Электронлă вулавăш

Малтанхи вырăс революцине путарнă хыççăн реакцине тĕттĕмлĕх хупласа илни чăваш ялĕсенче те сисĕнмеллех палăрчĕ. Революцилле ĕçленĕ учительсемпе хресченсене тытса хупрĕç. Долбилова, Почуева, Ив. Сидорова тата ыт. те арестлерĕç. Манăн вĕреннĕрех пиччен салтака каймалла пулчĕ. Яла хаçатсем пырса тăми пулчĕç.

Сидоров ирĕке тухнă хыççăн тĕттĕм вăйсем хĕснине пула часах пĕтĕм çемйи-мĕнĕпех Пушкăрт çĕрне куçса кайрĕ. Вăл кайсан маншăн кĕнеке илсе тăмалли çăл куçĕсенчен пĕри питĕрĕнсе ларчĕ.

Хура реакци тапхăрĕнче те темиçе хутчен паха кĕнекесем тупнипе хамшăн темĕнле савăнăçлă уяв çитнĕ пек чĕререн хĕпĕртенисене астăватăп. Малтанхи савăнăç çакăн пек килсе тухрĕ. Хамăртан пĕр кил урлă кăна Сутник Яккăвĕ текен çын ĕлĕк салтак пулнă старик пурăнатчĕ. Вăл леш ĕмĕрĕн 60-мĕш çулĕсенчех Владикавказра (хальхи Орджоникидзе хулинче) служить туса пурăннă. «Мускавран Кавказа çитиччен çурран пĕр уйăх утрăмăр, урасем тӳсме çук хăпарса тухрĕç; каялла таврăннă чух та çавăн пекех... Мĕншĕн тесен ун чухне хальхи пек чукун çулĕсем çукчĕ»,— тесе каласа паратчĕ вăл час-часах. Ак çак Якку çартан таврăнсан авланнă, ачисене ӳстернĕ. Хĕрĕх çул ытла иртсе кайнă, анчах та старик хăйĕн салтак арчине никама та тивме паман. Кирлĕрех япаласене кăларса илнĕ те ăна ампарти çӳлĕк çине хăпартса лартнă. «Ан тĕкĕнĕр, ачасем... асăнмалăх лартăр; хăвăр аçăр çар службинче тӳссе ирттернине астуса тăма пултăр»,— тенĕ вăл. Старик ачисем, чăнах та, арчана тустарман. Салтак мундирĕпе шăлаварĕсем, аттисемпе чĕн пиçиххисем айĕнче çак арчара ик-виçĕ кĕнеке усранса выртнă. Мĕнле кĕнеке пулнă вĕсем — Якку ывăлĕсене ку интереслентермен. Старик вилни пĕр-икĕ çул иртсен пĕррехинче ун ывăлĕ хыççăн манăн вĕсен кивĕ ампарне кĕмелле пулчĕ. Унта пĕр кĕтесре тимĕрпе тыттарнă тĕлĕнмелле арча ларнине курах кайрăм. Ку мĕнле, хăçанхи арча иккенне тĕпчеме тытăнтăм та — Якку ывăлĕ (вăл авланнăскерччĕ ĕнтĕ) мана йĕркипе каласа пачĕ. Арчари салтак тум-тирĕсене кăларса кăтартрĕ. Унтан икĕ кĕнеке сиксе тухрĕ. Вĕсем Якку старик служить тунă Çар полкин историйĕпе унăн ĕçĕсем çинчен калакан кĕнекесем иккен.

«Татах тепĕр кĕнеке пур пирĕн аттен. Хыт хупăллă та хулăн кĕнеке пулнă вăл. Анчах та хут çук вăхăтра эпир унăн листисене чикарккă туса чĕркелесе илтĕмĕр ĕнтĕ. Чылаях пăсрăмăр»,— терĕ те Якку ывăлĕ алăк янахĕ çинчен пĕр хулăн кĕнеке илсе пачĕ. Унăн хыт хуплашки çук, ăна уйăрса илсе таçта пăрахнă. Кĕнекин пичĕ енчен темиçе листа чĕрсе илнĕ. Унтан çурри кăна тăрса юлнă çиелти листи çинче «Сочинения А. С. Пушкина. Стихи и поэмы» тесе çырнă сăмахсене кăна вулама пулатчĕ. Хăш çулта, ăçта пичетлесе кăларнă ăна — листин аял вĕçне чĕрсе илнипе вăл паллă марччĕ.

— Мĕншĕн капла тĕрлех чĕрсе пĕтертĕр вара ку паха кĕнекене?!— терĕм эпĕ. Якку ывăлĕ, хут пĕлменскер, ăна хăйĕн уйрăлса тухнă пиччĕшĕ çавăн пек чĕрсе пĕтерни çинчен каларĕ.

Кам тата мĕншĕн панă ку кĕнекене Сутник Яккуне вăл салтакра пурăннă чух? Ку пире паллă мар. Анчах та, паллах, вăл, хут пĕлменскер, ăна хăй укçа парсах илмен ĕнтĕ. Ăна кам та пулин тата мĕншĕн те пулин парса парнеленĕ пулнă. Ку кĕнекене эпĕ хам валли тесе ыйтрăм та киле илсе кайрăм.

