухатнӑ. Анчах ҫеҫенхирсенче пурӑнакан чылай халӑх чӗлхинче тӳре (тюра) халь те авалхи пӗлтерӗшне упрать. Казахстанра пурӑнакан вырӑс писателӗ Алексей Брагин хӑйӗн «Деды и прадеды» повеҫӗнче ӑна ҫав авалхи пӗлтерӗшӗпех анлӑн усӑ курать.

Хушса калани. Ку сӑмаха тӗрӗслемесен те юрӗччӗ те, анчах ҫавах хамӑр та кӑшт тишкерсе тухар-ха.

Чӑн та, тӳре «судья»-на пӗлтерет. «Тӳре-шара» — пӗтӗм чиновниксене палӑртмалли мӑшӑр сӑмах. Егоровӑн этимологи словарӗ те ҫакна ҫирӗплетет:

ист. «судья»; тӳре-шара собир. «судьи», «чиновники»; «помощник старшины в волостном правлении»; др. тюрк. тӳре, тӧрӳ «заветы старины», «обычаи», «обычное право (огузов)»; В. А. Гордлевский пишет: „Кочевой народ — турки-огузы, — основавший в Малой Азии величественное государство, сохранил традиции кочевого быта — обычное право тюрэ» (Государство сельджукидов Малой Азии, 1941, стр. 52); законы»; в пам. в честь Кюль-Тегина — «установленная государственная власть»; КБ тӧри, тӧру, тефс. XII—XIII вв. тӧре «закон», «обычай»; МК тӧре «ханский сановник»; уйг. тӧре, узб. тура, тат., башк. тӳрә «чиновник», «сановник», «начальник»; АФТ тӧрӳ «управитель»; кирг. тӧрӧ, казах. тӧре «господин», «чиновник», «сановник»; «бюрократ»; тур. тӳре «закон», «устав», «правило», «обычай»; тув. тӧре «строй», «режим»; улус тӧре «государственный строй»; «политика»; чаг. тӳре, тӧре «начальник», глава», «судья»; «обычай», «закон», «народные постановления», «судебный приговор», «решение», «постановления и правила Чингиза». „В Бухаре тӧре — титул ханских сыновей, и в особенности наследника престола, соответствующий персидскому мирза...“ (Будагов I, 390). Ср. монг. тӧр «строй», «режим», «государство», «держава»; «власть», «династия»; «правление», «управление (государственное)»; шара < (араб.) шариат.

Кунтах эпир тата тепӗр япалана ӑнланма пултаратпӑр: «тӳре-шара» мӑшӑр сӑмахри иккӗмӗш сӑмахӗ ӑҫтан тухнине — вӑл, иккен, «шариат»-па ҫыхӑннӑ (Ашмарин словарӗнче «тӳре-шехер» вариант пур). Шариат вара саккуна, пӗр-пӗр йӗркене пӗлтерет. Асӑрхӑр, тутарсем чылай чухне чӑваш халӑхӗ пӑлхарсемпе ним енчен те ҫыхӑнман, вӗсем ислам тӗнӗпе пач ҫыхӑнман тесе ӗнентерме тӑрӑшаҫҫӗ. Анчах та пирӗн чӗлхе пӗтӗмпех упрать, ҫав шутра пирӗн историнче ислам йӗр хӑварнине те. Чӑн та, «чиновника» тӳре-шара тесе куҫарма чылай чухне питӗ мелсӗр — ку мӑшӑр сӑмах тем тесен те пӗтӗмлетсе пуҫтараканскер-ҫке. Сӑмах епле пулса кайнине шӗкӗлченӗ хыҫҫӑн чиновниксене ним мар «шараҫӑ» теме пулать :). «Шар» тени инкеке пӗлтерет пулин те ку те термина ытлашши пӑрса ямасть — шарне вӗсем сахал мар кӑтартаҫҫӗ. Усси те пур ӗнтӗ, суя сӑмах сармӑпӑр. Сӑмах май, «шар»-па «шариат» пӗр-пӗринпе ҫыхӑнман пулас. Иккӗшӗн тымарӗ те арап чӗлхинче ӗнтӗ, анчах ытла танӑра чакалас килмест. Тен, чӑн та, арапсем вӑхӑтӗнчех саккунсемче инкек кӑна курнӑ та хӑйсем хушшинче ӑна ҫапла ят панӑ. Вӑл вара кайран уйрӑм пӗлтерӗш илсе тӗнчипе сарӑлнӑ.

