Аçтахар Плотников: Харҫӑ

Аçтахар Плотников07.02.2008 10:464306 хут пӑхнӑ

— Пулма пултараймасть! — килӗшмерӗ унпа Пачман. — Монголсемпе эпир ӗмӗр-ӗмӗр килӗштерсе, туслӑ пурӑнма калаҫса татӑлнӑ, ант тунӑ, уяв туса ирттернӗ.
— Акӑ, тимлӗрех пӑх! — монголсен ҫарӗ енне кӑтартрӗ Ылттӑнчеч. — Харҫа тухнӑ ҫар пулни тӳрех паллӑ!

http://chuvash.org/e/d0abd0bbd%3182 ... c495d0bfd0b5d%318029

Авалхи тӗрӗк тата авал вырӑс литературипе экзамен тытнӑ чух мана Игорь похочӗ пирки каласа пама тиврӗ. Поход тенӗрен, эп ӑна ӗнтӗ чӑвашлатса калама пуҫларӑм — «харҫӑ» тесе. Юхма Мишши романӗсенче вӑл сӑмах апла усӑ курӑнать та-ха. Абрамов юлташ пӗлмест иккен вӑл сӑмаха. «Харҫӑ мӗнле сӑмах вара? Харҫӑ та харҫӑ тен...» — тесе ыйтрӗ.
Паллах апла ыйтни мана тӳрех ҫав сӑмах епле пулса кайни пирки кӑсӑклантарса ячӗ. Сӑмахсарсене пӑхрӑм. «Харҫӑ» сӑмах ҫук. «Вӑрҫӑ-харҫӑ» пур. Мӑшӑрлӑ сӑмахсенче кивелнӗ сӑмахсем нумай, Юхма Мишши, паллах (ЭШТ), ҫак сӑмаха тупнӑ хыҫҫӑн иккӗмӗш сӑмахне «поход» валли усӑ курма шутланӑ. Мӗнех, эпӗ хирӗҫлеместӗп — «поход» (сӑмахсарта ку сӑмаха ҫӳрев тесе куҫараҫҫӗ) валли питӗ лайӑх сӑмах. Ҫапах та мана хӑй сӑмахӗ мӗне пӗлтерни питӗ кӑсӑклантарчӗ. Этимологи сӑмахсарӗсене (Федотовпа Егоровӑнне те пӑхрӑм), Скворцов редакциленӗ сӑмахсара пӑхса тухрӑм... Юлашкинчен Г.А. Дегтярёв юлташ авалхи тӗрӗк сӑмахсарне пӑхма сӗнчӗ. Хӑш сӑмахӗнчен пулса кайнине тӳрех татса пама йывӑр — тӗрлӗ тӗслисем тӗл пулаҫҫӗ (Эпир вара ӑна «ссора» сӑмах пӗлтерӗшлӗ пулнӑ тесе шутларӑмӑр). Ҫапах та «похода» ҫывӑххи ҫук.
Ак халь паян каллех ун пирки аса илтӗм. Пуҫа «харкашу» сӑмах кӗчӗ. Каллех этимологи сӑмахсарне керсе кайрӑм. Тен вӑл пур пулӗ тесе. Пур.

ХАРКАШ- / XАРХАШ- / ХАРКӐШ- рычать друг на друга (о собаках); вздорить, ссориться, ругаться, спорить.
Производные формы: харкашу брань, ссора; харкаштар- понуд. ф. от харкаш- (Ашм. Сл. XVI, 61, 65).
Тюркские соответствия: тел., алт., шор., леб., саг., кач., койб., кюэрик., кирг., к.-кирг., тар., каз., ком., чаг., вт., карЛТ. карђа - проклинать, заклинать, ругать (Радл. Сл. II, 192); др.-тюрк. qarүïš проклятие; qarүïš qïl - проклинать; qarүaš-/ qïrүaš- совм. от qarүa- / qïrүa- ругать, бранить, клясть (ДТС, 426, 445).
Ср. п.-монг. xariya-, халха-монг. хараа- бранить, хулить, ругать, проклинать (Вл. СГМЯ, 201).
МарВ. аргашаш ругаться, ссориться (< чув.) (Федотов ЧМЯВ, 261; Горд. ЭСМЯ I, 138-139). См. Егоров ЭСЧЯ, 286.

Чӑнах та харҫӑ сӑмахӗ хиреҫӗве, пӗр-пӗринпе вӑрҫӑнса кайнине пӗлтернӗ пулас.
Ҫапах та «поход» сӑмаха харҫӑпа палӑртма пӑрахмалла мар тесе шутлатӑп. Маларах каларӑм — лайӑх сӑмах, фэнтэзипе историллӗ хайлавсем ҫырна чухне питӗ вырӑнлӑ сӑмах. Хирӗҫӳпе похочӗ те пӗр шайри сӑмахсемех теме пулать. Хирӗҫӳсӗр харҫа тухмаҫҫӗ :)

Редакцирен: Статьяна вырнаҫтарни редакци автор шухӑшӗпе килӗшнине пӗлтермест.

[Комментариле (1)]

Комментари:

Владислав Михайлов // 2974.76.6476 2008.02.08 10:27
	халĕ ăнланмалла ăçтан вырăс сăмах "харкать" çуралнă :)