Хĕрĕх çул ытла салтак арчинче упранса хам алла илнĕ кĕнекере А. С. Пушкинăн паллă сăввисемпе вакăрах поэмисем: «Руслан и Людмила», «Медный всадник», «Цыгане», «Братья разбойники» тата ыт. те пурччĕ. Çав кĕнекене эпĕ хам ӳссе çитĕниччен темиçе хут та вуласа тухнă, хăш-пĕр сăввисене пăхмасăр калама вĕреннĕ, анчах та Пушкин сăввисенчи чечен поэзиллĕ сăмахсем нихçан та йăлăхтарнине туйман. Унăн «Деревня» сăввинчи «Приветствую тебя, пустынный уголок, приют спокойствия и вдохновенья!» тенĕ сăмахсем çав тери кăмăла каятчĕç. Çав сăвă сăмахĕсене ун чухне вуласа вĕреннĕ те паян кунчченех манмастăп.

Тепрехинче тата хамăр аттен пиччĕшĕ — ватă Мĕкĕте салтак, çар службинчен вулама та, çыркалама та вĕренсе килнĕскер, çарта духовой оркестр трубачĕ пулнă этем, темĕнле ĕçпе Хусана кайсан ман валли темиçе вĕр çĕнĕ вак кĕнеке илсе килсе пачĕ. Çав кĕнекесем хушшинче А. С. Пушкинăн рисункăсемпе хитрелетсе кăларнă «Кавказский пленник» поэми, Л. Толстойăн «Хаджи Мурачĕ», И. С. Никитин, А. В. Кольцов сăввисен кĕнекисем тата ыттисем те пурччĕ.

Илемлĕ литературăна тата вĕрентсе ăс паракан усăллă кĕкесене çакăн пек тупнисем пулкаланă. Пилĕк пус, вунă пус килсен те вĕсене кĕнеке илме тытса усранă. Ĕлĕкхи ял условинчех чылай кĕнеке пухса çитернĕччĕ. Вĕсене эпĕ тирпейлĕн тыткаланă, пушă сехетсенче текех вуланă.

Вун тăватă-вун пилĕк çулсенчех сăвăсем çырса аппаланнă. Халь аса илнĕ тăрăх та ун чух çырнисем хушшинче паха япаласем пулман ĕнтĕ. Вĕсене эпĕ вырăс поэчĕсен сăввисем евĕр калăпласа, ăш-чикĕпе хамăр таврари пурнăçа е таврари çĕр-шыва эрешлесе кăтартма тăрăшнă. Мĕн çырнисем пĕри те халиччен усранман.

Иван Сидоров пире, çамрăксене, темле йывăр пулсан та вĕренме канаш парса хăварнăччĕ. «Çывăхра пысăкрах шкул çук. Паллах, инçетри шкулсене кайса вĕренме чухăн хресчен ачисемшĕн çăмăл мар, çапах та вĕренме тăрăшăр»,— тесе хистетчĕ вăл пире. Çакна асра тытса тата хамăр пиччесем хистенипе те эпĕ малалла вĕренес ĕмĕте пăрахман. 1909 çулхине-ха вăл. Шăхасанти второкласснăй шкула ярас тесе мана тум-тирсем те çĕлетсе пачĕç. Шăхасан пирĕнтен 40 çухрăмра. Паллах, унта çурран кайса çӳреме çăмăл мар. Лашапа леçсе хăвармалла; хваттер тупмалла, хваттершĕн тӳлесе тăмалла. Инкек! Шăп та лăп тепĕр эрнерен Шăхасана тухса каяс тенĕ чух выртмаран усал вăрăсем пирĕн икĕ лашине те вăрласа кайрĕç. Атте-аннен аллисем усăнчĕç, хуйхăпа чирлесе те кайреç. «Вĕренесси патĕнче мар халь, ывăлăм... Ăçта унта саншăн хваттер укçи тӳлесе тăма?!. Ĕçлес пулать. Лашасем илме укçа тупмалла!» — терĕ те атте, çакăн хыççăн ман хамăн та вĕренме каяс шухăш сирĕлсе кайрĕ.

«Ну, кайран, килес çулсем мĕнле пулĕ? Анчах та вĕренмеллех»,— тесе шухăшларăм эпĕ. Тепĕр çултан та çаплах йывăр килчĕ. Шăхасана каяймарăм. Унтан çулсем иртсе пычĕç. Вун сакăр-вун тăхăр çулалла çитнĕ çамрăкăн второкласснăй шкулăн пуçламăш класĕнче ларма аван мар ĕнтĕ терĕм. Унтан кĕçех вăрçă, Пĕрремĕш тĕнче вăрçи, пуçланчĕ. Кĕç-вĕç çара илессе, вăрçа хуса каясса кĕтмелле пулчĕ.

Кирек мĕнле пулсан та малалла вĕренес ĕмĕт сӳнсе ларманччĕ-ха. «Вĕренесехчĕ, çав кĕнеке çыракансене курасчĕ» текен шухăш хĕмленчĕ ăшăмра. Çак шухăшсемпех салтак ретне тăрса вăрçа кĕрсе каймалла пулчĕ...