Хайхи чиновниксене айккине хӑварар та «тӳре» сӑмахӑн тепӗр пӗлтерӗшне пӑхар. Иккен «тӳре» текен ятарлӑ енчӗк пулнӑ. Пирӗн ӑслӑ асаттесем ятарлӑ хутаҫ тытнӑ — унта вара укҫа хурса пынӑ. Вара кайран, пӗр-пӗр чӳк тунӑ чухне ҫав укҫапа асӑнса пыл сӑри ӗҫнӗ. Ашмарин словарӗнче ӑна питӗ аван ӑнлантарса панӑ:

Пӗр лаҫӑра шурӑ сурпан ҫакӑнса тӑрат. Унта укҫа хутаҫҫи ҫакнӑ, ҫавна тӳре теҫҫӗ. Ҫав тӳре хутаҫҫине пӗр чӳк хыҫӗнчен килӗшпе выльӑх-чӗрлӗхшӗн: сывлӑх пар, тесе, укҫа хумасан, тытат, теҫҫӗ. Кӗсен-ҫӑпан, юханлӑ чир ҫулӑхат, теҫҫӗ. Ҫавӑнпала ӑна кӗркунне, кӗрхи сӑра иртсессӗн, пӗр ҫур яла яхӑн пулӗ, укҫа пырса хураҫҫӗ. Ӗлӗк вӑл хутаҫра укҫа пулсассӑн, вӗсем ӑна пӗтӗм ӑратнипе пӗр ҫӗре пуҫтарӑнса ҫав укҫапа пыл илсе йӳҫӗтсе, ҫавна асӑнса темӗн чухлӗ юсман, вӗт йӑвача пӗҫерсе, каҫхӗне ҫавна асӑнса, чӳк туса ҫӗрле ҫӗр хута ӗҫнӗ, теҫҫӗ. Халӗ ӗнтӗ эпӗ астӑвасса вӑл хутаҫҫа укҫа нихӑҫан та тулман. Кам унтан хӑраманни, ҫын курман чухне кӗрсе, эрех ӗҫме илсе тухаҫҫӗ, е ачасем выляма илсе каяҫҫӗ. Пирӗн асатте, ҫунсан та, ҫав тӳрене пӑрахман. Унӑн укҫисене йӗре-йӗре пухса каллех пӗр кӗлете хунӑ. Ҫавӑн чухне вӗсем шухӑшланӑ: салтакран ҫав тӳре ҫавӑрса килчӗ, халӗ те ҫурт тума пулӑшӗ, тенӗ. Ҫавӑнпала ӑна ун чухне вӗсем пӗтӗм ӑратнипеле пуҫтарса пӗр аван, икӗ хутлӑ (алҫилӗ) кӗлет туса, ҫав кӗлете сурпанпа укҫа хутаҫҫине ҫакса хунӑ. Ҫав хутаҫҫа укҫине хунӑ. Пурӑнсан-пурӑнсан, импичче салтакран килсен, пирӗн аттесем вӑл кӗлетрен сурпанпа укҫа хутаҫҫине урӑх начар ҫӑнӑх лаҫҫине ҫакса хунӑ. Халь те ҫав лаҫра ҫакӑнса тӑрат.

Питӗ кӑсӑклӑ япала-ҫке. Эпӗ пӗрре ҫакнашкал статья вуланӑччӗ — хуҫалӑхра укҫа-тенкӗ пултӑр тесен тупӑшран 5-10% перекет енчӗкне хумалла имӗш. Ҫапла май сан хуть те хӑҫан, питӗ кирлӗ пулса тухсан, укҫа пулӗ. Унта ҫырнӑччӗ — 5-10% хурса пыни вӑл йывӑр мар. Сан тупӑшу 5 пин уйӑхне пулсан 500 тенкӗ уйӑрса пымалла, 50 пин пулсан — 5 пин... Ӑна эпир чӑвашла та куҫарса хамӑр сайтра вырнаҫтарнӑччӗ — «Чухӑннисем мӗншӗн пуяймаҫҫӗ?» ятлӑ вӑл. Апла Браун университетӗнчи ӑсчахсем шутласа кӑларнӑ, е шыраса тупнӑ япалапа пирӗн асаттесем тахҫанах усӑ курнӑ! Тӗлӗнмелле-ҫке!

Юхма Мишши асӑннӑ кӗнеке вара «Деды и правнуки» ятлӑ пулас. Тӗнче тетелӗнче шырасан ҫавна тупса парать. Брагин Алексей Иванович 1911–1991 ҫулсенче пурӑннӑ. Ленинградра ҫуралнӑ, Алма-Атара ӗҫлесе пурӑннӑ. Казах чӗлхинчен вырӑсла нумай куҫарнӑ тет. «Деды и правнуки» 1980 ҫулта тухнӑ пулас. Шел те, электронлӑ вариантне тупма май килмерӗ, ҫавна май «тӳре» сӑмахпа вӑл унта усӑ курнипе курманнине пӑхса илме май ҫук.

Пӗтӗмӗшле каласан, тав кӑна калама пулать Юхмана — пӗр сӑмаха тишкернӗ май мӗн кӑна пӗлеймерӗмӗр!

#арап чӗлхи, #казах чӗлхи, #чӑваш чӗлхи, #ылтӑн ҫӳпҫе, #этимологи, #ислам